Xalqaro savdoni moliyalashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalqaro savdoni moliyalashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro savdoni moliyalashtirish Reja: 1. Xalqaro savdoni amalga oshlrishda to`qnash bitimlar 2.O`zbekiston respublikasida eksport-import operatsiyalarini moliyalashtirish mexanizmi 3. O`zbekiston xalqaro savdo va xalqaro kredit munosabatlari muhitida 4. Eksport operatsiyalarini davlat tomonidan kreditlash 5. Xalqaro savdoning rivojlanishi — iqtisodiy o`sishning asosi

1. XALQARO SAVDONI AMALGA OSHIRISHDA TO`QNASH BITIMLAR Xalqaro savdoni moliyalashtirish har doim ham yetkazib berilgan tovar yoki ko’rsatilgan xizmatlar uchun pulli hisob-kitob yordamida amalga oshirilavermaydi. Xalqaro savdoning bunday shakllari (kurinishlari) uchun tuknash bitimlar qo’llaniladi. Nazariya va amaliyotda «tuknash bitimlar» tushunchasi barcha bitimlar ko’rinishini o’z ichiga oladi, bunda tovarlar yoki xizmatlarni eksport qiluvchi, import qiluvchi (yoki import qiluvchi mamlakatning boshqa mol yetkaz ib beruvchisi)ning tovarlarni (yoki xizmatlarini) qabul qilib olish majburiyatini oladi. Shunday qilib, eksportga mol yetkazib berishlar, qisman yoki to’liq moliyalashtiriladi, yani kompensatsiyalanadi. Shu sababli «kompensatsiyalar» tushunchasi ko’pincha tuknash bitimlarning barcha ko’rinishlari uchun umumlashtiruvchi (jamlovchi) birlik sifatida ishlatiladi. Umuman tuknash bitimlar 4 guruhga ajratiladi: 1) barter - bu ikkita sherik, masalan, mol yetkazib beruvchi (eksport qiluvchi) va sotib oluvchi (import qiluvchi) o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) tovar ayirboshlashdir. 2) kompensatsiya - bu o’zi yetkazib bergan mol uchun, qisman yoki to’liq tovar (yoki xizmat) bilan to’lashga roziligidir (bu erda, uchinchi sherik yoki bir necha flrmalar qo’shilishi ham mumkin. Va ularga, kompensatsiya bo’yicha mol yetkazib berish majburiyati yuklatiladi): • to’liq; • qisman. 3) tuknash xaridlar (counterpurchase) (bir-biriga mol yetkazib berishlar, parallel, o`zaro bog’liq, majburiyat yuklaydigan, majburiyatli ikki tomonlama bir- birini takozo qiluvchi bitimlar). Bu yerda mol yetkazib beruvchi, eksport qiluvchi belgilangan muddatda o’zi yetkazib bergan tovarlar qiymatining muayyan foizi miqdoridan tovarlarni o’zi yoki uchinchi shaxsorqali sotib olish majburiyatini oladi. 4) Maxsulot orqali to’lash. Bu tushuncha barcha bitimlarni o’z ichiga oladi, bunda sotib oluvchi (import qiluvchi) mol yetkazib berish qiymatini, xususan,

tovarlar savdo-sotigining kelajakda shu tovar ishlab chiqariladigan asbob- uskuna va dastgoxlar qiymatini to’liq yoki qisman to’laydi. O’zbekistonda xalqaro savdoni moliyalashtirish. O’zbekiston savdo aloqalarini moliyalashtirishni rivojlantirishga zarurat sezmoqda. Buning uchun tegishli iqtisodiy boshqaruv muayyan darajadan joriy operatsiyalar bo’yicha hisoblarning taqchilligi, o’rta muddatli kapitalga bo’lgan muhim talab, hukumatning investitsiya dasturi tomonidan moliyalashtirishga kafolat berishi lozim. Xalqaro munosabatlarga kirishishda O’zbekiston nol (ya'ni, sof) balans bilan ish yurita boshladi. 1992 yil noyabr oyida u nol variantli bitimni imzoladi va ushbu bitimga ko’ra, sobiq SSSRning tashqi mablag’lari va majburiyatlari Rossiyaga berildi. 1995 yil oxiriga kelib, O’zbekiston xalqaro agentliklardan muhim ahamiyatga ega bo’lgan mablag’larni oldi va bu mablag’larning kreditorlari, savdoni moliyalashtirishni ta'minlaydigan tijorat banklari bo’ldilar. Jahon banki tomonidan muhim moliyalashtirishlar uchun yo’l ochib bergan XVFning krediti kelishib olindi. O’zbekiston ETTBdan bir qancha kreditlar olgan. Deyarli, ko’pchilik qarzlar davlat tomonidan olingan, lekin ularning orasida xususiy sektor tomonidan olingan ayrim qarzlar ham bor. Moliya vazirligi tashqi qarzlari bo’yicha shartnomalarni tuzishni nazorat qilishga javobgardir. Bu sohada muhim operatsion javobgarlik O’zbekiston Milliy bankiga yuklatiladi va u davlat manfaatlariga mos kredit bitimlarini tuzadi hamda hukumatga qarzlami boshqarish bo’yicha texnik yordamni ta'minlaydi. O’zbekiston zahiralari mamlakatimizda va shuningdek, rivojlangan G’arb mamlakatlarining yetakchi banklarida hukumat zahiralari sifatida saqlanadi. Jahon bankining Markaziy Osiyodagi rasmiy missiyasi o’tkazgan tadqiqotlariga ko’ra, O’zbekistonning tashqi moliyalash-tirishga bo’lgan umumiy ehtiyoji 1993-99 yillarda taxminan 5 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Xalqaro bank respublikaga 1 mlrd. AQSH dollari miqdorigacha mablag’ berishga tayyor ekanligini bildirdi. Iqtisodiy islohotlarning samaradorligi, bozor iqtisodi rivojlanish yutuqlari va xorijiy investorlaming ishonchini kozongan holda missiya umumiy to’lovlar miqdori 3-3,5 mlrd. AQSH dollariga etishi mumkinligini ta'kidladi.

O’zbekistonda oxirgi ikki yilda, tashqi savdoni erkinlashtirish yo’nalishida muhim qadamlar qo’yil di: eksport qilishda cheklangan tovarlar sonini 176 tadan 4 tagacha kamaytirildi; respublikalararo savdoga qo’yilgan cheklashlar qisqartirildi; sobiq Ittifoq respublikalari bilan ikki tomonlama bitimlar imzolandi. Madomiki, tovarlar importi katta qismi davlatning ulgurji buyurtmalariga bog’liq bo’lib, strategik tovarlar eksporti esa, davlat tomonidan nazorat qilinar ekan, ushbu sohani erkinlashtirishga qaratilgan siyosat yuritilishiga qaramasdan, tashqi savdoningn markazlashganlik darajasi xali ham yuqoriligicha qolmoqda. Bu ayniqsa, paxta masalasida aniq kurinadi. Davlat mahalliy ishlab chiqarishning 60 foizgacha sotib oladi. Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi (shu nom bilan ataladigan sobiq vazirlik), o’zining 10 ga yaqin savdo kompaniyalari bilan eksport-import operatsiyalari bo’yicha asosiy hamkorlik qiladi. Bu tashkilot davlat zahiralaridan paxta sotib, tashqi savdo bo’yicha eng katta tovar aylanmasiga ega. Eksport va import qiluvchilar tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchisi litsenziyasini olish uchun Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligida ro’yxatdan o’tishlari shart. Xorijiy flrma import yoki eksportga litsenziya olishi uchun quyidagilarni Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligida ko’rib chiqish uchun taqdim etilishi shart. Xarid qilish(sotish) haqidagi imzolangan bitim nusxasi, tovarning kelib chiqishi to’g’risidagi guvoxnoma yoki hujjat rasmiy bayonoti, Moliya vazirligining guvoxnomasi - nizom, xorijiy hissadorlar to’g’risida umumiy ma'lumot, ya'ni kompaniya nomi, rasmiy manzillar, ro’yxatdan o’tkazish joyi va vaqti, kompaniyaga xizmat ko’rsatiladigan bankning tavsiyanomalari, boshqaruvchining ismi va familiyasi hamda millati ko’rsatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi shuningdek, litsenziyalashni talab qiladigan tovarlar hamda hukumatlararo bitimlarda ko’rsatilgan tovar bo’yicha shartnoma va bitimlar bo’yicha ro’yxatdan o’tkazadi va maslahatlar beradi. Tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirish, eksport-import operatsiyalarini tarifli va notarifli boshqarishni yaxshilash, eksport mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirish maqsadlarida 1997 yilning 10 oktyabrida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tovar (ish va xizmatlar)

eksportini rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni qabul qilingan. Respublika eksport potentsialini oshirishni ta'minlash masalasini echish bilan birga, 1997 yil 1 noyabrdan boshlab, Farmonga muvofiq, maxsus mahsulotlarning bir necha guruhlaridan tashqari, barcha tovarlar uchun hamda tovarlar eksportini litsenziyalash uchun eksportga boj to’lovlari bekor qilinadi. Rakobatbardosh va qayta ishlashning yuqori darajasiga ega bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirishni iqtisodiyotni islox qilishning ustuvor yo’nalishlaridan biri, deb hisoblangan holda, 1997 yil 1 noyabrdan boshlab, o’z ishlab chiqarishi mahsulotini erkin kovertirlanadigan valyutada eksport qilayotgan korxonalarga qo’shimcha imtiyozlar berildi. Xususan, ularga o’z mahsulotini oldindan to’lovsiz va akkreditiv ochmasdan, vakolatga ega bo’lgan banklarning kafolatlari bilan, xaridorlarga xizmat ko’rsatuvchi ishchilarsiz va amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgan valyuta tushumlari kirimi muxlatiga amal kilmasdan eksport qilish huquqi beriladi. Agar mahsulot eksporti bozor naxlaridan past narxlarda amalga oshirilsa, korxonalar uchun soliqqa tortiladigan bazasi eksport mahsuloti sotuvining haqiqiy narxlaridan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Agar, eksport qilinayotgan tovarlar sotuvining umumiy hajmidagi ulushi 30 foiz va undan ko’prokni tashkil etsa, daromad soligi stavkasi amaldagi stavkaga qaraganda 2 barobarga pasaytiriladi. Eksport qiluvchi korxonalar uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan rag’batlantiruvchi omil bo’lib , Farmonda qabul qilingan MDH davlatlariga o’z ishlab chiqarishi mahsulotini erkin konvertirlanadigan valyutaga eksport qiladigan korxonalarni aktsiz soligi va qo’shimcha qiymat soligidan, agar hukumatlararo bitimlarda boshqalar ko’zda tutilmagan bo’lsa, ozod qilish qarori hisoblanadi. Urnatilgan imtiyozlar manzilli yo’nalishga ega va qayta ishlashning yuqori darajasi bilan eksportga tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarni rag’batlantirish uchun qabul qilingan. Shu boisdan, ko’rsatib o’tilgan imtiyozlar savdo-vositachilik tashkilotlari, shuningdek, xom-ashyo (rangli va qimmatbaho metallar, kora metallar prokatiga, neft, tabbiy gaz, paxta tolasi) eksport qiladigan korxonalarga taalluqli emas.

Tashqi bozorlarning marketing tadqiqotlarini ta'minlash va ishlab chiqarilayotgan mahsulotni reklama qilish maqsadida, Farmonga muvofiq, barcha mulk shaklidagi, o’z ishlab chiqarishning mahsulotini eksport qiluvchi ishlab chiqarish korxonalariga xorijda konsignatsiya shartlarida tovarlami yetkazib berish asosida, savdo uylari va vakolatxonalarga ochishga ruxsat etiladi. Mamlakatda tovar ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qilishni ta'minlash va ichki bozorda ular ishlab chiqarayotgan mahsulotning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida, importga yangi, birxillashtirilgan boj to’lovlari qayta ko’rib chiqildi va tasdiqlandi. Bunda 1998 yil 1 yanvardan boshlab, bojxona to’lovlari stavkasi tovar (ish, xizmat)ning bojxona qiymatida hisoblanadi. Eksport-import operatsiyalari bilan shug’ullanadigan korxona va tashkilotlarning axborot ta'minotini yaxshilash maqsadida manfaatdor vazirlik va idoralarga joriy yilda davlat tashqi savdo statistikasi ma'lumotlarini tuplash va qayta ishlash tizimini takomillashtirish bo’yicha zarur choralarni amalga oshirish vazifasi yuklatilgan. Mamlakatlar va tashkilotlar uchun hech qanday imtiyozli ta'rif stavkalari mavjud emas. Kompaniyalar imtiyozli soliqlar uchun talabnoma berishlari mumkin; bu talabnoma faqat O’zbekiston RespublikasiningVazirlar Mahkamasi tomonidan qondirilishi mumkin. O’zbekiston 1994 yilda bosh kelishuvda kuzatuvchi yuridik maqomini olishga talabnoma bergan bo’lsa ham, uning tarif tarkibi «Tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv» bilan bog’liq emas. Bundan tashqari, mamlakat xali tariflarning muvofiqlashtirilgan tizimini ishlab chiqqani yo’q. O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi farmoyishlari asosida, Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi tomonidan berilgan litsenziyalar bo’yicha, eksport-importi amalga oshiriladigan maxsus tovarlar ro’yxati: 1. Qurol-yaroq va harbiy texnika hamda ularni ishlab chiqarish uchun maxsus butlovchi mahsulotlar. 2. Qimmatbaho metallar, ulardan ishlangan mahsulotlar, kotishmalar, kontsentratlar, chikindilar, qimmatbaho tabiiy toshlar va ulardan ishlangan

