Ijtimoiy soxalarni moliyalashtirish mexanizmlarining amaldagi tartibi. - Iqtisodiyot - Referatlar

Ijtimoiy soxalarni moliyalashtirish mexanizmlarining amaldagi tartibi.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy soxalarni moliyalashtirish mexanizmlarining amaldagi tartibi. Ijtimoiy rivojlanishni moliyalashtirishning huquqiy asoslari - O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi buyruqlari, nizomlari, qo‘llanmalari hisoblanadi. Ijgimoiy sohalarni moliyalashtirishning asosiy hujjatlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentabrdagi 414-son «Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash, tartibini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qaror qabul qilindi. Mazkur qaror bajarilishi quyidagi me’yoriy qonuniy hujjatlarga tayanadi: 1) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 13 dekabrdagi 849-son «Moliya vazirligi va moliya organlarining budjet tashkilotlari va shtatlar jadvalini registratsiya qilish tartibi»; 2) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 13 dekabrdagi 850-son «Ijtimoiy soha tashkilotlarini 2000 yil budjetdan moliyalashtirishning me’yorlari» 3) O‘zbekiston Respublika Moliya vazirligining 1999 yil 9 dekabrdagi 230-son «Davlat budjeti xarajatlari va 2000 yil budjet blankasining asosiy ko‘rsatkichlarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi buyrug‘i 4) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 23 dekabrdagi 859-son «Budjet tashkilotlarining daromadlari va xa-rajatlarining buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Nizom

5) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 236-son, Xalq ta’limi vazirligining 210-son, Sog‘liqni saqlash vazirligining 737-son 1999 yil 17 dekabrdagi «Yuridik shaxs maqomi beriladigan budjet tashkilotlari to‘g‘risida»gi qushma buyrug‘i 6) O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2000 yil 7 yanvardagi «Vaqtincha foydalanilmayotgan binolarni va davlatning boshqa mol-mulkning boshqa tashkilotlarga ijaraga berish to‘g‘risida»gi Nizom 7) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 22 yanvardagi «Ko‘zda tutilmagan xarajatlar jamg‘armasi to‘g‘risida»gi Nizom 8) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 25 yanvardagi 880-sonli «Budjet tashkilotlarida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va realizatsiya qilishning tartibi» 9) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 3 fevraldagi 888-son «Respublika va mahalliy budjetlarga qarashli budjet tashkilotlarining smeta xarajatlarini tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash to‘g‘risida»gi me’yoriy hujjat. Budjet tizimi tuzilishini va boshqarish asoslarini O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni belgilaydi. Shunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hududlar moliyasi tashkiliy uslubiyat boshqarmasi doimiy ravishda birinchi navbatda moliyalashtirilishni nazorat qilib boradi. Mahalliy budjetlar tomonidan tuzilgan smeta xarajatlari mahalliy budjetlarni tartibga solishning asosiy hujjati hisoblanadi, moliyalashtirish smeta xarajatlariga asosan olib boriladi va bu smeta xarajatlaridan boshqa xarajatlarni moliyalashtirish ta’qiqlanadi. Smeta xarajatlarini tuzish O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining «Mahalliy budjetlarga qarashli tashkilotlarda smeta xarajatlarini tuzish, ko‘rib chiqish va tasdiqlash to‘g‘risida»gi qo‘llanmasiga asosan olib boriladi . O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi Davlat budjeti Bosh boshqarmasi Respublika 1998 yil budjeti ijrosining kutilayotgan natijasini hisobga olib,

