Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

268 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари Режа: 1. Р. Солоуни неоклассик иқтисодий ўсиш модели 2. Иқтисодий ўсишда Дж. Мид модели. 3. Иқтисодий ўсишни А. Льюис модели

Р. Солоуни неоклассик иқтисодий ўсиш модели Ўсишнинг биринчи неоклассик моделлари 1950-йиллар охири 1960- йилларда пайдо бўла бошлади, бунда динамик мувозанат муаммоларига эътибор сусайиб, нафақат фойдаланилмаган қувватлар балки янги техникани жорий этиш, унумдорлигини ошириш ва ишлаб чиқаришни ташкил этишни яхшилаш ҳисобига ўсишнинг мумкин бўлган суръатига эришиш муаммоси биринчи поғонага чиқиб қолди. Бу билан боғлиқ ҳолда нафақат назарий асослар балки иқтисодий ўсишнинг тахлил қилиш услублари ҳам ўзгарди. Бу даврда ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида йирик корхоналарнинг роли ортиб, улар ўсишнинг неокейнсчилик моделига асосланган ҳолда ўз инвестицияларини стратегик режалаштириш тартибида макро даражада динамик ўсиш моделларини тўза бошладилар. Йирик фирмаларнинг мустақил иқтисодий сиёсат ўтказишлари, уларнинг ўз ўсиш сиёсатига бўлган қизиқишлари неоклассик йўналиш вакилларини ўсишнинг неонекейсчилик макро иқтисодий моделларига ўхшаш моделларини яратишга бўлган фаоллигини оширди. Бу йўналиш вакиллари (америкалик иқтисодчи Р.Солоу, инглиз иқтисодчиси Дж. Мид ва бошқа муаллифлар) иқтисодиётга давлат аралашувига қарши чиқишди, чунки, уларнинг фикрича йирик фирмаларга бозор рақобатчилиги шаротида потенциал ўсишга эришиш учун мавжуд ресурслардан янада кўпроқ фойдаланиш учун эркинлик бериш керак эди. Улар моделларининг методологик асоси бўлиб ишлаб чиқариш омилларининг назарияси ва чегаравий унумдорлик назарияси хизмат қилди. Неоклассик мактаб назариётчилари ўсишнинг кейнсчилик назарияларини 3 та пункт бўйича танқид қилишди: • Биринчидан, улар ўсишнинг асосий омили сифатида- капитал жамғарилишига эътиборни қаратганлар. Неоклассикларнинг фикрига кўра эса ишлаб чиқаришнинг ўсишига янги ишчиларни жалб этиш ҳисобига ҳам эришиш мумкин.

• Иккинчидан, улар капитал коэффициенти с нинг ўзгармаслигидан келиб чиққан. Неоклассик моделлар эса 2 хил ишлаб чиқариш омиллари (капитал ва меҳнат) ни ҳисобга олиб ва уларнинг ўзаро алмашинувини инобатга олиб бу коэффициент ўзгариши мумкинлигини таъкидлайдилар. • Учинчидан улар бозор механизмининг автоматик равишда мувозанатни тиклай олиш қобилиятини тўғри баҳолашмаган. Неокейнсчилардан фарқли равишда улар фақат рақобатли бозор иқтисодиёти иқтисодий ўсишнинг мувозанатлилигини таъминлай олади деб ҳисоблашган. Рақобат механизмидан ташқари бундай шартларидан бири бўлиб неоклассикларда қатъий пул тизими ҳисобланади. Дастлаб бу модел Р.Солоу томонидан ―Иқтисодий ўсиш назариясига қўшилган ҳисса‖ мақоласида баён этилган (1956 йил.), сўнг эса ―Техника тараққиёти ва агрегатив ишлаб чиқариш функцияси‖ ишида ривожлантирилди (1957й). 1987 йилда уни ишлаб чиққанлиги учун муаллиф иқтисодиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлди. Модел ресурсларнинг тўлиқ бандлигини таъминловчи ишлаб чиқариш омиллари бозорларидан мутлақ рақобат устунлигининг неоклассик талқинига асосланади. Маҳсулот ишлаб чиқариш- нафақат капитал балки меҳнатнинг фаолиятидир ва бу омиллар бўйича ишлаб чиқариш эластиклиги коэффициентларининг йиғиндиси 1 га тенг. Р.Солоу иқтисодий тизим мувозанатлигининг муҳим шароити ялпи талаб ва ялпи талифнинг тенг бўлиши эканлигидан келиб чиқади. Бунда моделдаги ялпи таклиф Кобб-Дугласни ишлаб чиқариш функцияси асосида аниқланиб, бир томондан ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги функционал боғлиқлик муносабатини, иккинчи томондан эса- фойдаланиладиган омиллар ва уларнинг ўзаро комбинациясини ифодалайди. Кобб-Дуглас ишлаб чиқариш функцияси бўйича ҳар бир омилнинг улуши маҳсулот қийматида доимий, аммо абсолют жиҳатдан меҳнат ва капитал сарфи ўзгариши мумин. Энг умумий кўринишда миллий ишлаб чиқариш ҳажми У ишлаб чиқаришнинг 3 омили функцияси ҳисобланади: меҳнат L , капитал К ва ер N :