mahsulotlar; marvarid va undan ishlangan buyumlar, kaxrabo va undan ishlangan buyumlar. 3. Uran (faqat uranning kontsentrantlari) va boshqa radioaktiv moddalar, ulardan ishlangan buyumlar va ularning chikindilari. 4. Radioaktiv moddalar foydalanilgan asbob-uskunalar. Imtiyozlar joriy qilingan eksport qilinadigan xom-ashyo tovarlarining ro’yxati: 1. Rangli metallar, ularning prokati, ularning parchalari va chikindilari; 2. Qora metall prokati, ularning sinik parchalari va chikindilari; 3. Qimmatbaho metallar; 4. Neft tabiiy gaz; 5. Paxtatolasi. Eksport qilish ta’qiqlangan buyum va mahsulotlarning ro’yxati: 1. Don: bugdoy, javdar, arpa, suli, guruch, makkajuxori, grechka. 2. Non mahsulotlari: (un, konditor mahsulotlari, pirojniylar, o’z ishlab chiqarishining pishiriklaridan tashqari). 3. Un, yorma. 4. Chorva, parranda. 5. Gusht va oziq-ovqat uchun gusht mahsulotlari. 6. Quruq sut. 7. Choy xom-ashyosi, choy mahsuloti. 8. Shakar. 9. Etil spirti. 10. Muhim badiiy san'at, tarixiy, ilmiy yoki boshqa madaniy boyliklarning ifoda etuvchi qadimgi buyumlar, tasviriy xaykaltaroshlik asarlari (Madaniyat vazirligi xulosasiga ko’ra). 11. O’simlik yogi (texnik moylardan tashqari).

12. Charm xom-ashyosi (andozasidan tashqari). O’zbekiston Respublikasiga import qilish (olib kirish) ta’qiqlangan buyumlar ro’yxati: Davlat ijtimoiy tuzumni buzish, hududiy yaxlitlik, siyosiy mustaqillik va davlat suverenitetini buzish, urushni, terrorizm, zuravonlik (kuch ishlatish), milliy ustunlik yoki diniy nafrat, irkchilik va uning ko’rinishlari (sionizm, antisemitizm, fashizm)ga yo’naltirilgan matbuot asarlari, kulyozmalar, rasmlar, fotosuratlar, fotopilyonkalar, negativlar, kino, video va audio mahsulotlar, gram zapislar, ovoz yozish materiallari. O’zbekiston Respublikasi orqali olib o’tish (tranzit) ta’qiqlangan predmetlar ro’yxati: 1. Qurol-aslaha predmetlari, uk-dorilar va harbiy qurol-aslahalar. 2. Uchuvchi apparatlar, ularning qismlari hamda ularga uskuna va anjomlar. 3. Qurol-aslaha (qurollanish) predmetlari, uk-dorilar va uchuvchi apparatlarni ishlab chiqarishga qaratilgan dastgox va mashinalar. 4. Portlovchi moddalar. 5. Kuchli ta'sir qiluvchi zaxarli moddalar. 6. O’zbekiston Respublikasiga olib kirish ta’qiqlangan predmetlar: Izoh: Yuqorida sanab o’tilgan predmetlar tronziti O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda, O’zbekiston Respublikasi Tashqi Iqtisodiy Alokalar Agentligi tomonidan beriladigan tranzitga (olib o’tishga) ruxsatnoma bo’yicha amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo bo’yicha to’lovlar: Agar boshqa davlatlar bilan bitimlar aniq belgilangan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasi Tashqi Iqtisodiy Faoliyat milliy banki «ICC 500» xalqaro andozalariga to’g’ri keladigan akkreditivlar ochishni taklif qiladi. Nakd pulli hisob-kitoblar hujjatlaming ko’rsatish bilan amalga oshiriladi. Konsignatsiya savdosi, asosan, kompyuter va elektronika, mebel va kiyim- kechaklarga nisbatan foydalaniladi. O’zbekiston Respublikasi uchun tashqi hisob-kitoblarda ko’proq AQSH

dollaridan foydalanilmoqda. Masalan, 1993 yil umumiy to’lovlarning 90 foizi shu valyutada amalga oshirilgan. Odatda, sobiq Ittifoq mamlakatlari bilan bo’ladigan savdo Markaziy bank tomonidan imzolangan banklararo kelishuvlarga muvofiq holda moliyalashtiriladi. Eksport kreditlari va O’zbekistonga eksport bo’yicha sug’urta dasturlari bir necha mamlakatlardan, masalan: AQSH Eksimbanki eksportni moliyalashtirish va qisqa va uzoq muddatli eksportni moliyalashtirish hamda asbob- uskuna eksportini, oziq-ovqat mahsulotlarini ulgurji yetkazib berishni sug’urtalashni taklif etadi. Hermes eksportni moliyalashtirishni ochdi, KFW 400 mln. nemis markasidan ortiq majburiyatlarni (qarz) berdi. Isloxotlarning dastlabki yillarida Turkiya Eksim banki 375 mln. AQSH dollariga kredit liniyasini ochdi, uning yarmi loyihalarni moliyalashtirishga, boshqa qismi oziq-ovqat va xalq xo’jaligi tovarlariga mo’ljallangan. Yaponiya Eksimbanki naft va gaz sohasidagi loyihalarni 300 mln. AQSH dollari summasida moliyalashtirishga j alb qilingan. Frantsiya, Shveytsariya, Buyuk Britaniyaning eksport kredit agentliklari asbob- uskuna va iste'mol tovarlari sotib olish uchun eksport kreditlar berishga tayyor ekanliklarini bildirishmoqdalar. 2. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA EKSPORT-IMPORT OPERATSIYALARINI MOLIYALASHTIRISH MEHANIZMI O’zbekiston Respublikasida eksport-import operatsiya-larini moliyalashtirish, asosan, banklar yordamida, xususiy yoki davlat (hukumat) mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Bugungi kunda, respublikada tovar va xizmatlar importi uchun kredit ajratish amaliyoti mavjud. Eksport munosabatlarida faqatgina muddati o’tgan to’lov sifatidagi kredit mavjud. Chet el mamlakatlaridan tovar sotib olinganda to’lovlar, asosan, erkin ayirboshlanadigan valyutada amalga oshiriladi. Chet eldan keltirilayotgan tovarlarning asosiy qismini, xalqaro me'yorlarga javob beruvchi, xalq iste'moli

tovarlarini ishlab chiqaruvchi, mashina va asbob- uskunalar tashkil qiladi. Bu xaridlar bank kreditlari hisobidan amalga oshiriladi. Mazkur uskunalar bilan savdo qilish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish uchun asosiy omillardan biri bo’lib hisoblanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi. Uskunalar importi, ya'ni bank krediti hisobiga sotib olish loyihasi davlat tomonidan tasdiqlanadi. Bu kreditlar qarz oluvchiga qarz beruvchilarning o’z mablag’lari yoki kredit liniyalari hisobidan beriladi. Buning uchun quyidagilar amalga oshiriladi: Iqtisodiyot vazirligidan, uning tarkibida tasdiqlangan umumiy xodimlar soni doirasida kichik va o’rta tadbirkorlikni investitsiyalashga ko’maklashuvchi Markaz tashkil etilayotganligi to’g’risida taklif qabul qilinadi va unga quyidagilar yuklatiladi: • respublikaning turli hududlari va turli sohalarda, kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirish bo’yicha takliflarni o’rganish hamda umumlashtirish, shuning asosida bankda investitsiya loyihalarga talab va takliflar bo’yicha ma'lumotlar tashkil qilish, davriy axborot byulleten chiqarish va uni manfaatdor tuzilmalar o’rtasida tarqatish; • kichik va o’rta biznes sub'ektlariga, hududlar va sohalarning rivojlanishini istiqbolli yo’nalishlari, xom-ashyo resurslari va zarur infratuzilma mavjudligini hisobga olgan xolda, ishlab chiqarishni samarali joylashtirishga ko’mak berish; • loyihalarning maqsadga muvofiqligini baholash va O’zbekiston Respublikasi investitsiya dasturiga kiritilishi to’g’risidagi takliflarni Iqtisodiyot vazirligiga tayyorlash. O’zbekiston Respublikasida hukumatning, kichik va o’rta korxonalarni jalb qilinayotgan kreditlar hisobidan, olib kirilayotgan texnologik uskunalarga import uchun bojxona bojlarini to’lash dan ozod qilish bo’yicha imtiyozlari mavjud.

Loyihalarni tanlab olish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish uchun jalb qilinayotgan xorijiy kredit liniyalari hisobidan, kichik va o’rta korxonalarga kredit berish tartibi. Quyidagilarni ko’zda to`tuvchi investitsiya loyihalari, xorijiy valyutadagi kreditlar hisobidan moliyalashtirish huquqini kulga kiritishi mumkin: • yangi kichik va o’rta qo’shma korxonalarni tashkil qilish, faoliyat ko’rsatayotganlarini rivojlantirish; • eksportga yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish; • qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish; • qo’shimcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish infratuzilmasini qishloq joylarda tashkil etish. Investitsiya takliflari tashabbuskorlari o’rnatilgan namunadagi loyiha g’oyasini o’zida jamlagan, ariza-anketani rasmiylashtiradilar va uni Uzinvestloyiha bulimlari yoki O’zbekiston banklari Assotsiatsiyasining Bankinvestloyiha bulimiga taqdim etadilar. Respublika hududida, turli sohalar rivojlanishining istiqbolli yo’nalishlari, ishlab chiqaruvchi kuchlar joylashishi va chizmasi, xom-ashyo resurslarining mavjudligi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivoji, hamda preferentsiya tizimi to’g’risidagi ma'lumotlarni investitsiya taklifi tashabbuskorlari Dctsiodiyot vazirligi tarkibidagi kichik va o’rta tadbirkorlikni investitsiyalashga ko’maklashish Markazi hamda vazirlikning hududiy bo’linmalaridan olishlari mumkin. Uzinvestloyiha bo’linmalari yoki Bankinvestloyiha xizmati uchun xak olmasdan 10 kunlik muddat ichida taqdim qilingan hujjatlarni ko’rib chiqadi. Ishlab chiqarish bazasida tekshiruv o’tkazadi va o’rnat ilgan tartibda kichik va o’rta biznes rivojlanishi hamda jalb qilingan xorijiy kredit liniyalari kriteriyalariga muvofiq, moliyalashni ochish uchun tijorat banklari talab qiladigan hujjatlar to’plamini tayyorlashning maqsadga muvofiqligi haqida xulosa tayyorlaydi. Loyiha tashabbuskorining o’z kapitali, xorijiy kredit liniyalari doirasida moliyalash uchun tijorat banklari kuyayotgan talablarga etmay qolganda investitsiya institutlari (O’zbekiston banklari uyushmasi tarkibidagi Bankinvesttrast va boshqalar) loyiha tashabbuskorining yetarli

darajadagi nizom fondini shakllantirishda qatnashishlari mumkin. Investitsiya takliflari tashabbuskorlari, zarurat tugilganda, injinering hamda konsalting kompaniyalarini jalb qilib, investitsiya oldi tekshiruvlarini amalga oshiradilar. Ushbu tekshiruvlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: - talab va taklif prognozini hisobga olgan holda, mahsulot bozorini baholash; - iste'mol qilinayotgan resurslar va prognoz qilinayotgan xom-ashyo zahiralarini baholash; - infratuzilma ob'ektining joylashgan joyini baholash; - loyihaning atrof-muhitga ta'sirini baholash; - ishlab chiqarish ko’lamini optimizatsiyalash; - optimal texnologik qarorni tanlab olish; - loyihaning hayotiyligi va iqtisodiy natija-viyligini baholash; - loyihaning huquqiy, tashkiliy va moliyaviy asosini shakllantirish. Loyihaning Uzinvestloyiha tasdiqlagan va uning tavsiyalariga muvofiq tayyorlangan texnik-iqtisodiy asosi (TIA) loyiha tashabbuskori tomonidan tijorat banki (lizing kompaniyasi)ga taqdim etiladi. Tijorat banki, zarur bo’lganda, O’zbekiston banklari Uyushmasining konsalting flrmalari (Bankinvestloyiha, Bankhuquqxizmat, Bankinformreyting, Bankkonsaltaudit)ni jalb qilib, loyihaning TIA hamda biznes rejasini, loyiha tashabbuskorining kreditga layokatliligini baholaydi, loyihaning huquqiy, tashkiliy va moliyaviy tarkibini hamda kredit ta'minoti yetarliligi ekspertizasini amalga oshiradi Tijorat banki (lizing kompaniyasi) 30 kunlik muddat ichida loyiha tashabbuskoriga loyihani moliyalashtirish imkoniyatlari to’g’risida xabar beradi. Tijorat banki (lizing kompaniyasi) kredit qo’mitasining qarori ijobiy bo’lsa, loyiha tashabbuskori o’rnatilgan tartibda shartnomalarni rasmiylashtiradi va ro’yxatdan o’tkazadi. Adliya vazirligida garov shartnomasini rasmiylashtiradi va ro’yxatdan o’tkazadi, Iqtisodiyot vazirligi bilan Investitsion dasturga kiritish imkoniyatlarini muvofiqlashtiradi. Mulk sug’urtasi va tadbirkorlik risklari va tijorat banki (lizing kompaniyasi) talablari oldida qarzdoming javobgarligini

sug’urtalashning boshqa shakllarini rasmiylashtiradi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish. Loyiha tashabbuskori tomonidan tijorat bankiga (lizing kompaniyasiga) kredit ta'minoti bo’yicha to’la hujjatlar to’plami o’rnatilgan talablarga muvofiq taqdim qilinganda, tijorat banki (lizing kompaniyasi) 10 kunlik muddat ichida loyihani amalga oshirishni ta'minlovchi qator xarajatlar bo’yicha moliyalashtirishni amalga oshiradi. Loyiha tashabbuskorida sug’urtalash va TIAni ishlab chiqish bo’yicha xizmatini to’lash uchun yetarli mablag’ mavjud bo’lmaganda, ushbu xizmatlarga bo’ladigan xarajatlarning 50 foizidan oshmagan qismini kredit summasiga kiritish mumkin. Loyiha tashabbuskori, qarzga olingan mablag’larning maqsadli ishlatilishi, ishlab chiqarish quvvatini o`zlashtirish va kreditning o’rnatilgan muddatlarda qaytarilishi uchun amaldagi qonunlarga asosan javobgar hisoblanadi. Tijorat banki (lizing kompaniyasi) ajratilgan mablag’larning maqsadli ishlatilishi ustidan nazorat o’rnatadi. Bank amaliyotida qabul qilingan qoidalarga mos holda, kreditning o’z vaqtida qaytar ilishi monitoringini amalga oshiradi. Ajratilgan kredit mablag’lari maqsadli ishlatilmaganda hamda kredit o’z vaqtida qaytarilmagan hollarda tijorat banki (lizing kompaniyasi) quyidagi choralarni ko’radi: - loyiha tashabbuskori hisobvaragida mablag’ mavjud bo’lsa, undagi har qanday valyutadagi mablag’larni ogoxlantirishsiz olish; - loyiha tashabbuskori hisobvaragida yetarli miqdordagi mablag’ mavjud bo’lmaganda, e'tibomi garovga qo’yilgan mulk va loyiha tashabbuskori tomonidan taqdim qilingan boshqa ta'minotni undirishga qaratadi; - loyiha tashabbuskori mansabdor shaxslari lavozimini suiste'mol qilganda va qonunda kuzda tutilgan boshqa shunga o’xshash xoUarda, ushbu mansabdor shaxslami jazolash yuzasidan amalga oshiriladigan javobgarlikka tortish. O’zbekiston Respublikasida barcha kredit munosabatlari mavjud qonunlar va hukumat hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining me'yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi.

3. O’ZBEKISTON XALQARO SAVDO VA XALQARO KREDIT MUNOSABATLARI MUHITIDA O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublika oldida xalqaro integratsiya jaryoniga jalb qilingan iqtisodiyot, milliy davlatchilikni shakllantirish bilan bog’liq bir qator masalalar paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan respublikaga xalqaro moliya munosabatlarning to’la ishtirokchisi bo’lishga imkon beruvchi qator maqsadlar belgilab qo’yildi. Bularning ichida eng muhimi sifatida, bozor iqtisodiyotini rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ni ko’rsatish mumkin. O’zbekistonda chet el investorlariga yaratilayotgan investitsiya imkoniyatlari, respublika hukumati siyosatining xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalaridagi muhim yo’nalishini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlatchiligini kulga kiritganiga ko’p bo’lmaganligini, shuningdek, kapital, investitsiyaga talab butun dunyoda usayotganini hisobga olgan holda, mamlakatda xorijiy investorlarga yaratilayotgan investitsiya imkoniyatlarini xalqaro ishbilarmonlar doirasida yoyish bo’yicha faol ishlar olib borilmoqda. Xususan, 1994 yilning martida Toshkentda BMT vakolatxonasi bilan hamkorlikda «O’zbekiston Respublikasiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha ochiq mulokot» xalqaro konferentsiya o’tkazildi. Londonda 1994 yildan beri o’tkazilayotgan «Doing business in O’zbekiston)) konferentsiyasi endi an'anaviy bo’lib qoldi. 1995 yilning oktyabrida O’zbekiston hukumati BMT institutlari bilan hamkorlikda Jenevaning Millatlar Saroyida xususiylashtirish jarayonida investitsiyalarni jalb qilish muammolariga bag’ishlangan konferentsiya o’tkazildi. 1996 yilda Frankfurt-Maynda O’zbekistonning investitsiya imkoniyatlari to’g’risida vakillik konferentsiyasi o’tkazildi va u yig’ilgan nemis biznesining 300 dan ortiq vakiliga katta kizikish uygotdi. O’zbekiston iqtisodiyotining tog-kon sanoati, neft va gaz sohalarining AQSHdagi taqdimoti ham muvaffakiyatli utdi. Investitsiya muhiti. Ma'lumki, har qanday mamlakatdagi investitsiya muhiti,

avvalambor, siyosiy barqarorlikka bog’liq bo’ladi. Aynan shu omil, investorga o’z faoliyatini puxta rejalashtirishga, uzoq muddatli investitsiya rejalarini amalga oshirishni aniqlashga imkoniyat yaratadi. O’zbekistonda investitsiya muhitining muhim xususiyati, uning Markaziy Osiyo hududidagi eng barqaror davlatlardan biri ekanligi hisoblanadi. Mamlakat hukumati tomonidan o’tkazilayotgan makroiqtisodiy siyosat investitsiya jarayonlarini jadallashtirishning ham muhim omili bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Jahon banki va XVF bilan yaqin munosabatlar o’rnatishga harakat qilmoqda. Jahon banki institutsional islohotlarni, shuningdek, O’zbekiston milliy valyutasining to’lov qobiliyatini qo’llab-quvvatlash maqsadida hamkorlikni boshlab yubordi. O’zbekistonning ushbu tashkilotlar bilan samarali va konstruktiv munosabatlari, chet el investorlari uchun, respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar barqarorligining bosh kafili bo’ladi. Bugungi kunda, O’zbekiston Respublikasi Milliy banki tomonidan respublika iqtisodiyoti uchun muhim bo’lgan investitsiya loyihalarini kreditlashga mo’ljallangan ETTB, OTB, Hindiston, Shveytsariya, Turkiya, Chexiya, Koreya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, AQSH banklari, sug’urta kompaniyalari va xalqaro moliya institutlari tomonidan berilgan va umumiy qiymati 2,9 mlrd. AQSH dollari bo’lgan 14ta kredit liniyasiga xizmat ko’rsatilmoqda. Birgina, 1996 yilda quyidagi yangi kredit liniyalari ochildi: - Cheyz Manxetten Banki (AQSH) Keys firmasi traktor va kombaynlarini sotib olish uchun 58 mln. va Boing 767 samolyotlari lizingiga 172 mln. AQSH doll.ga; - Jeneral Banki (Belgiya) 32 mln. AQSH doll.ga; - Yaponiya Eksimbanki Fargona neftni qayta ishlash zavodini moliyalashtirish uchun 87 mln. AQSH doll.ga; - Turk Eksimbanki (Turkiya) 78 mln. AQSH doll.ga SamKOChavto KK (39mln. AQSH doll.), KK Kosonsoy-Tekmen (24 mln. AQSH doll.) va Interkontinental mexmonxonasi (15 mln. AQSH doll.) qurilishini yakunlash uchun. - Milliy bank GERMES sug’urtasi vositasida nemis banklari bilan faol hamkorlik

olib bormoqda. Mazkur yilda umumiy qiymati 595,6 mln. Dm bo’lgan 25 kelishuv imzolangan. O’zbekistonda ETTB ishtirokida umumiy qiymati 1,05 mlrd. AQSH dollari bo’lgan 33 loyiha amalga oshirilmoqda va ulardagi ETTBning hissasi 529,1 mln. AQSH dollari. Respublika iqtisodiy ko’rsatkichlarining barqarorligi, xorijiy kreditlarni qaytarish bo’yicha respublikaning o’ziga olgan majburiyatlarining qat’iy bajarilishi, ETTBga 1996 yilning dekabr oyida O’zbekiston Markaziy bankiga davlat kafolatisiz 60 mln. AQSH dollariga yangi kredit liniyasini ochish haqida qaror qabul qilish imkoniyatini berdi. Shuningdek, frantsuz sug’urta agentligi KOFAS ham O’zbekiston Respublikasi TIF Milliy bankiga davlat kafolatisiz 30 mln. frantsuz frankiga kredit liniyasini ochdi. O’zbekistonda kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. O’tgan yilda ETTB tomonidan ochilgan kredit liniyasining muddatidan oldin o`zlashtirilishi yakunlandi, uning ochilishi nafaqat ETTBning O’zbekistondagi faol faoliyatini boshlanishi, balki shakllanayotgan mayda tadbirkorlar sinfining rivojlanishiga muhim hissa ko`shdi. Xorijiy kredit liniyalari orqali paxtani qayta ishlash, va oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish mollarini ishlab chiqarish sohalarini moliyalashtirishga ustuvorlik berilmoqda. Kichik va o’rta biznesni qo`llab- quvvatlash bo’yicha birinchi kredit liniyasining muvaffakiyatli amalga oshirilishi natijasida, ETTB O’zbekiston uchun 120 mln. AQSH dollari miqdoridagi ikkinchi liniyani ochishga rozilik berdi. Shu bilan birga, makroiqtisodiy islohotlar moliyaviy infratuzilmasining rivojlanish sohasi va xorijiy investitsiyalarni himoya qilish sohasidagi huquqiy bazasidagi ijobiy o’zgarishlarni e'tiborga olgan holda, yangi kredit liniyasi O’zbekiston Respublikasi hukumatining suveren kafolatisiz berildi. O’zbekistonda kichik va o’rta biznesni rivojlantirish sohasida faol hamkorlik qilayotgan kompaniyalardan yana biri Keys kompaniyasidir. U o`zbek hamkorlari bilan birgalikda «UzKeysagrolizing» (Toshkent sh.) xalqaro qo’shma kompaniyasini tashkil qildi. Kompaniyaning nizom kapitali 5 mln. AQSH dollarini tashkil qildi:

• O’zbekiston banklari uyushmasi 2,45 mln. AQSH dollari 49% • «Keys Kredit Xolding Limited» (AQSH) 2,55 mln. AQSH dollari 51% • «UzKeysagrolizing» kompaniyasi faoliyatining yo’nalishi - xususiy mulk egalari, tadbirkorlar va korxonalami qishloq xo’jaligi sohasida muvaffakiyatli ishlashlari uchun barcha zarur fondlar bilan ta'minlashlari bilan bog’liq. OTB Missiyasining 1996 yilning yozidagi tashrifidan so’ng, Milliy bankka O’zbekiston qishloq xo’jaligi sohasida kichik va o’rta tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash uchun 50 mln. AQSH dollariga kredit liniyasi ochildi. 4. EKSPORT OPERATSIYALARINI DAVLAT TOMONIDAN KREDITLASH Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, davlat kreditlari nafaqat milliy eksport qiluvchilarga, balki import qiluvchilarga ham taqdim etilishi mumkin. Bunday holatda kreditlar bir davlat (odatda, rivojlangan) hukumati tomonidan boshqa (rivojlanayotgan) davlat hukumatiga eksport qiluvchilarga yaxshi muhit yaratish uchun ajratiladi. Mazkur kreditlar imtiyozli hisoblanadi. Kreditlarni berishning davlatlararo shartlari, qarzdor bilan kelishishning shartlarini ishlab chiqish manfaatdor mamlakatlarning Markaziy banklari zimmasiga yuklatiladi. Mazkur shartlar jumlasiga quyidagilar kiradi: • kreditning maqsadi; • uning miqdori va valyuta turi; • kredit liniyasi tarkibiga kiruvchi tovar va xizmatlar turi; • kreditlar bo’yicha foizlar, ularni to’lash muddati; • qarzdor tomonidan kafolatlar. Sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarda eksport kreditlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash o’tgan asrning 50-yillaridanok keng rivojlandi. Bugungi kunda beshta yetakchi davlat (AQSH, Frantsiya, Germaniya, Yaponiya, Angliya)dan beriladigan o’rta va uzoq muddatli kreditlar DCRT tomonidan beriladigan kreditlarning 75 foiziga to’g’ri keladi. Eksport kreditlarini o`zlashtirishning 70 foiziga yaqini rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga to’g’ri

keladi. O’tgan asrning 80-yillari o’rtalaridan boshlab butun dunyoda davlat kreditlarining salmogi pasayishi kuzatilmoqda. Mazkur jarayon «Sotslager» guruhiga kiruvchi mamlakatlarda butun tizimni qayta qurishga olib kelgan, aksilmarkazlashtirish harakatlarining natijasida yuz berdi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda eksport krediti salmogining qisqarishi bir-necha sabablar bilan bog’liq. Birinchidan, sotsialistik mamlakatlar - asosiy rakiblarning siyosat maydonidan yo’qolishi yangi bozorlarni ochib berdi va ekspansiya siyosatini ancha «arzon» usullar bilan amalga oshirish imkonini berdi. Ikkinchidan, ayrim sabablarga ko’ra, davlat kreditini joylashtirishning an'anaviy sohalari, bank va firma krediti orqali moliyalashtirilmoqda. Va nixoyat, alohida olingan milliy loyihalarni moliyalashtirishda Jahon bankining roli sezilarli o’sdi. Shunga qaramasdan, eksportni davlat tomonidan kreditlash o’zining salmoqli hissasini saqlab qoldi va u xalqaro dastaklar, me'yorlar va shartnomalar asosida qattiq tartibga solib turiladi. Angliyada Sanoat va savdo vazirligi koshida eksport kreditlariga xizmat ko’rsatuvchi maxsus boshqarma faoliyat yuritadi (Export Credit Guarantee Department (ECGD)). Ushbu boshqarma eksport qiluvchilarga kafolatlar berish orqali ularni kreditga layokatini ta'minlaydi. Agar mazkur import qiluvchilar Buyuk Britaniya banklarining xorijiy filiallaridan kredit olsalar, unda ushbu davlat kafolatlari Buyuk Britaniya tovarlarini import qiluvchilarga ham qo’llaniladi. ECGD bilan hamkorlik qilish eksport korxonalari uchun qisqa muddatlarda yirik hajmlarda kredit olishni kafolatlaydi. Mazkur boshqarma past foizlarda bergan kreditlari va tijorat banklaridan jalb qilingan mablag’lari o’rtasidagi farqni davlat byudjetining mablag’lari hisobidan koplaydi. 1978 yildan boshlab, ECGD eksport kreditlarini berish hamda uni qayta moliyalashtirish bilan bevosita shug’ullanadi. AQSHda ko’pchilik eksport qiluvchi firmalar o’zining yirik mablag’lariga va turli xil kredit tashkilotlari bilan mavjud keng aloqalariga tayangan holda eksport operatsiyalarini moliyalashtiradilar. Davlatning eksport operatsiyalari, asosan,

kichik va o’rta korxonalarga mo’ljallangan bo’lib, ularga AQSH eksport-import (Eksimbank) banki xizmat ko’rsatadi. Ushbu bankning bugungi kundagi asosiy funktsiyasi - uzoq muddatli eksport kreditlarini qayta moliyalashtirish, tashqi savdo operatsiyalari va eksport uchun to’g’ridan-to’g’ri berilgan kreditlarni kafolatlashdir (tashqi savdo operatsiyalari qiymatining 30-55 foizi miqdorida). Shuningdek, ushbu bank tijorat banklari tomonidan taqdim etilgan kreditlar qaytarilishini kafolatlashni amalga oshirish bilan, ularni sug’urtalaydi. AQSH Eksimbanki bilan 60 ta bank va eksport qiluvchi flrmalarni birlashtiradigan Xususiy eksport fondi birgalikda hamkorlikni amalga oshiradi (Private Export Funding Co). Eksportni moliyalashtirish bilan bog’liq siyosiy va tijorat risklarini sug’urtalashda Eksimbank tarkibiga kiruvchi tijorat kreditini sug’urtalash Assotsiatsiyasining roli katta. Eksimbankning nizom (va zahira) kapitali byudjet mablag’lari hisobidan tashkil topgan. Ammo, asosiy kredit resurslarini bankning o’zi, davlat kafolatlari va Federal moliya bankining kafolatlariga tayangan holda tashkil etadi. Har besh yilda AQSH kongressi Eksimbankning nizomini kreditlash va sug’urtalashning umumiy summasiga teng holda tasdiqlaydi. Bank tomonidan taqdim etiladigan kreditlarning asosiy qismi rivojlanayotgan mamlakatlarga eksport qiluvchi korxonalar hissasiga to’g’ri keladi. Frantsiyada eksportni kreditlash banki faqatgina uzoq muddatli kreditlarni qo’llab-quvvatlash hamda ularni qayta moliyalashtirish bilan shug’ullanadi. Eksportning qolgan qismi, asosan, tijorat banklari tomonidan qo`llab- quvvatlanadi. Frantsiya eksportni kreditlash banki milliy kapital bozorlaridan bush resurslarni jalb qiladi va yagona imtiyozga ega: bank tomonidan beriladigan eksport kreditlari bilan tijorat banklardan jalb qilingan foiz stavkalari o’rtasidagi farqni byudjet mablag’lari hisobidan qoplash. Germaniyada eksport qiluvchi flrmalarning ko’pchiligi sezilarli darajada yirik mablag’larga ega. Tijorat banklari bilan an'anaviy yaqin aloqalar, davriy mablag’larga ehtiyojni qondirishga ko’mak lashadi. Eksport operatsiyalarini moliyalashtirishda davlat ulushi hech kachon 25 foizdan ortmagan. Agar nemis eksport tovarlarini asosan rivojlanayotgan mamlakatlar bozoriga yo’naltiril-ganligi

hisobga olinadigan bo’lsa, davlatning ushbu ishtiroki sezilarsizdir. Tiklanish banki tomonidan taqdim etiladigan eksport kreditlari Germaniyaning an'anaviy eksport tovarlarini rivojlanayotgan mamlakatlarga realizatsiyasida hamda nemis firmalarining chet ellardagi bulimlarini moliyalashtirishda muhim rol o’ynaydi. 60 dan ortiq tijorat banklarini o’zida birlashtirgan bank sindikati DKA uch xil turdagi eksport kreditlarini taqdim etadi: A, B, C. Birinchi tur kreditlar sindikat a'zolariga, ikkinchi tur kreditlar - Germaniya Bundesbankidan qayta moliyalashtirish huquqi bilan tashqi kontragentlarga beriladi. Kreditlar taqdim etilishining maksimal muddati: A turdagi kreditlar - 10 yil, B turdagi kreditlar - 4 yilga. Odatda, kredit ulushi shartnoma summasining 70 foizidan ortmaydi. C turdagi kreditlar chet ellik tovar sotib oluvchilarga taqdim etiladi. Yaponiyada Eksport-import davlat banki faoliyat yuritadi. Ushbu holat nizom kapitalini shakllantirishga hamda davlatning yordamiga tayanib ish ko’rish uchun yaxshi ta'sir etadi. O’tgan asrning 70-80-yillarida mazkur bank eksport operatsiyalarining 50 foizdan ortiqrok qismini kredit mablag’lari bilan ta'minladi. Ushbu kreditlar turli sohalarga taqdim etiladi: eksportni to’g’ridan- to’g’ri kreditlash; chet ellik sotib oluvchilarga taqdim etilgan firma kreditlarini qayta moliyalashtirish; davlat kreditlarini taqdim etish; chet el banklari kreditlari va kapital qo’yil malarini qayta moliyalashtirish. Odatda, kreditlar ikki yildan un yilgacha muddatlarga taqdim etiladi va ular bo’yicha foiz stavkalari belgilab qo’yiladi. Kreditning hajmi shartnoma summasining 70 foizigachani tashkil etadi. Yaponiyaning tashqi savdo va sanoat vazirligidagi eksportni sug’urtalash boshqarmasida shartnomani sug’urtalash, kredit taqdim etilishining majburiy sharti hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda eksportni kreditlash sohasidagi tajribalarni umumlashtirib, shunday xulosa qilish mumkin. Birinchidan, eksportni qisqa muddatli kreditlash, asosan, tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur tijorat banklarining faoliyati ko’proq ichki bozorga qaratilgan bo’lib, eksportni kreditlash bilan yirik ixtisoslashgan banklar shug’ullanishadi. Ikkinchidan, eksport operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat banklari tizimi

tomonidan taqdim etilayotgan kreditlar miqdori chegaralangan va har doim ham yetarlicha emas. Uchinchidan, rivojlangan mamlakatlarda tovar va xizmatlar eksporti uchun o’rta va uzoq muddatli kreditlarga bo’lgan talab ortmoqda. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu masalani echishda korxonalarga davlatning yordami ortmoqda. Aksariyat holatlarda eksport operatsiyalarini kreditlashga ixtisoslashgan maxsus moliya institutlarini tashkil etish amaliyoti keng tarqalmoqda. Ushbu tashkilotlar to’liq davlat ixtiyoridagi, aralash mulkchilikka asoslangan, yoki hukumat tomonidan maxsus vakolat berilgan bo’lishi mumkin. Ammo, har qaysi vaziyatda ham ushbu fondlar davlatning nazorati ostida bo’ladi. Ko’pchilik mamlakatlarda xuddi mana shunday moliya tashkilotlari eksport qiluvchilarga kredit taqdim etadilar, eksport kreditlarini qayta moliyalashtiradilar va import qiluvchilarga kreditlar beradilar. Mana shu tuzilma orqali eksport va import qiluvchilarga turli ko’rinishdagi imtiyozlar taqdim etiladi. 5. XALQARO SAVDONING RIVOJLANISHI – IQTISODIY O’SISHNING ASOSI Xalqaro savdo turli mamlakatlar o’rtasidagi mamlakatlar o’rtasidagi savdo sifatida qadim zamonlarda paydo bo’lgan. U quldorchilik davrida ham, feodalizmda ham olib borilgan. Ammo, usha davrlarda xalqaro muomalaga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning kam qismi kelib tushardi: asosan dabdabali buyumlar (qimmatbaho matolar, qimmatbaho buyumlar), shirinliklar, mineral xom- ashyolarning ayrim turlari va h.k. Kapitalistik tizimgacha bo’lgan iqtisodiy jamiyat tizimlari natural xo’jalikka asoslangan va shuning uchun mahsulotlarning asosiy qismi alohida xo’jaliklar, jamoa yoki kichik hududlar doirasida ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan. Xalqaro kredit jahon xo’jaligida yuz berayotgan integratsion iqtisodiy o’zgarishlarning muhim jihatini o’zida ifodalaydi. Bush mablag’larning harakatini va eng istiqbolli hamda rivojlanishga muxtoj tarmoqlar, hududlarga kapitalning oqimini ta'minlagan holda, xalqaro kredit kapitalning milliy

xo’jaliklar iqtisodiyoti va umuman, jahon iqtisodiyoti rivojlanishi uchun taqsimlanishiga imkon beradi. Xalqaro kredit o’zida tovar va valyuta resurslarini yetkazib berish bilan bog’liq xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida ssuda kapitalining harakatini ifodalaydi. Xalqaro kredit XFV-XV asrlarda xalqaro savdoda vujudga kelgan, ayniqsa, Yevropadan Yaqin va Urta Sharqka, keyin Amerika va Hindistonga dengiz yo’llari o`zlashtirilishidan keyin uning doirasi kengaygan. Pul-kredit siyosati, valyuta kursini muvofiqlash-tirishni amalga oshirish, sumning joriy operatsiyalar bo’yicha konvertirlanishiga erishish, davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor vazifalari hisoblanadi. Xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikning chuqurlashuvi valyuta zahiralarini to’ldirish va ularni milliy valyutani mustahkamlashga yunaltirish uchun moliyaviy yordam olishga imkon berdi. Iqtisodiy islohotlar davridagi murakkab masalalar echimida tijorat banklarining ahamiyati muhim. Banklarga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish jahon moliya bozori tarkibiga O’zbekiston integratsiyasi kabi mas'uliyatli vazifa topshirilgan. Banklar eksport-import banki, davlat ahamiyatiga ega bo’lgan sohalar va investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi banklar funktsiyasini, shuningdek, keng mijozlar doirasiga xizmat ko’rsatuvchi universal tijorat banklari funktsiyasini ham bajaradilar. Funktsiyalarning bunday birikmasi yirik massivli kredit resurslarining yig’ilishiga imkon beradi. Bu esa, iqtisodiyotni intensiv rivojlanish davrida moliya resurslarini jamlash va bank aktivlarining diversifikatsiyasi uchun juda muhimdir. Banklar aktivlarni mamlakat ichida faol joylashtirish siyosatini amalga oshirmoqda, bu birinchi navbatda yirik investitsiya loyihalarini kreditlash va O’zbekiston tashqi savdo operatsiyalarini ustirishga yo’naltirilgan. Shu bilan birga, kreditlashning konservativ tamoyillari va investitsion loyihalar tanlovi, shuningdek, kreditlarning maqsadli ishlatilishi va ularning qaytarilishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatish tarafdorlari bo’lib hisoblanadi. Bank yuritayotgan siyosat qisqa muddatli xorijiy kreditlarni rad etish va kredit portfeli sifatini oshirishga

imkon berdi. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari, asosan, O’zbekiston Respublikasi TIF Milliy banki doimiy ravishda qo’shimcha foyda olishga imkon beruvchi va mijozlar manfaatiga mos keluvchi yangi moliyaviy instrumentlar qo’llamoqda va bugungi kunda u AQSH, Germaniya, Yaponiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Koreya, Xitoy, Indoneziya, Turkiya banklari kredit liniyalariga xizmat ko’rsatmoqda. Bankning e'tiborli xalqaro moliya institutlari- Jahon banki guruhi, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot banki, Osiyo Taraqqiyot Banki, MFK bilan faol hamkorligi aniq loyihalarda amalga oshiriladi. Loyihalar o’ziga ketgan xarajatlarni qoplashi, atrof-muhitni himoyalash talablariga javob berishi, import o’rnini bosa olishi, mamlakat eksport potentsiali tez o’sishiga imkon berishi lozim. Bularning puxta tekshiruvi bizga kreditorlar va qarzdorlarga barcha majburiyatlarni suzsiz bajarilishini ta'minlash huquqini beradi. Iqtisodiyotning quyidagi yo’nalishlari bo’yicha loyihalar ustuvor sanalmoqda: • paxtani qayta ishlash va yengil sanoatning rivoji; • meva va sabzavotlar etishtirish va qayta ishlash; • don ishlab chiqarish va qayta ishlash; • neft va gaz qazib chiqaruvchi sanoat; • tog-kon sanoati - qimmatbaho va rangli metallar qazib chiqarish va qayta ishlash; • kimyo texnologiyasi majmui; • qurilish mollari ishlab chiqarish; • kichik va o’rta biznes korxonalari; • transport tarmoqlari rivoji; • turizm sanoatini kengaytirish; • zamonaviy telekommunikatsiya tarmoqlarini yaratish.

RISKLARNING ASOSIY TURLARI - TASHQI SAVDODA ULARNI QISQARTIRISH CHORA-TADBBRLARI RISK 1. KREDIT RISKI 2. VALYUTA RISKI 3. HUDUDIY RISK TA ' RIFI Sotib oluvchini to ’ lovga nokobilligi yoki uni amalga oshirishni Eksport qiluvchi yoki import qiluvchi holatiga salbiy ta ' sir ko ’ rsatadigan , Import qiluvchi mamlakatida sodir bo ’ lgan siyosiy va iqtisodiy voqealar RISKNI QISQARTIRISH CHORALARI a) kreditivlardan foydalanish a) forvard valyuta xejerlashdan foydalanish a) tasdiqlangan akkreditivlardan foydalanish b) naqd depozitlarni olish b) optsion bozorida fyucherslardan foydalanish b) eksport kreditlarini sug’urtalash v) eksport kreditlarini sug’urtalash v) o’z valyutasida chek yozish g) shartnomaviy ta'minot

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

O'xshashlar

Invеstitsiyalarni lоyihаviy moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Bank ishida balansdan tashqari moliyalashtirish