belgilangan budjet taqchilligini oshirib yubormaslik maqsadida ijtimoiy rivojlanishni moliyalashtirish boshqarmasi bo‘yicha mablag‘ bilan ta’minlanadigan barcha budjet muassasalari va tashkilotlariga quyidagi shartlarga qat’iy amal qilishni talab qiladi: • Mablar bilan ta’minlash, eng avvalo ish haqi va unga tenglashtirilgan birinchi navbatdagi xarajat moddalarta ajratishni; • boshqarmadagi bo‘limlar va ularga xizmat qiluvchi budjet muassasalari va tashkilotlariga limitni tatssimlaganda konvertatsiya bilan borliq bo‘lgan xarajatlarni hisobga olishni; • birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirmay turib, boshqa sarf-xarajatlarga yo‘l qo‘ymaslikni. Moliya organlari va budjet muassasalari tomonidan mablag‘larni faqat tasdiqlangan limitlar doirasidagina xarajat moddalari bo‘yicha sarflashlari kerak. Budjet muassasalarini xoh naqd mablag‘lar, xoh o‘zaro qarzlarni protokollar yordamida yopish faqat tasdiqlangan limitlar doirasida bo‘ladi. Moliya organlari budjet tashkilotlari tomonidan belgilangan limitlar va xarajatlar normativlaridan ortiqcha mahsulot va xizmatlardan foydalanishga, mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladigan budjet muassasalari bo‘yicha kreditlik qarzdorlikni kamaytirish va muddati o‘tgan qarzdorliklar yuza kelmasligi ustidan qattiq nazorat qiladilar. Joriy yil budjetining tasdiqlangan ko‘rsatkichlari og‘ishmay bajarilishini, daro-madlarini o‘z vaqgida tushishini ta’minlaydilar. O‘zbekiston Respublikasi Mustaqilligi e’lon qilinishi munosabati bilan ijtimoiy- madaniy sohalarni moliyalashtirishda o‘zgarishlar kiritildi. Avval davlat tomonidan moliyalashtirish tizimi - ittifoq budjetidan, respublika budjetidan, mahalliy budjetdan iborat edi. Shuningdek, vazirlik tashkilot, korxonalarga qarashli makgabgacha ta’lim muassasalari, klublar, sport saroylari, sanatoriylar, poliklinikalar va bolalar yozgi oromgohlari shu tashkilot va korxonalar tomonidan

moliyalashtirilar edi. O‘tish davrida ittifoq budjetidan olinadigan subsidiyalarning to‘xtatilganligi, aksariyat ittifoq ahamiyatiga molik tashkilot va korxonalarning faoliyati to‘xtaganligi sababli ijtimoiy sohalarni va ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirishda qiyinchiliklarda duch kelindi. Bugungi kunda bu sohalarni moliyalashtirish Respublika budjetidan va mahalliy budjetlardan moliyalashtirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasida «Ta’lim to‘grisida»gi Qonunning 1992 yil 2 iyunda qabul qilinishi bilan ta’lim muassasaparining moddiy texnika bazasini yaratish va ta’limni moliyalashtirishning xuquqiy asoslari yaratildi. Qonunga asosan davlat ta’lim muassasalari respublika, mahalliy budjetlardan, tashkilot, muassasa, birlashma alohida jismoniy shaxslar mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladi. Bu qonunga asosan pedagogik xodimlarning ish soatlari 1-4 sinflarda 20 soatdan 14 soatgacha, 5-11 sinflarda 18 soatdan 16 soatgacha kisqartirildi, bu ularga ish stavkalarini oshirish imkoniyatini berdi. Oliy o‘quv yurtlarida va o‘rta maxsus hunar bilim yurtlarida ta’lim olishning to‘lov kontrakg shakli, ulardan tushgan mablag‘larning sarflash tartibi, har bir talabaga bir yilda bilim olish uchun sarflanadigan xarajat miqdori har yili O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Muassasa rahbarlari bu fonddan ish haqiga qo‘shimchalar, mukofotlar, moddiy yordam ajratishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 20 avgustdagi «O‘qituvchilar va o‘quvchilar turmush moddiy sharoitlarini yaxshilashga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 409-sonli qarorga asosan ilk bor birinchi sinf o‘quvchilari o‘quv qurollari bilan, kamxarj oilalarning boshlang‘ich sinflarida o‘qiydigan farzandlari qishki kiyim bilan ta’minlandi. Maktab va oliy o‘quv yurti o‘qituvchilari turmush sharoitini va mehnatga haq to‘lashni yaxshilash borasida muayyan tadbirlar amalga oshirildi. Tadqiqotlarga qaraganda, har yili 640000