Y = f ( L , K , N ) Бироқ ер омили иқтисодий тизимда кам маънога эга бўлганлиги туфайли Р. Солоу моделида келтирилмаган. Р. Солоу моделидаги ялпи талаб инвестицион ва истеъмол талаби билан аниқланади. бир ишчи ҳисобига ишлаб чиқариш тенгламаси қуйидагича кўринишга эга бўлади:

Ишлаб чиқариш функцияси товарлар бозоридаги таклифни аниқлайди, капиталнинг жамғарилиши эса- ишлаб чиқариш маҳсулотига бўлган талабни. Энди, капиталнинг жамғарилиши қандай қилиб иқтисодий ўсишни таъминланишини кўриб чиқамиз. Капиталнинг ҳажми инвестициялар ва чиқиб кетиш таъсирида ўзгаради: Инвестициялар капитал заҳирасини оширади, чиқиб кетиш эса камайтиради. Бир ишчи ҳисобига инвестициялар бир ишчига туғри келадиган даромаднинг бир қисми ҳисобланади ( i = sy ) Шундай қилиб, ( y ) ни ишлаб чиқариш функцияси ифодаси билан ўзгартирсак, инвестициялар тенгламасининг капитал билан қуролланганлик функциясига эга бўламиз: i = sf ( k ) Тенгламадан келиб чиқадики капитал билан қуролланганлик даражаси (k) қанча юқори бўлса ишлаб чиқариш даражаси f ( k )) ҳам шунчалик юқори бўлади, инвестициялар i ҳам кўп бўлади. Бу капиталнинг мавжуд заҳиралари (k) билан янги капитал жамғарилиши ί ўртасида боғлиқлик мавжудлигидан далолат беради. Унда кўрсатилганидек жамғармалар меъёри ( s ) ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг истемоли ( с ) ва инвестицияларга (i) бўлинишини

аниқлайди. Ихтиёрий капитал билан қуролланганлик даражаси (k) учун ишлаб чиқариш ҳажмини f ( k ) инвестициялр ҳажмини sf ( k ), истеъмол эса мос равишда f ( k )- sf ( k ) ни, ташкил этади. Капитал амортизацияси ҳажмини аниқлаш учун хар йили унинг аниқланган маълум бир қисми d чиқиб кетади деб ҳисоблаймиз. Бу кўрсаткич амортизация меъёри деилади Масалан, агар капитал ўн йил эксплуатация қилинса унда чиқиб кетиш меъёри йилига 10% ( d =0.1) ни ташкил этади. Шундай қилиб, ҳар йили чиқиб кетадиган капитал миқдори ( dk ) ни ташкил этади. Капиталнинг ҳар йили чиқиб кетадиган қисми капитал заҳиралари билан пропорционал. Шундай қилиб, инвестицияларда чиқиб кетишнинг ва капитал заҳираларига таъсирини қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин. бу ерда л k - бир ишчига тўғри келадиган, капитал заҳираларининг ўзгариши. Инвестициялар ва жамғармалар тенглигидан фойдаланиб. қуйидагига эга бўламиз.

У капитала заҳираси (k) инвестициялар чиқиб кетиш ҳажми билан тенглашганга қадар (( sf ( k ) = dk )) ўз ишни (М>0) кўрсатади. Бу ҳолатни Е нуқта ифодалаб унга меҳнатнинг капитал билан қуролланганликнинг барқарор даражаси k* мувофиқ келади. k* га эришганда иқтисодиёт узоқ муддатли мувозанат ҳолатида бўлади. Капиталнинг бошланғич ҳажмига боғлиқ бўлмаган равишда, у кейинчалик барқарор ҳолатга эга бўлади. Агар капитал заҳиралари барқарорлик даражаси ( k 1 ) дан паст бўлса инвестициялар чиқиб кетишдан ортиқ бўлади, капитал билан қуролланганлик ошади ва ўсиб боради.- (k*) даражасига етмагунча. Агар капитал заҳиралари (k 2 ) нуқтага мос келса, унда инвестициялар эскиришдан кам бўлади. Демакки капитал заҳиралари қисқариб (k*) даражасига яқинлашиб боради.

Капитал билан қуролланганликнинг мувозанатли даражасига жамғарма меёъри таъсир кўрсатади. Унинг ( S 1) дан ( S 2) гача ўсиши ( S 1 f ( R )) дан ( S 2 f ( R )) га силжитади ва иқтисодиёт юқорироқ капитал билан қуролланганлик ( R *) ва юқорироқ меҳнат унумдорлигига эга янги мувозанатли ҳолатга ўтади. Шундай қилиб Р . Солоу модели жамғарма меъёри барқарор капитал билан қуролланганликни белгиловчи асосий омил эканлигини кўрсатади . Жамғарманинг нисбатан юқорироқ меъёри капиталнинг кўпроқ заҳираси ва ишлаб чиқаришнинг нисбатан юқорироқ даражасини таъминлайди . Шу билан бирга жамғариш жараёни иқтисодий ўсиш механизмини белгилаб бермайди , у фақат бир мувозанат ҳолатдан иккинчисига ўтилишини ифодалайди . Шунинг учун Р . Солоу моделининг кейинги ривожланиши аҳоли сонини ўзгариши ва техник тараққиётнинг тезлашишини кўзда тутади . Олдин аҳолининг ўсиши омилини кўзатамиз . Аҳоли сони ўсгандаги капитал билан қуроланганликнинг мувозанатли даражаси . Аҳоли доимий (n) суръат билан ўсади деб тасаввур қиламиз . Ишчилар сонининг кўпайиши бошқа тенг шароитларда меҳнатнинг капитал билан қуролланишининг қисқаришига олиб келиши мумкин . Натижада , бир ишчига капитал заҳираси ўзгаришини кўрсатувчи тенглама қуйидаги кўринишга эга бўлади : Меҳнатнинг капитал билан қуроланганлиги пасайиши туфайли уни олдинги даражада сақлаб туриш учун инвестицияларнинг капитал чиқиб кетишини қоплайдиган ҳажми зарур. Математик жиҳатдан ўзгармас капитал билан қуроланганлик шароитидаги иқтисодиётда барқарор мувозанатни ифодаловчи бу талаб қуйидаги кўринишга эга бўлади :

Тенгламадаги ( d + n ) R инвестицияларнинг критик катталигини характерлайди. Яъни бир ишчига тўғри келадиган капитални доимий ўзгармас даражада сақлаб турадиган ҳажмини ифодалайди. Аҳоли ўсишининг ҳисобга олган ҳолда Р. Солоу моделини график жиҳатдан ифодалаш учун меҳнатнинг капитал билан қуролланганлиги барқарор даражасини ( R *) деб белгилаймиз. Аниқлаганимиздек, агар бир ишчига тўғри келадиган капитал ( R = const ) бўлса иқтисодиёт мувозанат ҳолатида бўлади. Агар R 1< R * бўлса, унда амалдаги инвестициялар уларнинг критик катталигидан юқори ва ( R 1) ўсади. Агар R 2> R *, унда инвестициялар уларнинг критик даражасидан паст ва R 2 га пасаяди. Модел иқтисодиёт барқарор ҳолатда бўлиши учун инвестициялар sf ( R ) капитал чиқиб кетиши ва аҳолининг ўсиши ( d + n ) R оқибатларини қоплаши кераклигини кўрсатади. Б ҳолда капитал билан қуролланганлик ( R ) ва меҳнат унумдорлиги (У) ўзгармас қолади. Лекин аҳоли ўсишида капиталнинг доимийлиги. Капитал ҳам аҳолига мос суръатда ўсиши кераклигини англатади: яъни: Бундан қуйидаги хулоса келиб чиқади: аҳолининг ўсиши - иқтисоиётнинг барқарорлик ҳолати шароиидаги ўзлуксиз иқтисодий ўсишнинг сабабларидан бири. Бироқ агар аҳолининг ўсиши инвестициянинг ошиши билан бирга бормаса, унда бу бир ишчига туғри келадиган капитал заҳирасининг камайишига олиб келади. Аҳолининг n дан n 1 га ўсиши ( d + n ) R чизиғини юқорига ( d + n 1) R ҳолатига силжитади. Бу эса капитал билан қуролланганликни R * дан R 1* гача қисқартиради. Шундай қилиб, Р.Солоу модели аҳоли ўсишининг юқори суръатларга эга бўлган давлатларда капитал билан қуролланганлик паст - демакки, даромадлар ҳам паст бўлишини тушунтириб беради. Р.Солоу моделида техник тараққиётнинг ўрни (ёки ҳисобга олиниши).

Иқтисодий ўсишнинг инвестициялар ва банклар сонининг ошишидан кейинги учинчи манбаси бўлиб, техник тараққиёт ҳисобланади. Неоклассик назарияда техник (технологик) тараққиёт деганда ишлаб чиқаришнинг машиналаштирилиши эмас, балки, ишлаб чиқаришдаги сифат ўзгаришлари тушунилади. Моделга техник тараққиётнинг киритилиши ишлаб чиқариш функциясини ўзгартириб, у қуйидаги кўринишга эга бўлади: Бу ерда (E)-бир ишчи меҳнатининг самарадорлиги (ишчи кучининг саломатлиги, маълумоти ва малакасига боғлиқ): ( Le )- ишчи кучининг самарали бирликларининг сони. Техник тараққиёт самарадорлик (Е) нинг доимий сурат (д)билан ўсишга олиб келади. Шунинг учун d қ2% бўлганда, меҳнатнинг ҳар бир бирлигидан қайтим йилига 2% га ошади, бу эса ишлаб чиқариш ҳажмининг ишчи кучи йилига 2% ўсгандаги каби ўсишига олиб келади. Техник тараққётнинг бундай шакли меҳнатни тежайди дейилади, (д) - эса меҳнатнинг тежайдиган техник тараққиётнинг сурати. Энди техник тараққиёт ҳолатидаги капитал билан қуролланганликнинг барқарор даражасини аниқлаш мумкин. Агар банкларнинг сони ( L ) (n) суръат билан ошаётган бўлса, самарадорлик (Е) эса ( g ) суръат билан ўсаётган бўлса, унда ( LE ) ( n - g ) суръат билан ошиб боради. Доимий самарадорлик билан бир бирлик меҳнатга тўғри келадиган капитал R 1+[ K /( LE )] ни ташкил этади. Доимий самарадорлик билан бир- бирлик меҳнатга тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми эса у1= Y /( LE ) ни ташкил этади. Бунда барқарор мувозанатлилик ҳолатига қуйидаги шартда эришилади:

Тенглама ўзгармас самарадорлик билан бир-бирлик меҳнатга тўғри келадиган капитал ва ишлаб чиқариш доимий бўладиган капитал билан таъминланганликни ( R *) фақатгина битта даражаси мавжудлигини кўрсатади бу барқарор ҳолат иқтисодиётнинг ўзоқ муддатли мувозанатини ифодалайди. ( R 1*) нинг барқарор (қатъий) ҳолатида техник тараққиёт мавжуд бўлган шароитда капитал ҳажми (К) ва ишлаб чиқариш (У) ( n + g ) суръат билан ўсади. Бир ишчи ҳисобига тўғри келадаган капитал билан қуролланганлик (К| L ) ва ишлаб чиқариш (У|L) ( g )- суръат билан ўсиб боради. Бу Р.Солоу моделида техник тараққиёт-турмуш даражаси ўзлуксиз ўсишининг ягона шарти эканлигини кўрсатади. Шундай қилиб, Р.Солоу модели иқтисодий ўсишнинг 3 манбаси- инвестициялар, ишчи кучи сони ва техник тараққиёт ўртасидаги ўзаро алоқадорликни ёритиш имконини беради. Давлат иқтисодий ўсишга жамғарма меъёри ва техник тараққиёт тезлиги орқали таъсир кўрсатиши мумкин. Жамғарма меъёри қандай бўлиши керак? Аниқлаганимиздек мувозанатли иқтисодий ўсиш жамғарманинг турли меъёрлари билан мувофиқлашади. Шунинг учун максимал истеъмол даражаси билан иқтисодий ўсишни таъминлайдиган меъёр оптимал бўлади. Бундай меъёр ―Олтин қоида‖ га мувофиқ келади. Жамғарманинг бу меъёрига мос келадиган капиал билан қуролланганлик даражасини ( R **) билан истеъмолни эса - (с**) билан белгилаймиз. Олдин биз ишлаб чиқариладиган маҳсулот истеъмол ва инвестицияларга сарфланади деб белгилаган эдик: y = c + ί бундан c = y - ί келиб чиқади. Берилган параметрларнинг ўрнига улар барқарор ҳолатидаги ифодасини қўйсак, қуйидагига эга бўламиз: барқарор ўсиш ҳолатидаги истеъмол. Истеъмол ҳажми максимал бўладиган капитал билан қуролланганликнинг барқарор даражаси ―Олтин қоида‖га мувофиқ келади. ―Олтин қоида‖ бўйича капитал билан қуроланганлик R** билан истеъмол эса- с** билан белгиланган.

―Олтин қоида‖ даражасига мос келадиган капитал билан қуролланганлик ҳолатида f ( R *) ишлаб чиқариш функцияси ва dR * чизиғи бир хил оғмага эга ва истъмол максимал даражага эришади. R ** капитал билан қуролланганлик даражасида капитал заҳирасининг бир бирликка ошиши ишлаб чиқариш ўсишини келтириб чиқаради (капиталнинг чегаравий маҳсулотига тенг келадиган) ва капиталнинг d катталикка чиқиб ктишини оширади. Шундай қилиб, ―Олтин қоида‖га мос келадиган R** капитал билан қуролланганлик даражасида MPK = d шарт бажарилади. Аҳоли ўсиши ва техник тараққиётни ҳисобга олган ҳолда эса, MPK = d + n + g шарт бажарилади. Агар иқтисодиёт ―Олтин қоида‖ бўйича эга бўлиши мумкин бўлган капитал заҳирасидан ортиқча капитал заҳираси билан ривожланаётган бўлса, унда бу ҳолатда жамғарма меъёрини пасайтиришга йўналтрилган сиёсатни амалга ошириш зарур. Жамғарма меъёрининг камайиши истеъмолнинг ошиши ва унга мувофиқ равишда инвестицияларнинг пасайишига олиб келади, демак капитал заҳирасининг барқарор даражасининг пасайишига ҳам олиб келади. Агар иқтисодиёт барқарорлик ҳолатида ―Олтин қоида‖ дагидан кам капитал билан қуролланганлик билан ривожланаётган бўлса, унда жамғарма меъёрини ошириш зарур. Бу инвестицияларни ошириб истеъмолни пасайтиради, лекин капиталнинг жамғарилиб бориши бўйича қандайдир вақтдан бошлаб яна ўса бошлайди. Натижада иқтисодиёт яна янги мувозанат ҳолатига эришади аммо олтин қоидага мувофиқ бўлган ҳолда, бунда истеъмол дастлабкига нисбатан юқорироқ даражага эга бўлади. Техник тараққиётни рағбатлантириш Р.Солоу модели техник тараққиётни фаровонликни барқарор оширувчи ва ўсишнинг оптимал вариантини топишга имкон яратувчи ягона асос сифатида кўрсатади. Бироқ у техник тараққиётни ташқи (Экзоген) омил сифатида кўриб чиқади, демакки уни тушунтирмайди. Айрим олимларнинг фикрича, техник тараққиётнинг детерминантлари бугунги кунда етарлича аниқ эмас. Бироқ давлат сиёсти турли хил инструментлардан шу жумладан илмий тадқиқот ва лойиҳа - конструкторлик ишларидан фойдаланиб техник тараққиётни рағбатлантириши мумкин. Масалан, потент қонунчилигини

мукаммаллаштириб, айрим ривожланган мамлакатлар (АҚШ, Япония, Германия) ўзоқ муддат давомида янги маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳуқуқига монополияни беришди. Солиқ тўғрисидаги қонунлар кўпгина мамлакатларда илмий тадқиқот ташкилотларига бир қанча имтиёзлар беради. Махсус ташкил этилган миллий илмий фондлар фундаментал илмий тадқиқотларга субиедиялар беради. Ҳозирги кунда маблағларни инсон капиталига йўналтириш ҳам муҳим масалалардан бири бўлиб келмоқда, техник тараққиётида у асосий ролни ўйнайди. Иқтисодий ўсишда Дж. Мид модели. У ҳам неоклассик асосларга эга бўлиб, иқтисодий ўсишни маржиналистик ёндошувлар орқали тушунтиради. Ўз концепциясини Дж Мид ―Иқтисодий ўсишнинг неоклассик назарияси‖ (1961 й.) китобида баён этди. Кобба Дуглас функциясининг замонавийлаштирилган (модернизациялашган) вариантидан фойдаланиб, Дж Мид барқарор динамик мувозанат қобиллиги тенгламасини келтириб чиқарди. бу ерда у-миллий даромаднинг ўртача йиллик ўсиш сурати: R - капиталнинг ўртача йиллик ўсиш суръати; L - меҳнатнинг ўртача йиллик ўсиш суръати; α- миллий даромадда капиталнинг улуши; β- миллий даромадда меҳнатнинг улуши; r- техник тараққиёт суръати. Тенглама, миллий даромаднинг ўсиш суръати миллий даромадда эга бўлган улуши бўйича меҳнат ва капитал ўсиш суръатларининг йиғиндисига тенг бўлиб унга яна техник тараққиёт суръати қўшилади. Меҳнат ва техник тараққиёт ўсиш суръатларини доимий деб тахмин қилиб Дж. Мид қуйидаги хулосага келди; иқтисодий ўсишнинг барқарор суръати капитал ўсишнинг барқарор суръатлари ва унинг миллий даромад ўсиш суръатлари билан тенглиги шароитида эришилади. Агар капитал ошишининг суръатлари

миллий даромад ўсиши суръатларидан ошса, унда бу жамғариш суръатларининг ўз-ўзидан пасайишига олиб келади. Меҳнат унумдорлиги ўсиш суръатларининг динамик мувозанатга таъсирини кўриб чиқиб Дж. Мид агар улар капитал жамланиши суръатидан ошса унда чегаравий меҳнат унумдорлигининг пасайиши натижасида меҳнатнинг капитал билан алмаштирилиши ҳосил бўлади деган хулосага келди,ишлаб чиқариш жараёнида уларнинг янги мослиги эса меҳнат ҳам капиталнинг тўлиқ бандлигини таъминлайди. Шу билан бирга Дж. Мид реал ҳолатда меҳнат ва капитал жамғарилиши суръатлари ўртасида мувофиқликка амал қилиш зарурлигига эътибор қаратган. Акс ҳолда, агар меҳнатнинг ўсиши шунга мувофиқ капитал ошиши билан бирга бормаса ишлаб чиқаришнинг ўсиши рўй бермайди, чунки ишчи кучининг ўсиши ортиқча бўлиб ишсизлик вужудга келади. Агар капитал меҳнат унумдолигини ўсиш суръатларидан тезроқ ўсса, унда ортиқча ишлаб чиқариш қувватлари ҳосил бўлади. Бироқ бу ҳолда ҳам динамик мувозанатга эришиш усуллари мавжуд. Дж. Мид бозорларнинг неоклассик назариясига асосланиб уларни кўрсатади. Бунда, меҳнат бозорида ишсизликнинг вужудга келиши ҳолатида иш ҳақи ставкасининг пасайишига олиб келадиган рақобат кучаяди. Натижада ишчи кучининг ўсиш суръатлари билан тенглашадиган жамғариш суръатлари ошади. Дж. Мид моделида давлат фақатгина пул-кредит сиёсатидан фойдаланилган ҳолда барқарорлаштирадиган вазифани бажаради. Фақатгина шу ресурсларнинг зарур бандлиги ва барқарор иқтисодий ўсишнинг таъминлайдиган даромад ва жамғармаларнинг самарали қайтатақсимлаш механизмини яратишга имкон беради. Иқтисодий ўсишни А. Льюис модели А.Льюис модели. У ишчи кучи заҳираси (резерв) ни иқтисодий ўсишнинг асоси сифатида кўриб чиқади. Шунинг учун унинг муаллиф фикрича, у ―аҳоли зичлиги юқори, капитал танқис, ҳақиқий ресурслар эса чекланган‖ давлатлар учун

қўл келади. Бундай мамлакатларга А. Льюис Ҳиндистон, Покистон, Миср ва бошқаларни киритади. А. Льюис ўз концепциясида эркин бозор ғоясига асосланганлиги туфайли, таҳлил марказига у тадбиркор фигурасини қўяди. У бозорда мавжуд ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланиш хусусида қарорлар қабул қилади, яъни ер, капитал, ер хусусида. Модель иқтисодиётнинг икки секторини ҳисобга олган ҳолда қурилади: аграр ва саноат секторлари. Аграр секторда меҳнат ресурсларининг таклифи чекланмаган, меҳнат унумдолиги жуда паст, чегаравий маҳсулот эса нолга тенг деб тахмин қилинади. Бу эса қишлоқ хўжалигидан ишчи кучининг олиниши ишлаб чиқариш қисқаришига олиб келмаслигини англатади. қишлоқ хўжалигида ишчиларнинг иш ҳақи яшаш минимуми даражасида бўлгани сабабли, бу ишчи кучидан саноатда фойдаланиш ҳеч қандай муаммо туғдирмайди. Бу сектордаги меҳнат унумдолиги аграр сектордагидан анча юқори. Шундай қилиб, А. Льюис моделининг вазифаси меҳнат ресурсларининг бир қисмини қишлоқ хўжалигидан саноатга қайта тақсимлаш ва бу билан иқтисодий ўсиш суръатининг тезланишига эришиш ҳисобланади. Бу жараёнда асосий механизм бўлиб тармоқлараро бозор хизмат қилади. Саноат ишлаб чиқариш маштабларини кенгайтириб, ўз ишчиларининг даромадлари ўсишини таъминлайди, бу эса ички талабни ошишига кўмаклашади. Бунда тадбиркорлар ўсиб бораётган даромадларни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтирадилар. Бу даромадлар кейинчалик иқтисодий ўсишга динамик таъсир кўрсатади. Иқтисодий ўсишнинг ўзини А. Льюис икки турга ажратади: саноатда унинг манбаси бўлиб қўшимча ишчи кучидан фойдаланиш ҳисобланади (экстенсив тур), қишлоқ хўжалигида эса- чегаравий меҳнат унумдорлигининг ошиши (интенсив тур). Иқтисодий ўсишнинг бу икки тури инвестициялашнинг икки турли хил функцияларига мувофиқ келади. Саноатда гап асосан капитални кенгайтириш устида боради. Шунинг учун инвестицияларнинг берилган функцияси якуний саноат маҳсулотига таклифдан боғлиқ бўлади. Унинг ўсиши даромадлар ошиши ва

инвестициялар кенгайишини рағбатлантиради. +ишлоқ хўжалигида, аксинча, инвестциялар даромадларнинг қисқаришига боғлиқ ҳолда кенгаяди: иш ҳақига харажатларнинг кўпайиши фермерларни қўл меҳнатини машина меҳнати билан алмаштиришга мажбур қилади. Ўз моделини ривожланаётган мамлакатлар учун ишлаб чиқиб А. Льюис уни индустриал босқични ўтган ғарбий мамлакатлар учун тўғри келмайди, деб ҳисоблаган. Бошқа муаллифлар аксинча уни ривожланган иқтисодиёт шароитлари учун мақбул деб ҳисоблашади. Ш. Киндлбергер ўз таҳлилида кўрсатганидек иқтисодий ўсишнинг меҳнат ва капитал билан боғлиқлигининг энг яхши намунаси бўлиб ГФР, Италия, Швейцария, ва Голландия ҳисобланади. Буюк Британия, Бельгия, Швеция, Норвегия ва Дания каби мамлакатлар ҳам А. Льюис моделини тасдиқлашди, бироқ тескари боғлиқликда: бу мамлакатларда иқтисодий ўсишнинг паст суръатлари меҳнат ресурслари ва ишлаб чиқариш қувватларида чекланган фойдаланиш билан боғлиқ эди. Яна бир гуруҳни сезиларли ишчи кучи ортиқчалигини бошидан кечирган мамлакатлар ташкил этади (Испания, Португалия, Греция, Югославия, Турция). Уларнинг иқтисодий ўсиши ҳам Ш. Киндлбергер фикрича А. Льюис моделига тўғри келади. Бу мамлакатлар нафақат ўз саноатини балки бошқа европа давлатлари саноатини ҳам ишчи кучи билан таъминлар эди ва бутун континент учун ўзига хос заҳирадаги меҳнат фонди вазифасини бажарган эди. Йирик фирмаларнинг мустақил иқтисодий сиёсат ўтказишлари, уларнинг ўз ўсиш сиёсатига бўлган қизиқишлари неоклассик йўналиши вакилларини ўсишнинг неокейнсчилик макро иқтисодий моделларига ўхшаш моделларини яратишга бўлган фаоллигини оширди. Р.Солоу иқтисодий тизим мувозанатлигининг муҳим шароити ялпи талаб ва ялпи таклифнинг тенг бўлиши эканлигидан келиб чиқади. Капиталнинг хажми инвестициялар ва чиқиб кетиш таъсирида ўзгаради. Инвестициялар капитал заҳирасини оширади, чиқиб кетишни эса камайтиради. Р.Солоу модели жамғарма мъёри барқарор капитал билан қуролланганликни белгиловчи асосий омил эканлигини кўрасатади.

Жамғарманинг нисбатан юқорироқ меъёри капиталнинг кўпроқ заҳираси ва ишлаб чиқаришнинг нисбатан юқорироқ даражасини таъминлайди. Р.Солоу моделининг кейинги ривожланиши аҳоли сонини ўзгариши ва техник тараққиётнинг тезлашишини кўзда тутади. Агар иқтисодиёт ―Олтин қоида‖ бўйича эга бўлиши мумкин бўлган капитал заҳирасидан ортиқча капитал заҳираси билан ривожланаётган бўлса, унда бу ҳолатда жамғарма меъёрини пасайтиришга йўналтирилган сиёсатни амалга ошириш зарур. Жамғарма меъёрининг камайиши истеъмолнинг ошиши ва унга мувофиқ равишда инвестицияларнинг пасайишига олиб келади, демак капитал заҳирасининг барқарор даражасини пасайишига ҳам олиб келади. Дж. Мид неоклассик асосларга эга бўлиб, иқтисодий ўсишни маржиналистик ёндашувлари орқали тушунтиради. Дж. Мид реал ҳолатда меҳнат ва капитал жамғарилиши суръатлари ўртасида мувофиқликка амал қилиш зарурлигига эътибор қаратган. Агар меҳнатнинг ўсиши шунга мувофиқ капитал ошиши билан бирга бормаса ишлаб чиқаришнинг ўсиши рўй бермайди, чунки ишчи кучининг ўсиши ортиқча бўлиб ишсизлик вужудга келади. Агар капитал меҳнат унумдорлигини ўсиш суръатларидан тезкор бўлса, унда ортиқча ишлаб чиқариш қуватлари ҳосил бўлади. А.Льюис моделининг вазифаси меҳнат ресурсларининг бир қисмини қишлоқ хўжалигидан саноатга қайта тақсимлаш ва бу билан иқтисодий ўсиш суръатининг тезланишига эришиш ҳисобланади. Бу жараёнда механизм бўлиб тармоқлараро бозор хизмат қилади. Саноат ишлаб чиқариш масштабларини кенгайтириб, ўз ишчиларининг даромадлари ўсишини таъминлайди, бу эса ички талабни ошишига кўмаклашади. Бунда тадбиркорлар ўсиб бораётган даромадларни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтирадилар. Бу даромадлар кейинчалик иқтисодий ўсишга динамик таъсир кўрсатади.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Иқтисодий ўсишнинг матрицали моделлари

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари

Иқтисодий ўсишнинг янгича назарияси

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари