Innovatsion faoliyatning tadbirkorlik obyekti sifatidagi ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Innovatsion faoliyatning tadbirkorlik obyekti sifatidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290 KB

Ko'chirib olish

Innovatsion faoliyatning tadbirkorlik obyekti sifatidagi ahamiyati Reja: 1. Innovatsion faoliyatning tadbirkorlik obyekti sifatida shakllanishi. 2. Yangilik loyihalarining tarkibi va uni tayyorlash. 3. Innovatsion lizing tushunchasi va uning qo‘llanilishi, 4. Innovatsion faoliyatning effektivligini baholash va taxlili.

Korxona katta o‘zgarishlar qilishda strategik jihatdan harakatchan bo‘lishi, biroq ayni vaqtda o‘zining asosiy faoliyatini eng samarali darajada bajarish masalalari bilan shug‘ullanishi kerak. Innovatsiya jarayonining boshlang‘ich bosqichi haqiqatan ham tashkilotning strategik reaktivligi bilan bog‘liq: firma nima qilishni mo‘ljallamoqda? u yangi talablarga javoban o‘z faoliyatida yirik o‘zgarishlarni qanday amalga oshirishni rejalashtirmoqda? So‘ngra joriy etish bosqichida operatsion muammolar hal etiladi. Qay tariqa o‘zgarishlarni tashkilotning amaldagi faoliyati bilan u eng samarali ishlaydigan tarzda birlashtirish mumkin? Yangiliklarning boshlanishi va joriy etilishini yakunlashga imkon beruvchi turli tuzilmaviy (strukturaviy) konfiguratsiyalar taklif etiladi. Tashkilotlarning turli nazariyotchilari aytishlaricha, barcha masalalar uchun tashkilotlarni strukturalashtirishning bitta eng yaxshi usuli mavjud emas. Endi innovatsiyaning boshlanishi va joriy etilishi bosqichlariga ta’sir ko‘rsatadigan bir qator tashkiliy xarakteristikalarga tavsif berish zarur. Innovatsiyaning boshlanishiga imkon beruvchi tashkiliy xarakteristikalar innovatsiyalarning joriy etilishiga xalal beradi, va aksincha. Shu bois yangiliklar kiritishning ikki turli bosqichida har xil tashkiliy tuzilmalardan foydalanish lozim . Tashkilotlarning murakkablik darajasi innovatsiya kiritish jarayoniga har xil ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Murakkablik tashkilotdagi professional mutaxassislarning soni va mahorati, shuningdek juda tabaqalashgan (differensiallashgan) maqsad tuzilmasi nuqtai nazaridan aniqlanadi. Nihoyatda murakkab tashkilotda yo uning mahsuli (mahsuloti), yo texnologiya (mahsulot chiqariladigan jarayon) unchalik aniq belgilanmasligi mumkin. Shu bois Uilson (Wilson) yozganidek, tashkilotning har bir xodimi o‘z bilimlarini o‘z ehtiyojlariga moslashtirish uchun muayyan erkinlikka ega bo‘ladi. Xodimlarning topshiriqlari boshqacha belgilanadigan bo‘lsa, qattiq nazorat qilish nihoyatda qiyin bo‘ladi. Rahbar har bir xodimning o‘z ishini o‘z ehtiyojlariga qay tariqa moslashtirganligini bilmasligi mumkin . Natijada har bir xodim eksperiment uchun ko‘proq erkinlikka

va, shu tariqa, yangiliklar sohalarini ochish uchun ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Yuqori malakali mutaxassislarning ko‘pligi tashkilot xodimlari aniq maxsus bilimlar va o‘z ishida foydalanishi mumkin bo‘lgan axborotni yuksak qadrlashlariga olib keladi. Kasblarning xilma-xilligi axborot manbalarining turli- tumanligiga olib keladi, bu esa innovatsiya jarayonining boshlang‘ich bosqichida yangiliklarni bilib olish va tushunishga imkon beradi. Ushbu xilma-xil axborot manbalari tashkilot yangilik imkoniyatlarini ko‘rib chiqayotganida unga har tomonlama axborot kelib tushish imkoniyatini oshiradi. Masalan, Dearden axborot tizimi tashkilotning axborotga bo‘lgan ehtiyojlari murakkabligini aks ettirishiga to‘la ishonch hosil qilish uchun tashkilotning axborotga bo‘lgan har xil ehtiyojlarni tushunadigan ko‘plab xodimlar talab etilishini aytib, boshqaruv-axborot tizimlarini loyihalashtirish qiyinchiliklariga alohida e’tibor qaratadi. Bunday xilma-xillik individual darajada amal qiluvchi tanlab tushunish va o‘ziga ishonchsizlik kabi ayrim qarshilik ko‘rsatish omillarini ham yengishi mumkin . Biroq xilma-xillik (murakkablik) innovatsiyani joriy etish bosqichida tashkilot uchun muammo yuzaga keltiradi. Korxonadagi katta xilma-xillik korxona a’zolari ko‘p sonli yangiliklar topishlari va taklif etishlariga, ammo bu yangiliklarni qabul qilmasliklariga olib keladi. Mazkur shart-sharoit shundan iboratki, bu darajadagi xilma-xillik (murakkablik) har qanday hokimiyat manbaning ko‘plab takliflardan qaysi birini joriy etish kerakligi xususida bir fikrga kelishini qiyinlashtiradi. Shunday qilib, aftidan, innovatsiyalarni boshlash va joriy etish jarayonlari o‘rtasida muhim ziddiyat mavjud. Yuqorida bayon etilganlardan innovatsiya jarayonining turli bosqichlarida tashkilotning murakkabligi ham ijobiy, ham salbiy samaralarga ega bo‘lishi mumkinligi kelib chiqadi. Dastlabki bosqichda xilma-xil tashkilotlar (the divers organizations) — turli xil tuzilishga ega bo‘lgan tashkilotlar — axborot va bilimning ko‘p sonli manbalarini aniq harakatga keltirishi mumkin, bu esa yangilikni qidirib topish va tushunish imkoniyatini hamda tashkilotga joriy etish ehtiyojini oshiradi. Biroq joriy etish chog‘ida katta qiyinchilik tashkilot uchun —

ehtimol tutilgan ixtiloflar oqibatida - innovatsiyaning haqiqatan joriy etilishini qiyinlashtiradi. Innovatsiya jarayonining boshlang‘ich bosqichida taklif etiladigan yangiliklar sonini ko‘paytirish maqsadida tashkilotlar yoki tashkilot kichik guruhlarining doirasi kengaytirilishi mumkin. Masalan, yangi boshqaruv-axborot tizimi yaratish maqsadida, loyiha guruhi bir qancha muhandislar, ishlab chiqarish bo‘yicha direktorlar, tovarni o‘tkazish (sotish) bo‘yicha direktorlardan iborat bo‘lishi mumkin. Turli axborot manbalariga ega bo‘lgan bu guruhning xilma- xilligi tizim va uning tarkibiy qismlari uchun ko‘plab yangi g‘oyalar keltirib chiqaradi. Innovatsiyaning haqiqatan joriy etilishiga ko‘maklashish maqsadida juda murakkab guruhga ishchi guruhlar (brigadalar) tashkil qilish vazifasini topshirish mumkin. Ishchi guruhlar (brigadalar) tashkil qilish bu xodimlarga o‘zlarining shaxslararo uquvlari va o‘zaro ishonchini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday ekan, ular joriy etilayotgan innovatsiyalarning ayrim jihatlari xususida to‘qnashadigan nizolar va noroziliklarni oshkora hal qila oladilar. Ishchi guruhlar tashkil etishda ularning ishtirokchilari o‘zaro kelishmovchiliklarni yashirishlari hamda umumiy manfaatlar va yondashuvlar sohasini topishlariga ham asoslanish mumkin. Bu hol innovatsiyani joriy etish davrida ishchi guruhga aniq bir yangilikni joriy etish masalasida umumiy fikrga erishishida ko‘maklashishi mumkin . Nihoyat darajada murakkab va xilma-xil loyiha guruhida boshqaruv-axborot tizimini tashkil qilish ham yana bir muqobil variant bo‘lishi mumkin. Yangi tizim bo‘yicha takliflar ishlab chiqilganidan so‘ng tovarni o‘tkazish va ishlab chiqarish guruhlari kabi xilma-xilligi kam va ancha bir xil funksiyalarga ega bo‘lgan guruhlar tizimini ularning tegishli faoliyat sohalariga joriy etish uchun tegishli tuzilma tashkil qilish ishini davom ettirishlari mumkin . Innovatsiyaning boshlanishi bosqichida tashkilot axborotning yangi manbalari hamda yangilikni tahlil qilish chog‘ida harakatning muqobil yo‘nalishlariga nisbatan iloji boricha moslashuvchan va ochiq bo‘lishi kerak.

Tartib-qoidalarning ko‘pligi tashkilot kelishib ishlashga majbur bo‘ladigan cheklovlarga aylanishi mumkin . Innovatsiyani joriy etish bosqichida maqsadlar birligi bo‘lishi zarur (bir qancha emas, balki bitta maqsad kerak). Yangilikni amaliyotga joriy etish uchun maxsus formallashgan taomillar yaratilishi lozim. Ushbu taomillarga loyihani formal tanlash (saylash), uzoq muddatga rejalashtirish, grafiklar hamda ishning muntazam bajarilishi haqida hisobotlar tuzish kabi omillar kiradi. Formallashtirishning ushbu taomillari operatsiya (ilmiy boshqaruv)ni tadqiq etish muammolarini kamaytiradi, zero ular axborot ham, tashkilot xodimlarining yangilikdan foydalanishlariga yordam beradigan muayyan usullarni ham beradi. Yangilikni joriy etish bosqichida ushbu ancha formallashgan taomillarning yo‘qligi, aftidan, rollar ziddiyatiga ham, ularning xilma-xilligiga ham olib keladi. Rolning xilma-xilligi, o‘z navbatida, xodim yangilik uning o‘z ishini bajarishiga qanday ta’sir etishini aniq tushunishiga olib kelishi mumkin. Yangilikni joriy etish xususida aniq ko‘rsatmalar beruvchi maxsus formal qoida va tamoillarning ishlab chiqilishi o‘ziga nisbatan ishonchsizlik oqibatida tobelik xomxayoli (illyuziyasi) kabi yangilikka individual qarshilik ko‘rsatishning ba’zi bir manbalari kamayishi uchun foydali bo‘lishi mumkin. Alohida olingan xodim endi yangilikdan qanday foydalanish lozimligini va bu yangilik uning ishiga qay tariqa mos kelishi haqida ko‘rsatmaga ega bo‘ladi. Masalan, ushbu tashkilotda axborot kanallari nomarkazlashgan va norasmiy (noformal), axborot tizimi esa ancha strukturalashmagan bo‘lishi mumkin. Shu bois boshqaruvga oid yangi, ancha formallashgan axborot tizimining joriy etilishi eski axborot tizimiga nisbatan muhim o‘zgarish bo‘ladi. Uni muvaffaqiyatli joriy etish uchun tashkilot xodimlariga mutlaqo aniq, maxsus taomillarni ko‘rsatish, ular ancha markazlashgan kommunikatsiya tizimlaridan samarali foydalanishlarini kutayotganliklarini bilishlari zarur. Shunday qilib, ularning rahbarlari ularga nisbatan ega bo‘lgan rolni kutish o‘zgarganligini hamda ilgarigi norasmiy tizim uchun bundan keyin ruxsat olinmasligi yoki qaror qabul qilishda unga boshqa asoslanilmasligini xabar qilishlari zarur.

Shakllantirish yangilik kiritishning dastlabki bosqichida foydali bo‘ladi. Ushbu dilemmaning keskinligini yumshatishga urinib, yangilik kiritishning dastlabki bosqichida va joriy etish bosqichida formallashtirishning turli darajalaridan foydalanishni taklif qilish mumkin. Masalan, innovatsiya jarayonining boshlang‘ich bosqichida formallashtirishni kamaytiradigan bir qator operatsion ko‘rsatmalar yaratish va bu bilan innovatsiya takliflari berilishini rag‘batlashtirish mumkin bo‘ladi. Biroq takliflar berilganidan so‘ng, guruh o‘z e’tiborini yangilikni amalda joriy etish bilan bog‘liq operatsion qoidalar va taomillarga aniqlik kiritishga qaratishi mumkin. Yangilikni joriy etish bosqichida innovatsiya jarayonini formallashtirish tashkilot xodimlari uni bajarish davomida duch keladigan noaniqlik va mojarolar ehtimolligini kamaytirgan bo‘lardi. Ular yangilikdan qanday foydalanish kerakligini va uni joriy etish tashkilotda mavjud taomillarga qanchalik mos kelishini yaxshiroq tushunishlari mumkin bo‘lardi . Dars berishning yangi modeli joriy etilishini o‘rganish jarayonida Gross o‘qituvchilar rolni bajarishning yangilikni amalga oshirish uchun talab etilgan tipini yoxud ularning imkoniyatlariga mos kelmaydigan talablar qo‘yilganligini tushunmagan va bu hol yangi modelning joriy etilishiga yordam bermagan, degan xulosaga kelgan. Markazlashuvning o‘lchanishi ishda hokimiyatning tashkilotda qaror qabul qilishdagi o‘rni kabi konseptuallashadi. Hokimiyat iyerarxiyasi qanchalik katta bo‘lsa (tashkilotda qaror qanchalik yuqorida qabul qilinsa) va tashkilotda mavjud bo‘lgan qarorlar qabul qilish jarayonida ishtirok etish qanchalik kam bo‘lsa, markazlashuv shunchalik ko‘p bo‘ladi. Innovatsiya jarayonining boshlang‘ich bosqichida tashkilot a’zolari his etadigan anchagina noaniqliklar kuzatiladi. Buning natijasida tashkilotning axborotga bo‘lgan ehtiyojlari aftidan katta bo‘ladi . Hokimiyat iyerarxiyasiga qat’iy rioya qilish, ehtimol, qarorlar qabul qiluvchi tuzilma a’zolarini maxsus aloqa yo‘llaridan foydalanishga hamda o‘z ishlaridagi ijobiy axborot bo‘yichagina tanlab qaytma aloqaga ega bo‘lishga majbur etadi. Shunday qilib, ular aslida korxonaga yangilikka bo‘lgan ehtiyojni ham, uni joriy etish texnologiyasini ham yaxshiroq tushunishda yordam berish mumkin bo‘lgan

salbiy aks aloqadan foydalanmaydilar. Bundan tashqari, SHepard aytganidek, yangiliklar kiritish g‘oyalari ko‘pincha tashkilotda hokimiyat markazidan muayyan masofada yuzaga keladi, shu bois ularni iyerarxiya bo‘yicha yuqoriga yetkazish zarur. Hokimiyatning tuzilishi qanchalik ko‘p byuroktralashgan bo‘lsa, yangilik o‘tishi lozim bo‘lgan aloqa kanallarining soni shunchalik ko‘p bo‘ladi. Binobarin, bu hol taklifning rad etilishi ehtimolligini kuchaytiradi, zero u tashkilotda mavjud bo‘lgan tartibni buzadi . Qaror qabul qilishda chuqur ishtirok etish innovatsiya jarayoni uchun yangi g‘oyalar va axborot manbalari berishi mumkin. Umumiy boshqaruv axborot tizimini butun tashkilot uchun loyihalashtirish qiyinligi oqibatida iste’molchilar faoliyat ko‘rsatadigan sohalardan chiqqan ko‘plab shaxslar bunga kirishishlari kerak. Ushbu kirishishlar qanday qarorlar qabul qilinishi kerak, qarorlar qabul qilinishida qaysi omillar muhim bo‘ladi, qarorlar qay tariqa va qachon qabul qilinishi kerak hamda qanday axborot foydali bo‘lishi lozim, degan savollarga javob berish uchun zarur. Garchi mavjud tadqiqotlar bu masalaga aniqlik kiritmasa-da, markazlashuv oqibatlari korxonadagi innovatsiya jarayonining bosqichiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin, deb yana bir bor taxmin qilsa bo‘ladi. Hokimiyat iyerarxiyasining kamligi va qarorlar qabul qilinishida ishtirokning ko‘pligi korxona foydalana oladigan axborotni hamda bu bilan yangilikning boshlang‘ich bosqichida ma’lumotlar va xabardorlik darajasini ko‘paytirishi mumkin. Biroq, Shepard aytganidek, korxona joriy etish bosqichiga erishganida ancha o‘ziga xos hokimiyat hamda yangilikni joriy etish bilan birga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni yoki rollar noaniqligini kamaytirish maqsadida mas’uliyat (javobgarlik) zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, markazlashmagan hokimiyat va qarorlar qabul qilish tuzilmasi (strukturasi) yangiliklarning joriy etilishiga xalal beradi, ya’ni tashkilot (yangiliklar) ishtirokchilariga yetarli ta’sir ko‘rsatishi qiyin bo‘ladi. Yangilikka ko‘proq odamlarning jalb etilishi uni joriy qilish imkoniyatini kamaytirishi mumkin, chunki odamlarning ustuvor g‘oyalari har xil bo‘ladi.

Innovatsiya dilemmasini susaytirishga qaratilgan loyihalashtirish strategiyasi innovatsiya jarayonining barcha yoki ayrim bosqichlarida markazlashtirishning turli darajalaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Dastlabki davrda, yangilik yaratish uchun texnologiya zarurligini tushunishni osonlashtirish maqsadida, yangilik kiritish ishtirokchilariga ko‘proq mustaqillik berish mumkin. Yana bir tartib yangilikning boshlang‘ich davri va joriy etish davri uchun topshiriq turlari bo‘yicha har xil guruhlardan foydalanishdir. Kamroq markazlashgan tuzilma o‘z ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) guruhiga muhitni skanirlash va shu tariqa mavjud yangiliklarni bilib olish hamda yangiliklar zarurligini qabul qilish imkonini bergan bo‘lardi. So‘ngra, yangiligini joriy etish davrida yangilikdan foydalanishda noaniqlik, mujmallikni kamaytirish maqsadida, iste’molchilarga aniq ishlangan yo‘l-yo‘riq va ko‘rsatmalar berish uchun, yangilikni qabul qilayotgan tuzilmalarni markazlashtirish mumkin. Bu ham, o‘z navbatida, yangilikka qarshilik ko‘rsatishning o‘zining nomukammalligi va o‘ziga ishonchsizlik kabi individual manbalarining sonini kamaytirishi mumkin. Shunday qilib, tashkiliy tuzilmaning ikki bosqichda innovatsiya jarayoniga yordam beradigan turli konfiguratsiyalari mavjud ekanligi aytilgan edi. Xususan, innovatsiya boshlanishini rag‘batlantirishda murakkablikning yuqoriroq darajasi, formallashtirish va markazlashtirishning kamligi dastlabki bosqichda nihoyatda muhim axborotni to‘plash va qayta ishlashga imkon berishi ta’kidlandi. Shuningdek, joriy etish bosqichida formallashtirish va markazlashtirish darajasining yuqoriroq ekanligi hamda murakkablik darajasining kamroq ekanligi rollar o‘rtasidagi ziddiyatlarni hamda joriy etishga ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan noaniqlikni kamaytirish ehtimoli borligi ta’kidlandi. Korxonaning tuzilishi innovatsiya jarayonining aniq bosqichi bilan bog‘liq. Ushbu xulosa bir yangilikdan boshqasiga o‘tgan sayin korxona o‘z tuzilishini o‘zgartirib borishi kerakligini bildiradi .

2. Innovatsiyani kiritish bosqichlariga muvofiq tuzilmaning o‘zgarishiga imkon beruvchi omillar Agar korxona ikki innovatsiya bosqichida o‘z tuzilishini o‘zgartirishi kerakligiga doir yuqorida keltirilgan shart qabul qilinadigan bo‘lsa, tashkilotlar rahbarlari uning tuzilishini o‘zgartirishni osonlashtirish uchun ma’lum bo‘lishi kerak bo‘lgan va asoslanadigan o‘zgaruvchilarni aniqlash endi asosiy muammo bo‘ladi. Bu o‘rinda rahbarlar uchun muhim bo‘lgan bir qancha omillar tavsiflanadi. Ushbu omillar yordamida u yangilik kiritishning ikki bosqichini o‘tkazish uchun har xil tuzilmalardan foydalanishga to‘g‘ri kelish-kelmasligini bilib oladi . Yangilik bosqichlari uchun 1. Ancha yangilikning yuqori darajadagi boshlang‘ich tuzilmalarni tabaqalash- murakkablik tirishga imkon beruvchi 2. Kamroq formallashganlikbosqichi omillar 3. Kamroq markazlashganlik To‘rtta omil ko‘rib chiqilmoqda: nizoni bartaraf etish qobiliyati, samarali shaxslararo munosabatlar, har xil tuzilmalardan foydalanish uchun zarur qoidalarni o‘z ichiga oladigan adekvat hamda yangiliklar uchun ikki tomonlama tashkiliy tuzilmalarni institutsionallashtirish . Yangilik kiritishning ikki bosqichida har xil tuzilmalardan foydalanish, aftidan, nizo keltirib chiqaradi. Masalan, yangilik kiritishning birinchi bosqichi bir guruhda, aytaylik, ITTKI guruhida yuz bersa, so‘ngra yangilik boshqa guruhda, ishlab chiqarishda joriy etilsa, bir qancha o‘lchovlarda nizo kelib chiqishi mumkin. Ushbu ikki guruh ular oldidagi vazifalar va ularning operatsion tuzilishlari oqibati sifatida bir-birlaridan nihoyatda farqli (ajralgan) bo‘lishi mumkin. ITTKI guruhi ancha katta vaqt doirasiga ega bo‘lishi mumkin, chunki ushbu guruh g‘oyalarni amalga oshirish ustida ish olib boradi, ishlab chiqarish guruhi esa mahsulotlarga bo‘lgan talabni qondirishga qodir bo‘lishi uchun, buyumlarni tez tayyorlash uchun ancha sezgir bo‘lishi kerak. Innovatsiya kiritishning boshlang‘ich bosqichida mashg‘ul bo‘lgan guruhning pirovard maqsadlari haqiqatan ham yangi va ilgari

ishlab chiqarilganlaridan farq qiluvchi mukammal tovarlarni ishlab chiqarish bilan band bo‘lgan guruhning pirovard maqsadlaridan farq qilishi mumkin. Biroq yangilikni joriy etish bilan mashg‘ul guruh yangilikni mavjud tartiblar bilan birlashtirish mumkin bo‘lgan osonlik va tezlikdan manfaatdor bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan misolda ishlab chiqarish guruhi, shubhasiz, yangilikdan manfaatdor bo‘ladi, ammo bu guruh yangilik haddan tashqari radikal bo‘lmasligi va ularning butun ishi o‘zgartirib yubormasligidan ham tashvishlanadi . Agar innovatsiya jarayonini boshlash va joriy etish bosqichlarida ayni tashkiliy tuzilma (birlik) ishga jalb etiladigan bo‘lsa, nizoni bartaraf etish qobiliyati ham muhim. Masalan, tashkilotdagi ishlab chiqarish bo‘linmasi o‘zi ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan yangi mahsulotlarni aniqlash bilan shug‘ullanishi mumkin. Ushbu dastlabki bosqich davomida kichik guruh yangi mahsulot g‘oyalari ustida ishlagan paytda bo‘linma nihoyatda markazlashmagan bo‘lishi mumkin. So‘ngra joriy etish bosqichida, ya’ni muayyan yangi mahsulotni qabul qilish yoki uni takomillashtirishga harakat qilinayotganida bo‘linma joriy etish zarur bo‘lgan operatsion tartiblarni aniq ishlab chiqish mumkin bo‘lishi uchun ancha markazlashgan tuzilishda ish olib boradi. Bo‘linma joriy etish bosqichida ancha markazlashgan tuzilmaga o‘tgan sari mahsulotdagi tanlangan yangiliklarni joriy etish tartibi masalasida nizolar va kelishmovchilar kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, yangilikni joriy etish davomida bo‘linma tuzilishiga ko‘ra ancha markazlashgan bo‘lgach, nizo va kelishmovchiliklar kelib chiqishi aniq. Tashkilotning boshlang‘ich bosqichda ko‘proq jalb etilgan xodimlari dastlab qoidalar, tartiblar va qarorlar qabul qilishning ko‘proq markazlashuviga qarshilik ko‘rsatadilar. Shu bois nizoni bartaraf etishning adekvat mexanizmi mavjudligi muhim bo‘lib qoladi . Maxsus adabiyotda nizoni bartaraf etish uchun strategiyalarning har xil turlari taklif etiladi (Burke, Lawrence & Lorsch, Robbein). Bu strategiyalar har xil: nizo keltirib chiqaruvchi farqlarga ko‘l qo‘ymaslik, ularni kamaytirish yoki bartaraf etish, — hatto majburlash choralari yordamida amalga oshiriladigan kuch bilan bajariladigan qarorlargacha.

Konfrontatsiya (adovat) — nizoni bartaraf etishning eng samarali usuli ekanligi aniqlandi. Konfrontatsiyada nizo qabul qilinishi va ish jarayonida bartaraf etilishi kerak bo‘lgan qonuniy tashkiliy hodisa sifatida baholanadi. Konfrontatsiya jarayonida nizolashuvchi tomonlar oldiga juda muhim faktlar ilgari suriladi, so‘ngra yuzaga kelgan muammolar biror kelishuvga kelinmagunicha muhokama qilinadi. Agar xodimlar nizoga samarali qarshilik ko‘rsata olsalar, tashkilot bunday nizolar takrorlanmaydigan qilib kelishmovchilarni hal etishning katta imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, ayrim xodimlar o‘rtasida yangi mahsulotni joriy etish xususida nizo kelib chiqsa, konfrontatsiya ikkala tomon o‘z fikrlarini tasdiqlovchi faktlarni taqdim etishlarini talab etadi. So‘ngra guruhlar ushbu faktlarni kelishuv uchun umumiy asos topilmagunicha muhokama qiladilar. Nizoga qarshilik ko‘rsatadigan muayyan mexanizmlarni tuzilma shaklida yaratish zarur bo‘lishi ham mumkin. Masalan, yangilikni joriy etuvchi bo‘linmalar o‘rtasidagi faoliyatni muvofiqlashtirish uchun «bog‘lovchi» lavozimlar yaratilishi mumkin. Bu xodimlar — «bog‘lovchilar» bo‘linmalarga yordam beruvchi hamda muzokaralar olib boruvchi uchinchi partiya (qism) sifatida harakat qilishlari mumkin. Masalan, ITTKI guruhi ishlab chiqarish bo‘linmasida joriy etilishi mumkin bo‘lgan yangilikni ishlab chiqishda o‘zini qat’iy tutishi mumkin. «Vositachi» bu guruhlarni jamlashi va ular bilan bir bo‘linma boshqasini yaxshiroq tushunishiga harakat qilib ish olib borishi mumkin. «Vositachi» ITTKI rahbarlari ishlab chiqarish unda band bo‘lgan odamlar yangilikni qabul qilishni istamasliklarining belgisi emasligini, balki eng ko‘p foyda olish maqsadida ularga ko‘rsatilayotgan bosim ko‘rsatkichi ekanligini tushunishlari uchun ish olib borishi mumkin bo‘lardi . Ushbu holda chiqarilishi mumkin bo‘lgan xulosa juda muhim. Chunki nizoga nisbatan konfrontatsiya (qarshi turish) peshana teri bilan erishiladigan mahoratdir. Shu bois loyihachi tashkilot a’zolariga bu jarayonni o‘rganish uchun imkon berishiga to‘g‘ri keladi. Shu bois tashkilot a’zolari uchun nizolarni bartaraf etish laboratoriyasining ishini tashkil qilishga to‘g‘ri kelishi, u yerda ular ushbu jarayonga eksperimental ravishda o‘rgatilishlari mumkin.

Yangilikning boshlanishi va joriy etilishi har xil tashkiliy bo‘linmalarda yoki ayni bir bo‘linmada yuz berishidan qat’i nazar, shaxslararo muammolarni hal etish innovatsiya jarayonining ikki bosqichida tuzilmani o‘zgartirish uchun muhim. Masalan, yangilikni kiritish ITTKI guruhida boshlangan, so‘ngra boshqa bir guruhda, aytaylik ishlab chiqaruvchi bo‘linmada joriy etilgan taqdirda shaxslararo muammolarni ko‘rib chiqish juda muhim bo‘lib qoladi. ITTKI guruhining yangilikni boshlagan a’zolari o‘z yangiligini joriy etish uchun ishlab chiqarish bo‘linmalariga kelganlarida ularning boshqa muayyan yangiliklar bilan juda o‘xshashligini aniqlashlari mumkin. ITTKI bo‘linmasining a’zolari ishlab chiqarish bo‘limining xodimlari bilan muvofiqlashmaslik, hamkorlik qilmaslik motivlariga ega bo‘lishi mumkin. Yoki ular ishlab chiqaruvchilar ayrim yangiliklarning amaliy qiymatiga shubha bildirganlarida o‘zlarini himoya qilishlari mumkin . So‘ngra taraflar o‘zlari bilan bog‘liq odamlarga yordam berish, shu tariqa vaziyatni tushuntirish uchun o‘zlarida bir-birlariga munosabatlari bilan bog‘liq muammolarga qanday qarashlarini tushuntirish qobiliyatini hosil qilishlari juda muhim bo‘ladi . Shaxslararo muammolar yangilikning boshlanishi va joriy etilishi ayni bir bo‘linmada kechgan hollarda yuzaga kelishi ehtimol. Tashkilotning yangilikning boshlang‘ich bosqichiga ko‘proq jalb etilgan xodimlari dastlab yangilikni joriy etish bosqichida qarorlar qabul qilishning ko‘proq darajada markazlashuviga qarshilik ko‘rsatadilar. Bunday kayfiyatlar haqiqiy qarshilikka aylanmasligi uchun ularni bartaraf etish juda muhim. Tashkilot rahbari xodimlarni shaxslararo muammolarni hal etishga o‘rgatadigan maxsus tayyorgarlikdan o‘tkazishni nazarda tutishi zarur bo‘lishi mumkin. Shu bois ishchi guruhlar tashkil qilish faoliyatida guruhiy jarayonlar shaxslararo nizolarni bartaraf etishni tushunishga urg‘u beriladi. Bu nizolar ish topshiriqlarini bajarishda xatti-harakatga ta’sir qilgan sari ushbu faoliyat tashkilot tuzilishini yaratish jarayonining muhim tarkibiy qismiga aylanadi.

Tashkilotlarni loyihalashtirishning yangiliklar bilan bog‘liqligi modelini yaratishda tashkilotning tuzilishi innovatsiya jarayonining boshlanishi va joriy etilishi bosqichlarida har xil bo‘lishi kerakligi ko‘rsatilgan . 1-qoida. Yangilikka bo‘lgan ehtiyoj qanchalik katta bo‘lsa, tashkilot yangilikning boshlang‘ich bosqichi va joriy etilish bosqichi uchun har xil tuzilmalardan shunchalik ko‘proq foydalanishi kerak. Tashkilotning ehtiyoji qanchalik katta bo‘lsa, tezlik bilan chora ko‘rish zaruratining ehtimolligi shunchalik katta bo‘ladi. Masalan, so‘nggi paytlarda neft yetishmasligi oqibatlarida ko‘pchilik neft kompaniyalarida, imkoni bo‘lsa, o‘zlari chiqarayotgan mahsulotlar uchun neft o‘rnini bosuvchi mahsulot yaratish juda zarur bo‘lib qoldi: bunday o‘rinbosar mahsulotlarni juda tezlik bilan yaratish kerak edi. Yangilik kiritishning boshlang‘ich bosqichida uncha markazlashmagan va norasmiy tuzilmadan foydalanish yangiliklarni aniqlash uchun zarur bo‘lgan axborotni to‘plash va unga ishlov berishda ko‘maklashishi mumkin. Neft o‘rnini bosuvchi bunday mahsulotlarni joriy etish yoki ishlab chiqarish jarayonini yangilash uchun zarur yangiliklar aniqlanganidan keyin ancha markazlashgan va rasmiylashgan tuzilmadan foydalanish mumkin bo‘ladi. Joriy etishning ushbu ancha markazlashgan bosqichi, aftidan, xodimlar yangiliklardan qanday foydalanishlari kerakligi borasida mavjud bo‘lgan noaniqliklarni kamaytiradi . 2-qoida. Innovatsiya vaziyati bilan bog‘liq noaniqlik qanchalik ko‘p bo‘lsa, tashkilot yangilikning boshlang‘ich bosqichi va joriy etilish bosqichi uchun har xil tuzilmalardan shunchalik ko‘proq foydalanishi kerak. Boshlang‘ich bosqich xususidagi noaniqlik katta bo‘lganda u yangilikning boshlang‘ich va joriy etilish bosqichiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya vaziyati xususidagi noaniqlik katta bo‘lganida axborotga bo‘lgan ehtiyoj yangilikning boshlanish davrida katta bo‘ladi. Tashkilot ancha moslashuvchan (past darajadagi markazlashuv va formallashuv) tashkiliy tuzilmaga, shuningdek ancha ko‘p axborot kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi, ya’ni yangiliklarni qo‘llashning yangi sohalarini aniqlash uchun zarur bo‘lgan axborotni berishi uchun ancha murakkab bo‘lishi

lozim. Juda qat’iy qoidalar va tartiblar yangi axborot manbalari beruvchi muhitni skanirlashga xalal beradi. Innovatsiya jarayonida tashqi muhitni skanirlash juda katta o‘rin tutadi. Har xil tadqiqotlarda yangiliklar g‘oyalarining manbalari tashkilot doirasidan tashqarida bo‘lishi ko‘rsatilgan. Yangiliklar uchun g‘oyalarning asosiy manbalarini texnikaviy omillar (ITTKI bo‘linmalarining ishidan foydalanishga intilish) emas, balki marketing omillari (xaridorlarning talabi, raqobatchilarning bosimi) tashkil qiladi. Shunday qilib, innovatsiya jarayoni boshlanishi uchun tashkilot muhitni skanirlashi kerak. Biroq yangilikni joriy etish bosqichida ancha aniq, maxsus qoidalar va tartiblar bo‘lishi va yangilikni joriy etish uchun strategiya ishlab chiqishda ularga rioya etish zarur. Joriy etishga xos bo‘lgan bunday kamaytirilgan noaniqlik katta ahamiyatga ega . 3-qoida. Yangilik qanchalik radikal bo‘lsa, tashkilot yangilikning boshlang‘ich bosqichi va joriy etilish bosqichi uchun har xil tuzilmalardan shunchalik ko‘proq foydalanishi kerak. Doimiy yangiliklarga ularning yangiligi va takrorlanmasligi xosdir. Yangilik mavjud muqobillaridan, status quodan qanchalik ko‘p farq qilsa, shunchalik radikal bo‘ladi. O‘shanda yangilikni boshlash uchun tashkiliy birlik (bo‘linma) zarur bo‘ladi. Bu bo‘linma qandaydir maxsus vaziyatni hal qilish uchun juda o‘ziga xos, noodatiy yondashuvlar taklif etishi kerak; axborot to‘plash va uni qayta ishlashga bo‘lgan ehtiyoj juda yuqori bo‘ladi. Biroq markazlashuv, formallashuv darajasi past hamda murakkabligi yuqori bo‘lganida ancha moslashuvchan tashkiliy tuzilma mavjud bo‘lishi axborotni to‘plash va qayta ishlashga imkon beradi. Ushbu holda maxsus vazifalarni bajarish yoki ushbu yangi yechimlarni ishlab chiqish uchun aqllar hujumi uyushtirish maqsadida komandalar tashkil qilish mumkin. Shunday qilib, tashkiliy tuzilma ushbu holda juda moslashuvchan bo‘ladi. Biroq yangilikni joriy etish bosqichiga o‘tilganda yana bir nechta ancha markazlashgan va formallashgan hamda unchalik murakkab bo‘lmagan tuzilmalar tashkil qilish zarurati paydo bo‘ladi. Bu tashkilot a’zolari ushbu yangilik ularning ish vazifalarida qanday foydalanilayotganini yaxshiroq tushunishlariga imkon beradigan qoidalar va protseduralar hosil qilish uchun zarur.

Bunday katta markazlashuv va formallashuv yangilik qay tariqa joriy etilishi xususidagi noaniqliklarni kamaytirish imkoniga ega bo‘ladi . Albatta, yuqorida keltirilgan qoidalar barcha muammolarni aks ettirmaydi, ammo ular ikki innovatsiya bosqichida turli tuzilmalardan foydalanishga qaror qilgan tadqiqotchi foydalanishi mumkin bo‘lgan asosiy qoidalardir. Yangilikka bo‘lgan ehtiyoj katta bo‘lgan taqdirda yoki ushbu yangilik radikal bo‘lganida yangilik kiritishning ikki bosqichida har xil tuzilmalardan foydalanish to‘g‘ri bo‘ladi. Shubhasiz, ana shu uchta xarakteristika mavjud bo‘lganida har xil tuzilmalardan foydalanish uchun asoslar shunchalik ko‘p bo‘ladi. Agar innovatsiya jarayonining ikki bosqichi uchun har xil tuzilmalardan foydalanishni ifodalovchi tuzilmaviy yangilik radikal xususiyatga ega bo‘lsa, ushbu jarayonni tashkilot sifatida birlashtirish muhim bo‘ladi. «Institutsionallashtirish» deganda, bu yangilik kiritishning tashkilot faoliyatining joriy turlarida birlashtiriladigan ikki tomonlama tuzilmasi ekanligi tushuniladi. Bu o‘rinda shunisi muhimki, tashkilot xodimlari tuzilmaning bunday tabaqalanishini (farqlanishini) yangilik ular o‘ynayotgan rolning qismi bo‘lishi uchun uni qabul qilish usuli sifatida baholaydilar va idrok etadilar. Ushbu tuzilmani to‘liq institutsionallashtirish uchun yuqori darajadagi rahbarlar bu jarayonni o‘z xatti- harakati hamda mukofotlashning tashkiliy tizimi bilan qo‘llab-quvvatlashlari zarur bo‘ladi. Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot tashkilotlarida yuqori darajali rahbariyatning yangiliklarni qo‘llab-quvvatlashi yangiliklarni amalga oshirishda nomarkazlashuv yoki formallashuv kabi tuzilmaviy omillarga qaraganda muhimroq bo‘lgan. Shubhasiz, bunday qo‘llab-quvvatlash yangilik kiritish uchun imkon yaratuvchi muhim omildir . Boshqacha aytganda, tashkilotda innovatsiya jarayonining ikki bosqichini amalga oshirishda ushbu ikki tomonlama tuzilmadan foydalanish uchun bu jarayonni qo‘llabquvvatlovchi muhit yaratish zarur; bunda inovatsiya jarayoni tashkilot a’zolari ishining qonuniy tarkibiy qismi sifatida baholanadi. Bunday qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratish uchun tashkilot a’zolari maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur bo‘lishlari zarur. Buning natijasida ular amaliy

tuzilmalarni yangilik kiritish uchun joriy etishni bilib olishlariga yordam beradigan usullarni o‘rganadilar . Shunday qilib, yangilikni boshlash va joriy etish bosqichlari o‘rtasida tashkiliy tuzilmalarning tabaqalashtirilishiga imkon beruvchi omillar quyidagilardir: tashkiliy birlikning nizoni bartaraf etish qobiliyati, samarali shaxslararo munosabatlar, qoidalar ishlab chiqish hamda yangilik kiritish uchun ikki tomonlama tashkiliy tuzilmalarni institutsionallashtirish. Bular tashkiliy tuzilmalarni tabaqalashtirish uchun foydalanish zarur bo‘lgan to‘rt omildir. Ma’lumki, har qanday firma faoliyatining muvaffaqiyati pirovard natijada firma iste’molchilarga taklif etayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasiga bog‘liq. Demak, mahsulot raqobatbardoshligini baholash va boshqarishning iqtisodiyot va menejment, psixologiya va sotsiologiya, statistika va ehtimollar nazariyasi hamda boshqa fanlardagi umum e’tirof etgan qonunlarning chambarchas bog‘liqligiga asoslangan aniq metodologiyasini ishlab chiqish zarurligini tan olishga to‘g‘ri keladi. Tovarning raqobatbardoshligi — rivojlangan raqobatli bozorda tijorat muvaffaqiyatiga erishishning hal qiluvchi omili. Bu tovarning nafaqat sifati, texnik, iqtisodiy, estetik xususiyatlari bo‘yicha, balki uni sotishning tijorat va boshqa sharoitlari (bahosi, yetkazib berish muddatlari, sotish kanallari, servis, reklama) bo‘yicha ham bozor sharoitlariga, iste’molchilarning aniq talablariga muvofiqligini bildiradigan ko‘p qirrali tushunchadir. Buning ustiga, tovar raqobatbardoshligining muhim tarkibiy qismi undan foydalanish jarayonida iste’molchi qiladigan xarajatlar darajasidir. Boshqacha aytganda, raqobatbardoshlik deganda, tovarning bozordagi muvaffaqiyatini, ya’ni raqobat qiluvchi shunday tovarlar ko‘plab taklif etilayotgan sharoitda aynan shu tovarning boshqalardan ustunligini belgilab beruvchi iste’mol va qiymat (narx) xususiyatlari majmui tushuniladi. Tovarlar ortida ularni tayyorlaganlar turgani bois, to‘la asos bilan tegishli korxonalar, birlashmalar, firmalar hamda ular joylashgan mamlakatlarning raqobatbardoshligi haqida so‘z yuritish mumkin .

Bozordagi har qanday tovar amalda u yerda ijtimoiy ehtiyojlarni qanoatlantirish darajasi bo‘yicha tekshiruvdan o‘tadi: har bir xaridor o‘zining shaxsiy ehtiyojlarini eng ko‘p darajada qondiradigan tovarni, xaridorlarning butun majmui esa — ijtimoiy ehtiyojlarga raqobatchi tovarlarga qaraganda eng to‘liq mos keladigan tovarni sotib oladi. Shu bois tovarning raqobatbardoshligi (ya’ni raqobatli bozorda tijorat nuqtai nazaridan foyda bilan sotish imkoniyati)ni faqat raqobatchilarning tovarlarini o‘zaro solishtirish orqali aniqlash mumkin. Boshqacha aytganda, «raqobatbardoshlik» muayyan bozor va sotuv vaqtiga aniq bog‘langan nisbiy tushuncha. Har bir xaridor o‘z ehtiyojlarining qondirilishini baholashda shaxsiy mezonlariga ega bo‘lgani bois, raqobatbardoshlikning individual jihatlari ham bo‘ladi. Raqobatbardosh korxona tashkil qilish uchun ishlab chiqarish va boshqaruvni nafaqat zamonaviylashtirish kerak, balki nima uchun bunday qilinayotganligini, qaysi maqsadga erishish lozimligini aniq bilish ham zarur. Bunda asosiy narsa bitta bo‘lishi kerak: raqobatli kurashda o‘zining nisbiy tomonlarini aniqlay olish, ulardan tez va samarali foydalana bilish. Butun kuchni sizni imkoniyatdagi yoki real raqobatchilardan ajratib turadigan yaxshi tomonlarni rivojlantirishga qaratish zarur. Ko‘pchilik yetakchi firmalar o‘zlarini boshqalardan ajratib turuvchi ustun tomonlarini o‘zlarining xodimlari rioya etishlari kerak bo‘lgan shiorlar, qoidalar tariqasida ifodalagani bejiz emas . Raqobatda o‘zlarining afzal tomonlariga aniq yo‘nalganlik, ularni korxona ichida ham, uning tashqarisida ham tinimsiz izlash yetakchi kompaniyalar boshqaruv apparati, boshqaruv va muhandislik bo‘linmalari tarkibi bajaradigan funksiyalar to‘plamini, xo‘jalik strategiyalarini ishlab chiqishga yondashuvlarni belgilab beradi . Agar dunyo darajasidagi ishlab chiqarish korxonasini qanday qilib yaratish mumkin, degan savolga qisqacha javob berish mumkin bo‘lganida edi, bu javob quyidagicha bo‘lardi: buning uchun ishlab chiqarish faoliyatining aqalli bitta muhim yo‘nalishida (tanlangan sohada) dunyodagi yoki o‘zingiz ishlaydigan bozordagi eng yaxshi firma bo‘lish kerak. Buning uchun esa, o‘z navbatida,

quyidagi savolga javob berish kerak: raqobatli kurashda korxonangizning nisbatan ustun tomonlari nimada bo‘lishi kerak yoki nimadan iborat bo‘lishi mumkin, ishlab chiqarish yoki xo‘jalik faoliyatining qaysi jihatlariga birinchi navbatda e’tibor qaratish lozim (masalan, ishlab chiqarish xarajatlari va baho, sifat, ishonchlilik, texnik daraja, xizmat ko‘rsatish darajasi, ishlab chiqarishning moslashuvchanligi va sh.k.). Korxonaning raqobatdagi ustunliklarining barcha turlarini ularga erishish yo‘llari nuqtai nazaridan ikki guruhga ajratish mumkin: 1) quyi tartibdagi ustunliklar; 2) yuqori tartibdagi ustunliklar . Quyi tartibdagi ustunliklar arzon ish kuchi, materiallar (xomashyo), energiyadan foydalanish imkoniyati bilan bog‘liq. Raqobatdagi ustunliklarning quyi tartibi ular juda beqarorligi hamda yo narx va ish haqi ko‘tarilishi evaziga, yo arzon ishlab chiqarish resurslaridan raqobatchilar ham foydalana olishlari (yoki sotib olishlari) sababli osongina yo‘qotilishi mumkinligi bilan bog‘liq. Boshqacha aytganda, quyi tartib ustunliklari — raqobatchilardan uzoq vaqt ustun bo‘lishni ta’minlay olmaydigan, uncha barqaror bo‘lmagan ustunliklardir. Yuqori tartibdagi ustunliklarga noyob mahsulot, noyob texnologiya va mutaxassislar, firmaning yaxshi obro‘yi (bu raqobatdagi ayniqsa qadrli ustunlikdir) kiradi. Raqobatdagi ustunlikka bozorga o‘z konstruktorlik ishlanmalariga asoslangan noyob mahsulot chiqarish evaziga erishilgan bo‘lsa, bunday afzallikni yo‘q qilish uchun raqobatchilar yo shunga o‘xshash mahsulot ishlab chiqarishlari, yo undan yaxshiroq narsa o‘ylab topishlari, yo eng kam xarajatlar evaziga uning sirlarini bilib olishlari kerak bo‘ladi. Ushbu yo‘llarning bari raqobatchidan katta xarajat, kuch va vaqt talab qiladi. Bu esa muayyan vaqt davomida firma yetakchi va yetib bo‘lmas holatda bo‘lishini, ya’ni u barqaror ravishda raqobatbardosh bo‘lishini bildiradi. Mahsulotning raqobatbardoshligini iqtisodiy parametrlarni ifodalaydigan ko‘rsatkichlar — buyum va iste’molning tannarxi, bahosi, to‘lov va tovar yetkazib berish shartlari, kafolat muddatlari va shartlari kabilar aks ettiradi .

1-rasm. Yevropa sovutgichlar bozorida ishlab chiqaruvchilarning ulushi Shunday qilib, raqobatbardoshlikni belgilovchi innovatsiyalarni sifatni ko‘tarish, narxni tushirish, assortimentni kengaytirish, dizaynni yaxshilash, savdo markasining oddiyligi va mashhurligini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan yangiliklar tashkil qiladi. 2 Ishlab chiqarish hajmi hamda ishlab chiqarish va sotish muomalasining xarajatlariga ta’sir qiladigan innovatsiya turlari, ta’sir ko‘rsatish mexanizmi ishlab chiqarish hajmi hamda ishlab chiqarish va sotish muomalasining xarajatlariga ta’sir qiladigan innovatsiyalar o‘zaro ko‘pchilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha farq qiladi. Ularning har xil turlari ishlab chiqilish, amalga oshirilish va tarqatish xususiyatlariga ega, boshqaruvga o‘ziga xos yondashuvlarni, innovatsion faoliyatning tegishli tuzilmalarini, uning metodlari va uslublarini talab qiladi. Innovatsiyalar tipologiyasi innovatsion menejment nazariyasini rivojlantirish uchun ham, innovatsiyalarni boshqarish amaliyoti uchun ham muhimdir. Ishlab chiqarish hajmi hamda ishlab chiqarish va sotish muomalasining xarajatlariga ta’sir qiladigan innovatsiyalarni tasniflash mezonlariga ko‘ra ularning quyidagi tiplari (sinflari, turlari) ajratiladi :

MEZON INNOVATSIYALARNING ASOSIY TIPLARI Yangilik darajasi - bazisli (keskin) - yaxshilovchi (o‘stiruvchi) Amaliy faoliyatning xususiyati - ishlab chiqarishga oid - boshqaruvga oid Texnologik parametrlar - mahsulot beruvchi - jarayon bilan bog‘liq Innovatsion menejment bo‘yicha ko‘pchilik mutaxassislar har xil tiplardagi innovatsiyalar dinamikasi, ketma-ketligi, amalga oshirish tezligining muayyan qonuniyatlarini ta’kidlaydilar. Bazisli innovatsiya (ba’zan u keskin innovatsiya deb ham ataladi) — ilmiy kashfiyotga yoki yirik ixtiroga asoslangan hamda butunlay yangi mahsulot va xizmatlar, yangi avlod texnologiyalarini o‘zlashtirishga qaratilgan yangilik. Yaxshilovchi innovatsiya (o‘sish innovatsiyasi deb ham yuritiladi) — ishlab chiqariladigan mahsulotlar va foydalaniladigan texnologiyalar parametrlarini yaxshilashga, mahsulot va texnologik jarayonlarni takomillashtirishga qaratilgan yangilik. Bazisli va yaxshilovchi innovatsiyalar dinamikasini tadqiq etish va hisobga olish innovatsiyalarni boshqarish uchun nihoyatda muhimdir. Bazisli innovatsiyalarni amalga oshirishda tashkilotlarning uyushmalari, birlashmalarini tuzish jiddiy rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bir qancha tashkilotlarning birlashmasi ularning kuchini har xil tashkilotlar bazisli innovatsiyalarning turli tarkibiy qismlari va kichik tizimlarini rivojlantiradigan qilib taqsimlash imkonini beradi. Har xil tashkilotlarning birlashmalari yaxshilovchi innovatsiyalarni amalga oshirishga bazisli innovatsiyalarga qaraganda ancha kam ta’sir ko‘rsatadi, chunki yaxshilovchi innovatsiyalar ancha mustaqil bo‘lib, bazislisiga qaraganda komplekslilik darajasi kamroqdir. Tashkilotda bazisli va yaxshilovchi innovatsiyalar dinamikasi ushbu tashkilotning tarmoq tuzilishida egallagan o‘rni,

undagi roliga juda bog‘liqdir. Odatda, tarmoqdagi yetakchilar o‘zlarining maqomini saqlab qolishga, tarmoq muhitining turbulentligini kamaytirishga harakat qilib, asosan yaxshilovchi innovatsiyalarni amalga oshiradilar. Ayni vaqtda tarmoqdagi yangi ishtirokchilar va autsayderlar tarmoqda qaror topgan kuchlar nisbatini buzishga, tarmoq muhitining turbulentligini oshirishga urinib, ko‘pincha bazisli innovatsiyalarning tashabbuskori bo‘lib chiqadilar. Bazisli (keskin) va yaxshilovchi (o‘stiruvchi) innovatsiyalar dinamikasiga tarmoq hayotiy sikli bosqichi ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Yosh tarmoqlarda, ya’ni tarmoqdagi hayotiy siklning ilk bosqichlarida bazisli (keskin) innovatsiyalar ustunlik qiladi. Keyingi bosqichlarda, ya’ni eski tarmoqlarda asosiy ko‘pchilikni yaxshilovchi (o‘stiruvchi) innovatsiyalar tashkil etadi. Ishlab chiqarish innovatsiyalari yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki ishlab chiqarish texnologiyalarida o‘z ifodasini topadi, ya’ni ular yangi bilimning yangi mahsulot va xizmatlarda amalga oshishi yoki ishlab chiqarish jarayoniga yangi elementlarning joriy etilishidir. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarish innovatsiyalari dastlabki ishlab chiqarish faoliyatida amalga oshadigan innovatsiyalardir . Boshqaruv innovatsiyalari — yangi boshqaruv texnologiyalarida, yangi ma’muriy jarayonlar va tashkiliy tuzilmalarda o‘z ifodasini topgan yangi bilim. Ular, masalan, ishni tashkil qilishning, vazifalarni strukturalashtirishning, reusurslarni taqsimlash, mukofot belgilash kabilarning yangi usullarini joriy etish bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, boshqaruv innovatsiyalarini amalga oshirish sohasi xo‘jalik yurituvchi subyektning menejmentidir. Tabiiyki, boshqaruv innovatsiyalari dastlabki ishlab chiqarish faoliyati bilan bevosita bo‘lmasa-da, bilvosita bog‘liq. Innovatsion menejment sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi mutaxassislar ishlab chiqarish va boshqaruv innovatsiyalarini amalga oshirish dinamikasi va ketma-ketligida bir qator qonuniyatlarni ko‘rsatadilar. Ishlab chiqarish innovatsiyalarini amalga oshirish sur’atlari boshqaruv innovatsiyalarinikiga qaraganda yuqoriroqdir. Boshqaruv innovatsiyalari ishlab chiqarish innovatsiyalaridan biroz orqada qoladi. Innovatsiyalarning ushbu ikki turini amalga oshirish o‘rtasida yuzaga keladigan va ishlab chiqarish

innovatsiyalarini amalga oshirishning boshqaruv innovatsiyalariga nisbatan yuqoriroq sur’atlari, boshqaruv innovatsiyalarining kechikishi bilan bog‘liq uzilish innovatsion menejmentda «tashkiliy» nomini olgan. Bu tushuncha ko‘pincha ishlab chiqarish innovatsiyalarining amalga oshirilishi eski boshqaruv tuzilmalari va metodlari amal qilayotgan, ya’ni avvalgi ishlab chiqarish texnologiyalari yuzaga kelgan sharoitlarda yuz berishini aks ettiradi. Bunday vaziyat innovatsion faoliyat samaradorligiga ham, tashkilot faoliyatining umumiy samaradorligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. «Mahsulot beruvchi innovatsiya» bozordagi muayyan ehtiyojni qondirish maqsadida yangi mahsulot olish yoki xizmat ko‘rsatishni qamrab oladi. «Jarayon bilan bog‘liq innovatsiya» ishlab chiqarish, boshqaruv, tashkil etish, marketing va boshqa jarayonlarga kiritilgan yangi elementlarni bildiradi. Mahsulot beruvchi innovatsiyalar bozorga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular asosan iste’molchining hukmiga bo‘ysunadi, ayni vaqtda jarayon bilan bog‘liq innovatsiyalar asosan ichki omillar bilan bog‘liq bo‘lib, asosan samaradorlik mulohazalaridan kelib chiqadi. Innovatsion menejmentga oid jahon adabiyotida eng ko‘p keltiriladigan mahsulot beruvchi va jarayon bilan bog‘liq innovatsiyalar dinamikasi modellaridan biri — mahsulot beruvchi sikl modelidir. Uni ko‘pincha «Ishlab chiqarish innovatsiyalarining modellari» asarida birinchi marta tuzgan tadqiqotchilarning familiyalari bo‘yicha Abernasi–Atterbek modeli deb ataydilar. Bu model muayyan mahsulotlar sifati rivojlanishining asosiy bosqichlari davomida tarmoq darajasida mahsulot beruvchi va jarayon bilan bog‘liq innovatsiyalar sur’atlarining o‘zgarishini tavsiflaydi. Ushbu modelga ko‘ra, mahsulot beruvchi sinf rivojlanishining uch bosqichi (fazasi) ajratiladi. Birinchi bosqichda (u harakatchan bosqich deb ataladi) mahsulot beruvchi innovatsiyalar jarayon bilan bog‘liq innovatsiyalar sur’atiga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi. Bu esa yangi turkum mahsulotlar paydo bo‘lishi bozorda ushbu turkum mahsulotlarning xilma-xil turlari paydo bo‘lishi bilan birga kechishini bildiradi. Mahsulot beruvchi innovatsiyalar «yomg‘iri» hukmron dizayn paydo bo‘lishi bilan tugaydi. Shunday qilib, yangi

turkum mahsulotlar rivojlanishining birinchi davrida ushbu turkum ichidan oxirgi iste’molchining ehtiyojlarini eng yaxshi qondiradigan mahsulot qidiriladi. Mahsulot beruvchi turkum rivojlanishining ikkinchi — oraliq bosqichida mahsulot beruvchi innovatsiyalar sur’ati pasayadi, jarayon bilan bog‘liq innovatsiyalar sur’ati esa mahsulot beruvchi innovatsiyalar sur’atidan ortadigan darajada kuchayadi. Bu bosqichda hukmron dizayn paydo bo‘lishi natijasida mahsulotlar xilma-xilligi kamayadi, innovatsion faoliyat esa standart mahsulot ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga qaratiladi. Va, nihoyat, mahsulot beruvchi sinf rivojlanishining uchinchi — u muayyan, aniq faza deb ataladi — bosqichida ikkala turdagi (mahsulot beruvchi va jarayon bilan bog‘liq) innovatsiyalarning sur’atlari pasayadi va ularning dinamikasi ancha muvozanatlashgan xususiyatga ega bo‘ladi. Shunday qilib, innovatsiya deganda, yangi texnologiyalar, mahsulot va xizmat turlari, ishlab chiqarish, moliyaviy, tijorat, ma’muriy yoki boshqa turdagi tashkiliy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy yechimlar ko‘rinishidagi yangiliklarni foyda olgan holda qo‘llash tushuniladi. Innovatsiyalarning har xil ta’riflarini tahlil qilish innovatsiyaning o‘ziga xos mazmunini o‘zgarishlar, innovatsion faoliyatning asosiy funksiyasini esa o‘zgarish funksiyasi tashkil qilishi haqidagi xulosaga olib keladi. Masalan, avstriyalik olim I. Shumpeter beshta tipik o‘zgarishni ajratgan. Bunda raqobatbardoshlikni belgilovchi innovatsiyalarni sifatni oshirish, narxni pasaytirish, assortimentni kengaytirish, dizaynni yaxshilash hamda savdo markasining oddiyligi va mashhurligini ta’minlash tashkil qiladi .

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V. A. Chjen – “Pul va moliya bozorlari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 2. V. A. Chjen – “Bozor ochiq iqtisodiyot” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 3. V. A. Chjen – “Bozor qonunlari asoslari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 4. Y. Abdullayev, T. Boboqulov – Kredit. Toshkent mehnat nashriyoti 1997 y . 5. O‘zbekiston Respublikasi – Qonunlar va farmonlar Toshkent adolat nashriyoti 1993 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Maraziy banki faoliyatiga doir me’yoriy xujjatlar Toshkent 1996 y. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining bank tizimini takomillashtirish va pul kredit munosabatlarini barqarorlashtirish choralari to‘g‘risidagi 1994 yil 18 mart 146 sonli qarori.

O'xshashlar

Innovatsion faoliyatning asosiy tushunchalari, guruhlanishi va tamoyillari

Innovatsion faoliyatni moliyaviy boshqarish fanining predmeti, obyekti va metodlari

Tadbirkorlik shakllari va tadbirkorlik faoliyati.

Innovatsion menejment

Innovatsion marketing