nafar 1 sinfo‘quvchilari 12 nomdagi o‘quv anjomlari bilan bepul ta’minlanadilar. Ushbu maqsadlar uchun yiliga 1400000,0 ming so‘m mablag‘ sarflanadi. Bu esa bozor iqgisodiyoti sharoitida ota-onalar va ularning bolalarini iqtisodiy himoyalashda muhim omildir. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 5 yanvardagi «Uzluksiz ta’lim tizimini darsliklar va o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi qarorga ko‘ra umumiy ta’lim maktablarini darsliklar bilan ta’minlashning pullik tizimi joriy etildi. Aynan shu qarorda barcha maktablarning 1-sinf o‘quvchilari, mehribonlik uylari, maxsus-maktab-internatlar tarbiyalanuvchilarini esa darsliklar bilan bepul ta’minlash belgilab beriddi. Respublikamizda darsliklarni pullik shakli joriy qilinsada, aholini ma’lum toifalarini ijtimoiy himoyalash mexanizmi ko‘llanmoqda. Hozirgi kunda Respublikamizda Osiyo Rivojlanish Banki bilan hamkorliqsa umumta’lim maktablari uchun darsliklar nashr qilish tizimi ishlab chiqildi. Ushbu loyihaga binoan, jahon andozalariga mos, darsliklar tuzish va nashr qilish yo‘lga qo‘yildi. Lekin o‘quvchilarni darsliklar bilan ta’minlash muammolari dolzarbligicha qolmoqsa. Bizning fikrimizcha, o‘quvchilarni darsliklar bilan ta’minlash muammolarini yechishda quyidagi takliflar maqsadga muvofiq bo‘lar edi: 1) nashriyotlarga mahalliy hokimiyatlar yordamida banklardan foizsiz kreditlar berish, nashriyotlarni aylanma mablag‘larini shakllantirish lozim; 2) maktablarga nashriyotlar tomonidan barcha nashr qilingan darslik va o‘quv qo‘llanmalarini 15% foiz pul o‘tkazish yo‘li bilanistalgan miqsorda ajratilsa, ikki oy ichida sotilgandan so‘ng, pulini to‘lashga oid shartnomalar tuzish lozim;

3) barcha maktab rahbarlari, homiy tashkilotlar, ota-onalar birgalikda o‘quvchilarni darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari bilan ta’minlashning ichki imkoniyatlarini qidirib topishlari kerak; 4) o‘ggan yilgi darsliklarni ixtiyoriy ravishda maktab kutubxona fondiga topshirish, arzonlashtirilgan narxda sotuvni tashkil etish lozim. Hozirgi paytda sog‘liqni saqlash tizimini moliyalashtirishning xuquqiy bazasi yaratilgan: • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi «O‘zbekiston Respublikasida korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini rivojlantirishning ustivor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi Farmoni; • O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxdamasining «Yakka vrachlik faoliyati to‘g‘risida»gi 1994 yil 21 iyuldagi 348-son qarori; • O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 21 yanvardagi «O‘zbekiston Respublika Sog‘liqni Saqlash Vazirligiga qarashli apteka muassasalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususilashtirish to‘g‘risida»gi qarori; • O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va Sog‘liqni Saqlash Vazirligining 1994 yil 26 yanvardagi 12-son «Sog‘liqni saqlash tizimida iqtisodiy islohotlarni rivojlantirish to‘grisida»gi qo‘shma buyrug‘i. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganidek, «xususiylashtirish - yangi mablag‘larni ishlab chiqarishga jalb etish, tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratmoqda». Respublikamizda keng qamrovli 1996-1998 yillarda sog‘liqni saqlashning rivojlantirish Davlat dasturi ishlab chiqildi. Bunda xususiy sektorni shakllantirish uchun qulay sharoit yaratish, moliyalashtirishning yangi manbalarini topish, sog‘liqni saklash tizimini

takomillashtirish yo‘llari belgilandi. Pullik tibbiy xizmatlar, xususiy muassasalar, poliklinikalar, ijaraga berilgan va jamoa mulklari tashkil etildi. Sog‘liqni saklash sohasida xususiy sektorni rivojlantirish raqobatni paydo bo‘lishiga olib keldi, aholiga ko‘rsatilayotgan tibbiy xizmat saviyasini oshirishga yordam berdi. Birinchidan budjetga oz bo‘lsada yengillik berildi, ikkinchidan aholi yuqori sifatli tibbiy yordamni tanlash huquqiga ega bo‘ldi. Quyidagi jadvalda Kukond shaxari buyicha sog‘liqni saqlashga yo‘naltirilgan mablarlarning 2000-2001 yillarga bo‘lgan holatini kurishimiz mumkin. Manba: Kukond shahar moliya bulimi ma’lumotlari Sog‘liqni saklash tizimida pulli tibbiy xizmatlarning hissasi ortib borishi kuzatilmoqda. Pullik xizmatlarni o‘sish jarayoni ushbu sharoitda ikki vaziyat tufayli yuz berishi mumkin. a) Har qanday tibbiy xizmatlarni sotib olish imkoniga ega bo‘lgan boy kishilar — mulkdorlar sonining ko‘payishi; b) aholini o‘z pul mablag‘larining ma’lum qismini, o‘zining hayeti uchun muhim boshqa ehtisjlaridan tejagan hodsa, tibbiy xizmatlar uchun mablag ajratishga majbur qiluichi sogliqni saqlash sohasidagi murakkab vaziyatdir. Respublikamizda o‘tkazilastgan iqtisodiy islohotlarning asosiy mazmuni mulkni haqiqiy xo‘jayinlari qo‘liga topshirish, tadbirkorlik faoliyati olib borishlari uchun ularga ksng imkoniyatlar bsrishdir. Xo‘jalik hisobi tamoyillari asosida ishlaydigan muassasalar, xususiy shifokorlik amaliyoti, dori-darmonlar ishlab chiqarish bo‘yicha qo‘shma korxonalar tarmog‘i rivojlandi. Dorixonalarni xususiylashtirish bilan mazkur tarmoqning moddiy tsxnika ta’minoti bilan bog‘liq tadbirlar to‘la amalga oshirildi. Shu yili 312 ta sogliqni saqlash muassasasi mulkchilik shaklini o‘zgartirdi, 207ta muassasa xususiy

mulk, 101 ta muassasa jamoa mulki shakliga o‘tdi, 4 ta muassasasi ochiq tipdagi aksionerlik jamiyatiga aylantirildi. Kukond haxar budjetining 1997 yilda 10%ini, 1998 yilda 10%ini, 1999 yidda 11%ini, 2000 yilda 10%ini, 2001 yilda 8%ini sog‘liqni saqlash xarajatlari tashkil etdi. Budjetdan ajratilayotgan mablag‘lar o‘sib kelayotgan aholiga tibbiy xizmatini ko‘rsatishga yetarli emas. O‘tgan yillar mobaynida O‘zbekistonda sogliqni saqlash muas-sasalarining sonini oshirish hisobiga rivojlandi. Bunda asosiy e’tibor kasalxonalar va statsionarlarni kengaytirishga qaratilgan. Lekin O‘zbekiston aholisining 65 foizi yashaydigan qishloqlardagi sog‘liqni saqlash obyektlari kichik binolarda joylashgan, moddiy-texnika bazasi achinarli holatda edi. Kasalxonalarni ustun ravishda rivojlantirishga asosiy e’tiborni qaratish sog‘liqni saqlash tizimidagi muxim bo‘g‘in-birinchi tibbiy yordamni e’tibordan chetda qolishga olib keldi. Butun jahonda esa aholiga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha asosiy ishlar aynan shu bo‘g‘in hissasiga to‘tri keladi. Hozirgi kunda aholining joylashishi, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarishdagi xususiyatlarni va boshqalarni hisobga olgan holda 1500 dan ortiq aholiga xizmat ko‘rsatuvchi qishloq shifokorlik bo‘linmalari tashkil qilindi. Bular tibbiyotning deyarli barcha asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha aholiga yordam ko‘rsatishga, tibbiy ko‘riqsan o‘tkazish va boshqa kasalliklarni oldini olish ishlarini ham o‘tkazishga mo‘ljallangan feldsher-akusherlik punktlari va qishloq tibbiy ambuliatoriyalarini qayta tashkil etish ko‘zda tutilgan. Bu tadbirlar 1995-2000 yillarda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish, Davlat dasturi, Respublika Hukumati Jahon Banki bilan birgalikda Loyiha doirasida amalga oshirilmoqda. Ushbu loyiha qishloq joylardagi sog‘liqni saqlash xizmati muassasalarining moddiy texnika bazasini mustahkamlash, shifokor, hamshiralar tayyorlash, ularni moliyalashtirish tizimini takomillashshtirish yo‘li bilan qayta

tashkil etiladi. Shu maqsadda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 1998 yilda davlatimiz uchun 800 ming dollar mablag‘ ajratdi. O‘tkazilgan tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, millatning sog‘lomligi sog‘liqni saklashga qilinayotgan xarajatlar miqdoriga bevosita qattiq bog‘liqliqsa bo‘lmasada, sog‘liqni saqlash sohasi o‘zining asosiy vazifasini bajarishi uchun bu sohaga sarflanadigan xarajatlar yalpi milliy mahsulot nisbatan 6-10 foiz tashkil etishi lozimligi jahon bo‘yicha umumiy ravishda qabul qilingan. Rivojlangan mamlakatlarda bemorlarning davolanish uchun qilinadigan sarflarning hissasi umumiy xarajatlarning 10-30 foizi chegarasida tebranib turadi. Tibbiy sug‘urtaning budjetdan to‘lovlar metodi Fransiya, Belgiya, Indiya, Lotin Amerikasi mamlakatlarida qo‘llanilmoqda. Bu metodning ma’qul tomoni shundaki, klinika ham, sug‘urta agentligi ham belgilangan ta’riflar asosida ishlaydi, rejalashtirilgan resurslardan samarali foydalanish mumkin. O‘zbekistonda tibbiy sug‘urtalashni rivojlantirish qator muhim shart-sharoitlarni yo‘qligi va yetarli emasligi oqibatida to‘xtab turibdi. Bulardan, yordamga muhtoj aholi daromadlari va jamgarmalarini past darajasini hamda moliya bozorining sust rivojlanganligini ajratib ko‘rsatish kerak. Sururtalash — budjetdan mablag‘ talab qilmasdan, fuqarolar, tashkilotlar, davlatning manfaatlarini har xil, tabiiy, texnik, tavakkalchiliqsan himoya qila oladigan mexanizmdir. Sugurta bozori — Respublika moliya infratuzilmasining ajralmas qismidir. Shuningdek, huquqiy va jismoniy shaxslarning sugurta ximoyasini ta’minlovchi va muayyan miqsorda investitsion mablag‘larni o‘ziga jamlaydigan tuzilmadir. O‘zbekiston sug‘urta bozori muhim potensial imkoniyatlarga qaramay milliy iqtisodiyotimizni va aholi ehtiyojini sug‘urta xizmati bilan to‘la qondira olmayapti. Sug‘urta xizmatining rivojlana olmayotganligining asosiy sabablaridan birinchisi, o‘tgan Ittifoq tizimida ko‘p sug‘urta tashkilotlarining kichik ustav sarmoyasi bilan

tashkil qilinganligidan, mijozlar oldidan majburiyatlarini bajara olmaganligidan, mijozlarning sug‘urta tashkilotlariga bo‘lgan ishonchini yo‘qotdi. Ikkinchidan, sug‘urta kompaniyalarining yetishmovchiligi kamchiligi sug‘urta portfelining nomutanosibligidir. Milliy sug‘urtalovchilarning sug‘urta portfeli mol- mulk sug‘urtasi, qurilish tavakkalchiligi, ishchilarning ishlab chiqarishda baxtsiz xodisalardan, yuk va transport vositalarini sug‘urtalashdan iborat. Inson hayotini uzoq mupdatli sug‘urtalash asosiy rol o‘ynaydi, tibbiy sug‘urtalashga kam e’tibor berilgan. Dunyo amaliyotidan keng qo‘llanayotgan ekologik sug‘urtalash umuman yo‘q. Bundan buyon tarkibiy qayta qurishning hal qiluvchi bosqichida ixtiyoriy va majburiy sug‘urta turlari o‘rtasidagi taqsimot o‘zgaradi, ixtiyoriy sug‘urta turlarining salmog‘i oshadi. Bizning fikrimizcha, tibbiy sug‘urta uzoq muddatli yig‘shshb boruvchi hayot suturtasi, pensiya sug‘urtasini rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy bazasini shakllantirish lozim. Bizning fikrimizcha, sog‘liq saklash tizimini tibbiy sug‘urta asosida moliyalashtirishda huquqiy territorial tibbiy birlashmalarning sug‘urta muassasalariga o‘tkazadigan mablag‘laridan foydalanish mumkin. Bundan tashqari aholini sog‘lijni saqlash vazifasi faqat davlat zimmasida bo‘lmasdan, korxona, tashkilot, muassasalar ishtirokida bo‘ladi. Sekin-asta aholining turmush tarzini o‘zgarishi odamlarning o‘z sog‘ligi hakida qayg‘uripi, oilaning biznes rejasidan sog‘lomlashtirish uchun mablag‘lar ajratishga sekin o‘rgatib borish kerak bo‘ladi. Sog‘liq saqlash tizimi uchun ajratiladigan mablag‘larni sarflashda, profilaktika tadbirlari ustivor bo‘lishi kerak. Bu sohada ambulatoriya-poliklinikalar xarajatlari salmog‘ini oshirish, qishloq feldsherlik punktlarining rolini kuchaytirish, yakka vrachlik faoliyatini yanada rivojlantirish, Orol bo‘yida yashovchi aholini ijtimoiy himoyasini kuchaytirish, onalar va bolalar sog‘lig‘ini himoya dasturlarining moliyalashtirish ustivor yo‘nalishda bo‘lishi kerak.

«Mahalla» xayriya jamg‘armasi 1992 yil sentabr oyidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga ko‘ra tashkil etilgan edi. Uning mablag‘lari davlat budjetidagi tushumlar, shuningdek korxonalar, tashkilotlar va xususiy shaxslarning xayriya badallari hisobiga to‘planadi. Uning asosiy vazifalari kam ta’minlangan oilalar, nogironlar, yetimlarga, yolg‘iz qolgan qariyalarga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti sharoitida mahallalarni ijtimoy, iqtisodiy, madaniy rivojlantirishga ko‘maklashishi, tarixan tarkib topgan udum va an’analarni avaylab asrashi va boyitishi belgilab berilgan. «Mahalla» jamg‘armasiga o‘tkaziladigan pullar va boshqa moddiy mablag‘lar asosan kambag‘al oilalarga, nogironlarga, yetim-yesirlarga, yolg‘iz keksalarga moddiy yordam berish hamda aholining ijtimoiy zarur talab-ehtiyojlarini qondirish uchun sarflanishi belgilab qo‘yilgan. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida»gi 1994 yil 24 avgust 434-son qarori bilan 1994 yil 1 oktabrdan o‘z-o‘zini boshqarish organlari, ya’ni mahalla qumitalari orqali kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash joriy etildi. Bu maqolalar har bir oila moddiy jihatidan qay darajada ta’minlanganligi to‘g‘risida ma’lumotga ega. Respublikamizda daromadlarni deklaratsiyalash mexanizmi to‘liq ishlamagan sharoitda va yashash uchun ma’lum minimum tasdiqlanmagan sharoitda ijtimoiy yordamni aniq tayinlashlari va to‘lashlari lozim. Mahallalar kam ta’minlangan oilalarni aniqdashi, ro‘yxatga olishi, beriladigan yordam xajmini belgilashi, tuman moliya bo‘limidan mablar so‘rashi kerak. Moddiy yordam Xalq banki bo‘limlari orqali to‘lanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bolali oilalarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashni yanada kuchaytirish to‘trisida»gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 10 dekabrdagi «Bolali oilalarni qo‘llab- quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 437-sonli qarori bilan tasdiqlangan «16 yoshgacha bolalari bo‘lgan oilalarga nafaqalar tayinlash va to‘lash

tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga binoan 1997 yil 1 yanvardan boshlab bolalarga nafaqa to‘lashning yangi tartibi joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zgalar parvarishiga muhtoj bo‘lgan yolg‘iz pensionerlarni ijtimoiy himoyalash bo‘yicha qo‘shimcha tadbirlar to‘g‘risida»gi 1994 yil 27 maydagi Farmoniga asosan uy-joy, kommunal xizmat, dori-darmon, transport to‘lovlaridan ozod qilinadilar, har oyda 9 xil eng zarur oziq- ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanadilar. Kam ta’minlangan oilalarga berilayotgan nafaqalarni va moddiy yordamni o‘z vaqgida to‘liq moliyalashtirishga budjetda mablag‘lar yetishmayotgan vaziyatda budjet mablag‘larini bankda to‘xtab qolishi salbiy holatdir. Tadqiqotlarga qaraganda Kukond shahrida bolalar nafaqalari bo‘yicha foizsiz hisob-raqamlarda 2001 yilning 1 aprel holatiga 2389,9 ming so‘m, moddiy yordam bo‘yicha 223,8 ming so‘m, 1 may holatiga 1808,0 ming so‘m, moddiy yordam bo‘yicha 251,5 ming so‘m fuqarolar tomonidan olinmagan. Respublika hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati mahalliy budjetlarning xarajatlarida o‘z aksini topgan. Hozirgi kunda davlat budjetidan ajratilayotgan ijtimoiy-madaniy hamda aholshsh ijgimoiy himoya kdlish bilan borliq xarajatlarning asosiy qismi mahalliy budjetlar orqali moljshashtiriladi. «Davlat budjeti barcha daromadlarining 62 foizdan ko‘proq qismi mahalliy budjetlar ulushiga to‘gri kelmoqda. Eng muximi esa barcha budjet xarajatlarining 58 foizdan ko‘prog‘i mahalliy budjetlar orqali amalga oshirilmoqda» Mahalliy budjet xarajatlari davlatning olib borayotgan budjet siyosatiga ijgimoiy soha tashkilotlarining boshqaruv tuzilishiga bog‘liq. Kukond shahar Hokimining 2000 yil 31 dekabrdagi 556-son «Kukond shahrining 1999 yilga mo‘ljallangan asosiy makroiqgisodiy rivojlanish va budjet istiqboli to‘g‘risida»gi qarorga asosan Kukond shahar mahalliy budjetining daromadlari

1917100,0 ming so‘m, xarajatlari 2142740,0 ming so‘m, subvensiya 172071,0 ming so‘m, taqchillik 53569,0 ming so‘m qilib belgilandi. Kukond shahar Hokimining 2000 yil 14 yanvardagi «Kukond shahrining 2000 yilga mo‘ljallangan asosiy makroiqgisodiy va budjet ko‘rsatkichlari to‘g‘risida»gi qarorga asosan 2001 yil Kukond shahar mahalliy budjetining daromadlari 2923821,0 ming so‘m, xarajatlari 2983321,0 ming so‘m, subvensiya 655921,0 ming so‘m, taqchillik 59500,0 ming so‘m qilib belgilandi. 1998-2001 yillardagi daromadlarning yig‘imi va tushumi bo‘yicha qilingan tadqiqotlarga qaraganda, 1998 yilda mahalliy budjetga tushgan soliq va tushumlarda respublika budjetining salmog‘i 14802000,0 ming so‘m — 46 foizni, shahar budjetining salmog‘i 6928700,0 ming so‘m — 47 foizni, mahalliy budjetning salmog‘i atigi 7 foizni — 372200,0 ming so‘mni tashkil etdi. Shu ko‘rsatkichlar mos ravishda 1999 yilda respublika budjetining salmog‘i 13257400 ming so‘m — 48 foizni, shahar budjetining salmog‘i 12881500,0 ming so‘m — 46 foizni, mahalliy budjetning salmog‘i atigi 1616400,0 ming so‘m — 6 foizni tashkil etdi. Ijtimoiy-madaniy soha budjet tashkilotlarining 2000 yil dekabr holatiga kreditor qarzdorlik 398400,0 ming so‘m oshib ketdi. Jumladan, maktabgacha boshlang‘ich bolalar muassasalari, bolalar uyi, maxsus internat maktabidagi bolalar ovqatlanishlari uchun oziq-ovqat mahsulotlari uchun «Savdo» tashkilotidan 216200,0 ming so‘m, ijgimoiy sohalar muassasalarida kommunal xizmatlar uchun (gaz, suv, issiqlik, telefon, musor tozalash) xara-jatlar bo‘yicha 182100,0 ming so‘m qarzdor bo‘lib qoldi. Qolaversa, budjet tashkilotlariga tovarlar va xizmatlar yetkazib berayotgan xo‘jalik subyektlari korxona va tashkilotlardan debitorlik qarzlarini undirishlari, o‘z xodimlarining ish haqparini o‘z vaqgida to‘lashni ta’minlashlari kerak. Budjet tashkilotlarining katta miqdordagi kreditor qarzlarining mavjudligi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ish haqining o‘z vaqtida to‘lanishi uchun

vazirliklar, idoralar va xo‘jalik yurituvchi subyektlar rahbarlarining javobgarligini oshirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarorning bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bizning fikrimizcha, mahalliy budjetni shakllantirish jarayonida, mahalliy budjetga mahalliy manbalardan tashqari umumdavlat soliqlaridan — qo‘shimcha qiymat solig‘idan, foyda solishdan, aksiz solig‘idan, jismoniy shaxslar daromadlaridan olnadigan soliqdan besh foiz miqdorida mablag ajratilsa, tuman budjetlarigariga yil davomida shahar budjetidan moliyaviy yordam so‘ralmaydi. Bu bilan mahalliy budjetdan moliyalashtiriladigan ijtimoiy soha xarajatlari to‘liq moliyalashtiriladi, katta miqdordagi kreditor qarzdorliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, mahalliy resurslardan foydalanishda mahalliy budjetga mustaqillik beriladi. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo‘lgan respublika soliqlari bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazish soliq tizimini takomillashtirishning eng muhim yo‘nalishidir. Davlat budjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, mahalliy budjetlarni mustahkamlash zarur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning tashabbuskorligini, budjetning ijrosidan manfaatdorligi va bu boradagi mas’uliyatini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, mahalliy budjetlarga tushumlarning yangi manbalarini qidirib topishga rag‘batlantiradi, joylarda budjet intizomini mustahkamlaydi. Yuqoridagilardan ma’lumki, mahalliy budjetda ham, respublika budjetida ham ijtimoiy soha xarajatlarining salmog‘i katta. Ijtimoiy sohaga qarashli budjet tashkilotlaridagi muassasa va shtatdagi xodimlar sonining ko‘pligi shu sohani moliyalashtirishda muammoni keltirib chiqarmoqda. Keyingi paytdagi ijtimoiy sohalardagi o‘zgarishlar budjet tashkilotlaridagi xodimlarning oshishiga, shahar va tuman budjetidan bu tashkilotlarni mablag‘ bilan ta’minlashning oshishiga olib keldi. Bu budjet tashkilotlarining xodimlari shtatlar jadvali va ish haqi fondini shakllantirish samarali usullardan uzoqlashtiradi.

Respublikamizda bozor iqgisodiyotiga o‘tilgunga qadar budjet tashkilotlarining shtatlar soni namunaviy shtatlar soniga qarab qilinar edi. Ayniqsa ish haqi fondi, ish haqiga ustama qattiq nazorat qilinar edi. Avval shtatlar sonini ish haqi fondi chegarasida tasdiqlanar edi, keyin budjet tashkilotiga berilgan hamma mablag‘lar chegarasida tasdiqlanadigan bo‘ldi. Bu shtatlar soni va smeta xarajatlari moliya bo‘limlari yo‘qlamasidan o‘tmaganliklari uchun, muassasalarning xodimlar shtatlar jadvalini to‘g‘riligini, maqsadliligini, ish haqi fondini tashkil qilishi va foydalanishi nazorati chetda qolmoqda edi. Har bir budjet tashkilotida ayrim toifadagi xodimlarga 1,5-2,0 stavkada lavozim tayinlanish va tasdiqlash hollari uchramoqda. YA’ni xodim bir ish vaqtning o‘zida 2 ta stavkada «ishlay oladi». Ana shundan, tibbiy, ta’lim, madaniy va boshqa ijtimoiy xizmatlar saviyasi oshish o‘rniga, pastga tushdi, noroziliklarni keltirib chiqardi, shu xizmatdan foydalanuvchilarning shikoyati ko‘paydi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bog‘ uchastkalarisiz bog‘bonlar, kutubxonachilarsiz kutubxonalar, bolalarsiz bogchalar, eksponatlarsiz muzeylar «ishlamoqda». Maorif sohasida shtatlar soni boshqa sabablarga ko‘ra oshdi. Bu maktablardagi sinflar va bog‘chalardagi guruhlardagi o‘rtacha bolalar sonining kamligidir. Kukond shahar mahalliy budjetidan moliyalashtiriladigan 77 tada bog‘chada guruhlardagi o‘rtacha bolalar soni 25-26 taga yetkazilsa, 33 ta guruh qisqartiriladi, bu esa 3677,6 ming so‘m iqgisod qilish imkoniyatini beradi. Shaharda 8 ta 6 kunlik, ish tartibi bilan ishlaydigan bog‘chalar bor. Har oyning birinchi shanba kunida bolalar qatnovi tahlil qilindi. Ma’lum bo‘ldiki, bolalarning 50 foizi shanba kuni bog‘chaga kelishmas ekan. Agar bu borchalar 5 kunlik ish tartibiga o‘tkazilsa, 2000.0 ming so‘m mablag‘ni iqgisod qilish imkoniyatini beradi. Bu ish haqi fondi va ish haqiga ustamaning miqdori. Bundan tashqari kommunal xizmatlari uchun xarajatlar va oziq-ovqat xarajatlari uchun 2000.0 ming so‘m bog‘chani ixtiyorida qoladi.

Budjet tashkilotlari xodimlari soni qisqartiriladi, bo‘shagan mablag‘lar budjet tashkilotlari xodimlarini ish haqisini o‘z vaqgida moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Bu iqtisod qilingan mablag‘lar ko‘payishi, ijtimoiy soha xarajatlarining qisqarishi degan fikrga kelish kerak emas. Iqtisod qilingan mablag‘lar shu budjet tashkilotlariga malakali mutaxassislarni ish sharoitini yaxshilashga yo‘naltiriladi. Bu esa aholiga ko‘rsatilayotgan madaniy, tibbiy, ta’lim xizmatlarini sifatini oshirish imkoni beradi. Bizning fikrimizcha, ijtimoiy soha muassasalarining soni, ulardagi xodimlar soni davlat tomonidan qattiq tartiblashtirish lozim. Respublikadagi moliya xodimlarining budjet mablag‘laridan samarali foydalanishning bo‘yicha o‘tkazilayotgan chora- tabdirlarning bir qismi ijtimoiy soha xarajatlarining miqdorini xodimlarning soniga muvofiqlashtirish lozim.

O'xshashlar

Invеstitsiyalarni lоyihаviy moliyalashtirish

Xalqaro savdoni moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish