Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

206 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари Режа: 1. Иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омиллар . 2. Иқтисодий ўсиш турлари 3. Иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари

Иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омиллар. Иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омилларни шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин булар таб омили ва таклиф омили. Биринчи гуруҳ омиллар иқтисодиётнинг миқдорий ўсиш лаёқатини белгилаб беради, улар таклиф омиллари деб ҳам аталади. Бу омиллар қуйидагилар: 1. Табиий ресурсларнинг миқдори ва сифати; 2. Ишчи кучи ресурслари миқдори ва сифати; 3. Асосий капитал (асосий фондлар) нинг ҳажми ва сифати; 4. Технология ва фан - техника тараққиёти. Иқтисодий ўсишга тақсимлаш омиллари ҳам таъсир қилади. Ишлаб чиқариш потенциалидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш учун нафақат ресурслар иқтисодий жараёнга тўлиқ жалб қилинган бўлиши, балки жуда самарали ишлатилиши зарур. Ресурсларнинг ўсиб борувчи ҳажмидан реал фойдаланиш ва уларни керакли маҳсулотнинг мутлоқ миқдорини оладиган қилиб тақсимлаш ҳам зару бўлади. Иқтисодий ўсишга таъсир этувчи таклиф ва тақсимлаш омиллари ўзаро боғлиқ ва бир бирини тақазо қилади. Масалан, ресурслар миқдорининг ўсиши ва сифатининг яхшиланиши, технологияни такомиллаштириш иқтисодий ўсиш учун имконият яратади. Тўлиқ бандлик ва ресурсларни самарали тақсимлаш омиллари ҳам ўз ўрнига эга бўлади бу муаммони таҳлил қилишда асосий эътибор таклиф омилларига қаратилиши зарур. Мамалакат миқёсидаги ялпи ишлаб чиқаришда тармоқларнинг ўртача физик ўсиш ҳажми мазкур тармоқлардаги ишлаб чиқариш фаолиятига реал баҳо бера олмайди. Чунки, бунда айрим йилларда тармоқларда ўртачадан юқори ишлаб чиқариш кўзатилса, айрим йилларда эса, паст ишлаб чиқариш ҳажмлари кўзатилиши мумкин. Шунинг учун, мамлакат миқёсида ялпи ишлаб чиқариш таркибида тармоқларнинг ўсиш суръатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Меҳнат унумдорлигининг ўсишга олиб келувчи омилларни тўлароқ кўриб чиқамиз. Фан - техника тараққиёти меҳнат унумдорлиги ва иқтисодий ўсишни таъминловчи муҳим омил ҳисобланади. Техника тараққиёти ўз ичига нафақат ишлаб чиқаришнинг бутунлай янги усулларини, балки бошқариш ва ишлаб чиқариш ташкил қилишнинг янги шаклларини ҳам олади. Умуман айтганда фан - техника тараққиёти дейилганда пировард маҳсулот чиқаришни кўпайтириш мақсадида мавжуд ресурсларни янгича уйғунлаштиришни тақазо қилувчи янги усулларнинг

топилиши ҳам тушунилади. Амалиёт техника тараққиёти ва капитал қўйилмалар (инвестициялар) мустаҳкам ўзаро боғлиқ, техника тараққиёти кўпинча янги машина ва ускуналарга инвестициялар қўйишга олиб келади. Масалан, атом энергиясидан фойдаланиш бўйича технологияни қўллаш учун атом локтрестенцияларини қуриш зарур бўлади. Биринчи қарашда техника тараққиёти тарихий ва шиддатли рўй бериш хусусиятига эга бўлади. Газ ва ёқилғи двигетеллари, конвейер ва йиғма линиялар бизнинг ҳаётга ўтишимиз энг муҳим ютуқлари сифатида кириб келди. Қуйидаги 1 схемадан кўринадики, реал маҳсулотни икки асосий усулда кўпайтириши мумкин. Республика олдида техника тараққиёти соҳасидаги асосий вазифа, ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияни қўллаш, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқаришнинг янги усул ва шаклларини жорий қилиш ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигининг ўсишини аниқлаб берувчи асосий омил ҳар бир ишловчига тўғри келувчи асосий капитал ҳажми ҳисобланади. Маълум вақт ичида капиталнинг ҳажми мутлоқ кўпайиши мумкин, аммо ишчи кучи сони тезроқ ўсса, меҳнат унумдорлиги пасаяди, чунки ҳар бир ишчининг асосий капитал билан қуролланганлик даражаси камаяди. Капитал унумдорлигини 2 йўл билан ошириш мумкин: 1) Улардан анча унумли фойдаланиш йўли билан, бунда ишлаб чиқариш жараёнига фан - технология ютуқларини ишлаб чиқариш жараёнига жорий этиш

ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш. Ишлаб чиқариш жараёнига юқори малакали кадрларни жалб этиш ва ишчи ходимларнинг малакасини ошириш орқали эришилади. 2) Реал маҳсулотни ҳажмини кўпайтириш йўли билан, бунда ишлаб чиқаришга қўшимча ресурсларни жалб этиш орқали эришилади. Бу йўл кейинчалик ишлаб чиқариш ҳаражатларини кўпайишига сабаб бўлади, шунинг учун ўзоқ муддатли ўсишни таъминлашга ижобий таъсир кўрсатмайди. Таълим ва малака тайёргарлиги меҳнат унумдорлигини оширади ва натижада анча юқориланиш ҳақига эга бўлиш имкониятини беради. Инсон капиталига инвестициялар қўйиш меҳнат унумдорлигини оширишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Ўз-ўзидан малумки, ишчи кучи сифатининг энг оддий кўрсаткичи таълим даражаси ҳисобланади. Ҳозирги даврда республикамиз иқтисодиётида банд бўлганларнинг 80 фоизга яқини олий ва ўрта махсус таълимга эга. Амалий ҳаётда иқтисодий ўсишни суратини пасайтирувчи омиллар ҳам мавжуд бўлади. Уларга меҳнат муҳофазаси, атроф мухитнинг ифлосланишдан сақлаш химояси ва шу каби ҳолатлар. Маълумки, макроиқтисодиётда барқарор иқтисодий ўсишга эришишнинг энг асосий шартларидан бири бу - ялпи талаб барқарорлигини таъминланишидир. Бошқа мамлакатлар сингари Ўзбекистонда ҳам ялпи талаб барқарорлигини таъминлаш, унинг компонентлари улушини кескин тебранишига йўл қўймаслик, ҳамда макроиқтисодий сиёсат усуллари орқали ялпи талабни самарали тартибга солиб туриш ҳар қандай макроиқтисодий тадқиқотларнинг бош вазифасидир. Юқоридаги вазифаларни амалга ошириш эса, кўп жиҳатдан иқтисодиётда амал қилувчи макроиқтисодий механизмларнинг такомиллашув даражасига ўзвий боғлиқдир. Ялпи талабни барқарорлаштириш макроиқтисодиётда вужудга келадиган айрим номутаносибликларни ўз вақтида олдини олишни ва макроиқтисодий сиёсат воситаларининг таъсирчанлигини оширишда тўсиқ бўла оладиган мавжуд

муаммоларнинг аниқланишини ҳамда ушбу муамоларни самарали ҳал қилинишини талаб этади. Шунингдек, Ўзбекистонда макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда ялпи талаб ва унга таъсир этувчи омилларни таснифлаш ҳамда улар орасидаги муҳим миқдорий боғланишларни тадқиқ этиш алоҳида аҳамият касб этади (2.1.1-жадвал). Таъкидлаш лозимки, ялпи талаб барқарорлигини таъминлаш борасида мамлакатда олиб борилаётган пул - кредит сиёсатининг алоҳида ўрни бор. Жумладан, кейинги йилларда банк тизимида олиб борилган иқтисодий ислоҳотлар ва таркибий ўзгаришлар натижасида Ўзбекистон миллий иқтисодиёти пул-кредит тизимида макроиқтисодий барқарорлик таъминланди. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ялпи талабни барқарорлаштириш мақсадида пул-кредит сиёсатининг асосий инструментлари ҳисобланган қайта молиялаштириш ставкаси, мажбурий заҳиралар нормаси, очиқ бозордаги операциялар ва валюта курси интервенциялардан самарали фойдаланди. Бунда қатъий пул-кредит сиёсати юритилганлиги инфляцияни жиловлашда муҳим аҳамият касб этди ва истеъмол баҳолари индексининг ўсиши асосан номонетар омиллар ҳисобига юз берди. Ички бозорда истеъмол товарлари нархларининг шаклланишига таъсир қилувчи омилларни, жаҳон бозоридаги нархлар динамикасини, шунингдек, ички талабни рағбалантириш бўйича амалга ошириладиган чора-тадбирларни амалга ошириш давом эттирилади. 1-жадвал Ялпи талабга таъсир этувчи асосий макроиқтисодий омиллар Омиллар Суб омиллар Пул-кредит сиёсати Пул массаси, фоиз ставкалари: қайта молиялаштириш ставкаси, кредитлар ва депозитлар бўйича фоиз ставкалари, мажбурий заҳиралар нормаси, инфляция, очиқ бозордаги операциялар, валюта курси, тижорат банкларининг умумий активлари ва капитали, иқтисодиётга ажратилган кредитлар ҳажми, аҳоли омонатлари

Солиқ-бюджет сиёсати Солиқ ставкаси, солиқ юки, солиқ тури ва миқдори, бюджет харажатлари ҳажми, трансферт тўловлар, бюджет сальдоси Ташқи иқтисодий сиёсат Хорижий инвестициялар, экспорт, импорт, соф экспорт, бож сиёсати, протекционизм сиёсати, валюта сиёсати, жаҳон бозоридаги ҳолат, тўлов баланси сальдоси Иқтисодиётнинг реал сектори Асосий капитал ҳажми, ишчи кучи, тармоқлардаги ишлаб чиқариш ҳажми, ишсизлик, истеъмол, ялпи жамғариш, инвестиция сиёсати Ўз навбатида, инфляция даражаси ва пул массасини мақсадли параметрлар доирасида ушлаб туриш мақсадида 2013 йилда Марказий банк қатъий пул-кредит сиёсатини амалга оширишни давом эттиради ва ушбу мақсадда монетар сиёсатнинг бозор инструментларидан фаол фойдаланади. Фоиз сиёсатида асосий эътибор пул бозорининг барқарорлигини ва банк депозитлари жозибадорлигини таъминлашга, жумладан, аҳоли омонатлари бўйича реал фоиз ставкаларининг ижобийлигини сақлаб қолиш ҳамда тижорат банклари депозитлар портфелидаги ўзоқ муддатли депозитлар улушини оширишга, шунингдек иқтисодиётнинг реал секторига ажратиладиган кредитлар бўйича фоиз ставкаларининг мақбуллигини таъминлашга қаратилади. Очиқ бозордаги операциялар - муомаладаги пул массасини бошқариш, банк тизими ликвидлигини тартибга солиш ва фоиз ставкалари ҳамда молия бозори барқарорлигини таъминловчи инструмент бўлиб, унинг самарадорлиги макроиқтисодий ва молиявий барқарорликда, бу эса депозитлар ва фоиз ставкаларининг динамикасида ўз аксини топади. Шунингдек, банклар ўртасидаги рақобатнинг кучайиши ва кредитлар кўламининг кенгайиши банклараро пул бозорида фоиз ставкаларининг пасайишига олиб келди.

Иқтисодий ўсиш турлари Маҳсулот ўсиш суръати билан ишлаб чиқариш омиллари миқдорининг ўзгариши ўртасидаги нисбат иқтисодий ўсишнинг экстенсив ва интенсив йўлларини белгилаб беради. Экстенсив иқтисодий ўсишга ишлаб чиқаришнинг аввалги техникавий асоси сақланиб қолган ҳолда ишлаб чиқариш омиллари миқдориннинг кўпайиши туфайли эришилади. Айтайлик, маҳсулот ишлаб чиқаришни икки ҳисса кўпайтириш учун мавжуд корхона билан бир қаторда ўрнатилган ускуналарнинг қуввати, миқдори ва сифати ишчи кучининг сони ва малака таркиби бўйича худди ўшандай корхона қурилади. Экстенсив ўсишда агар у соф ҳолда амалга оширилса, ишлаб чиқариш самарадорлиги ўзгармай қолади. Интенсив иқтисодий ўсиш шароитида маҳсулот чиқариш миқёсларини кенгайтиришга ишлаб чиқариш омилларини сифати жиҳатидан такомиллаштириш: янада прогрессивроқ ишлаб чиқариш воситаларини ва янги техникани қўллаш, ишчи кучи малакасини ошириш, шунингдек мавжуд ишлаб чиқариш потенциалидан яхшироқ фойдаланиш йўли билан эришилади. Интенсив йўл ишлаб чиқаришга жалб этилган ресурсларнинг ҳар бир бирлигидан олинадиган самаранинг, пировард маҳсулот миқдорининг ўсишида, маҳсулот сифатининг ошишида ўз ифодасини топади. Бунда маҳсулот ишлаб чиқаришни икки ҳисса ошириш учун мавжуд корхонага тенг бўлган яна бир корхона қуришга ҳожат йўқ. Бу натижага ишлаб турган корхонани реконструкция қилиш ва техника билан қайта қуроллантириш, мавжуд ресурслардан яхшироқ фойдаланиш ҳисобига эришиш мумкин. Реал ҳаётда экстенсив ва интенсив омиллар соф ҳолда, алоҳида - алоҳида мавжуд бўлмайди, балки муайян уйғунликда, бир - бири билан қўшилган тарзда бўлади. Шу сабабли устивор экстенсив ва устивор интенсив иқтисодий ўсиш йўллари таҳлил қилинади.

Иқтисодий фан иқтисодий ўсишнинг биринчи марта К. Маркс томонидан кўрсатилган икки шаклини фарқлайди. Улар ишлаб чиқариш натижалари ва омиллари нисбати билан фаркланади. Биринчи шакли иқтисодий ресурсларнинг ҳажмини ўсиши билан характерланади (ишлаб чиқариш омиллари), яъни янги корхоналарни, электр тармоклари, йўллар қурилиши, фойдаланиладиган янги ерларни, табиий ва меҳнат ресурсларини ва ҳ.к. ўзлаштирилиши. Бу шакл экстенсив иқтисодий ўсиш номини олган. Бу шаклдаги иқтисодий ўсишда ЯИМни ўсиши тирик ва ижтимоий меҳнат хажмини ўсиши ҳисобига эришилади, шу билан бирга жамиятдаги меҳнат унумдорлиги ўзгармасдан қолади. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин. Айтиб ўтилганидек, иқтисодий ўсишнинг ўлчови бўлиб ЯИМни маълум бир давр ичида ўсиш даражаси хизмат қилади: Бу ерда, Υ t - ЯИМнинг t давр ичида ўзгариши, Υ t -1 ЯИМнинг ўтган даврдаги хажми. Шунда экстенсив ўсишни қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин. Υ t / N t = СО NST ёки Ýt=Ň t , Бу ерда N t -фойдаланилаётган ресурслар сони (масалан, банд бўлганлар сони); Ň t , - ресурсларнинг маълум даврда ўсиши. Иқтисодий ўсишнинг иккинчи шакли интенсив ўсиш деб аталиб, бунда ЯИМнинг ўсиши фойдаланилаётган ресурслар хажмини ўсишига қараганда тезроқ бўлади Ý t > Ňt. Маълумки, иқтисодиётнинг интенсив ўсиши жамият тараққиётининг асоси ҳисобланади. Шу билан бирга экстенсив ўсиш иқтисодий ўсишнинг содда шакли ҳисобланади. Унинг асосий афзаллиги хўжалик ривожланиши суръатини оширишнинг осон йўли эканлиги ҳамда мамлакат иқтисодини нисбатан тез ва арзон ўсишни таъминлайди. Экстенсив ўсиш тарихан интенсив ўсишдан олдин кечадиган жараён. Ҳар бир мамлакат ўз вақтида экстенсив ўсишни бошдан кечиради. Мисол учун Ғарб мамлакатлари XX асрнинг биринчи ярмида экстенсив

ўсишдан интенсив ўсишга ўтганлар. Голланд иқтисодчиси Я. Тинтергеннинг маълумотларига кўра 1870-1914 йилларда экстенсив ва интенсив ўсишнинг ўзаро нисбати қуйидаги кўринишда бўлган (1-жадвал) жадвал Иқтисодий ўсишда экстенсив ва интенсив омилларнинг нисбати Мамлакат Ўсишнинг экстенсив/интенсив омиллари %Буюк Британия 80/20 Германия 60/40 А ҚШ 73/27 Кейинроқ америкалик иқтисодчи Р. Солоу АҚШда 1909-1949 йилларда ЯИМнинг 80%дан ортиқ ўсишига техника тараққиёти, яъни интенсив ўсишни сабаб бўлганини аниқлади. Турли омилларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини ҳисоблаш бўйича катта тадқикотчилардан бири бўлиб америкалик иқтисодчи Э. Денисов танилган. У иқтисодий ўсишни изоҳловчи омилларни икки тоифага ажратади. Биринчи тоифага ишлаб чиқаришнинг жисмоний омиллари (меҳнат ва капитал), иккинчи тоифага меҳнат унумдорлигини ошиши киритилди. Инсон факторининг таъсирини ҳисоблашда фақат ишчи кучининг сонинигина эмас, балки ишчиларнинг жинси, ёши, маълумоти ва касбий тайёргарлигидан келиб чиқадиган меҳант унумдорлигини ҳисобга олган. Капитал омили таъсирини ҳисоблашда ҳам у бир қатор ўзгартиришлар киритган, яъни турар жой, ишлаб чиқариш дастгоҳлари, саноат иншоатлари, товарлар заҳираси, хорижий инвестициялар таъсирини ҳам ҳисобга олган. Шуларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир алоҳида омилнинг иқтисодий ўсишга қўшган ҳиссасини аниқлаган. Меҳнат унумдорлигани иқтисодий ўсишга таъсирини ҳисоблашда Э. Денисон фикрича бу таъсир қуйидаги жараёнлар натижасида ҳосил бўлади: 1. Технологик билимларни чукурлашуви ёки ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш шароитни яхшиланиши;

2. "Қўлдан берилган имкониятни қайта тиклаш", бу юқори ривожланган мамлакатлар томонидан қолоқ мамлакатларга ўз билим ва тажрибаларини бериш ва бу орқали уларни оптимал нуқтага етказиш; 3. Ишлаб чиқаришнинг жисмоний омилларини яхшиланиши, бу омилларни кўпроқ фойда келтирадиган соҳа ва минтақаларга сарфланиши. Қачон омилларни жойлаштиришда оптимал ҳолат юзагаv келса, ишлаб чиқариш ўсади. Денисоннинг фикрича бу хилдаги оптималлаштиришнинг қуйидаги имкониятлари мавжуд: а) қишлоқ хўжалигини интенсивлашуви натижасида ҳосил бўлган ортиқча ишчи кучини жойлаштирилиши натижасида йиғилган капитални яхшироқ ишлатилишини таъминланади; б) кичик, мустақил ишлаб чиқарувчилар секторини қисқартириш (қишлоқ хўжалигидан ташкари банд бўлганлари) орқали аграр секторда бўлаётган ўхшаш ўзгаришларга эришиш; в) халқаро савдодаги мавжуд чекловларни бекор қилиш орқали халқаро меҳнат тақсимотини яхшилаш. 4. ишлаб чиқаришни маҳсуслашуви ва миллий бозорларнинг катталашуви орқали иқтисодиёт масштабларининг ўсиши. Э. Денисон томонидан келтирилган таҳлил АҚШ, Ғарбий Европа ва Япониядаги иқтисодий ўсиш суратларидаги фарқни тушунтириб беради. АҚШда иқтисодий ўсиш нисбатан сезиларсиз бўлиши билан бирга (1948 йилдан 1969 йилга қадар АҚШда иқтисодий ўсиш 3,87%, Ғарбий Европада 4,78% ҳамда Японияда 8,81%ни ташкил этган) бу ўсиш бошқа омиллар таъсирида рўй берган. АҚШда иқтисодий таққосланаётган мамлакатларга нисбатан кўпроқ меҳнат ва капитал сарфини оширишга асосланган бўлиб, меҳнат унумдорлигини оширилишига эътибор суст қаратилган. 1970 йиллар бошидан эса А ҚШ да меҳнат унумдорлигини ошириш иқтисодий ўсишга кучсиз таъсир ўтказа бошлаган, сабаби атроф муҳитни ҳимоя қилиш ва инсон яшаш муҳитини ривожлантиришга маблағ ажратила бошлаган. Ғарбий Европа ва Японияда эса шароит умаман бошқа бўлган. Ғарбий Европа мамлакатларидаги иқтисодий ўсиш

2/3 қисми меҳнат унумдорлигини ҳисобига рўй берган. Бунда Ғарбий Европа мамлакатларида АҚШни қувиб етишга бўлган ҳаракат, шунингдек ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш, ишчи кучларини самарали жойлаштириш (яширин ишсизликни қисқартириш ва ишчи кучларини қишлоқ хўжалигидан бошқа соҳаларга йўналитирилиши ҳисобига) асосий омилга айланди. Европа мамлакатларида иқтисодий ўсишга бўлган ижобий ялпи талабни ошишига олиб келди. Японияда иқтисодий ўсишнинг 50% меҳнат ва капитал сарфи харажатларини ошириш ҳисобига қолгани меҳнат унумдорлигини ўстириш ҳисобига рўй берди. Э. Денисоннинг фикрича Япониядаги иқтисодий ўсишнинг асосий омили бу капитал кўйилмаларнинг хажмини ошишига боғлиқ бўлган. Бу омил ҳисобига 1948-1969 йиллардаги йиллик 8,81% иқтисодий ўсишнинг 2,1% тўғри келган. Технологик ривожланиш ҳисобига 1,97%, ишлаб чиқаришнинг кенгайтирилиши ҳисобига 1,94%, иқтисодий ресурсларнинг самарали жойлаштирилиши ҳисобига 0,94% тўғри келган. Охирги омилнинг таъсирини юзага келишига сабаб қишлоқ хўжалигининг иқтисодиётдаги салмоғини таҳлил қилинаётган ораликда 35,6%дан 14,6%га қисқариши ҳисобланади. Э. Денисон таҳлили жуда қизиқарли ва кутилмаган хулосаларга бой, мантиқий кетма-кетлиқда ва аниқ эди, шунга қарамай бу таҳлил эълон қилингач жуда кўп танқидий фикрлар пайдо бўлди. Тадқиқотларнинг асосий камчилиги - Денисон томонидан омилларнинг иктисодий ўсишга таъсирини алоҳида ўрганганлигида ва бунда уларнинг ўзаро боғликлиги ва ўзаро таъсирини эътибордан четда колдирганлигида бўлди. 1970 йилларда АҚШ ва бошқа ривожланган мамлакатлар иқтисодиётнинг ўсиши секинлашди. Бунга асосий сабаб меҳнат унумдорлигани ўсиш суръати пасайганлиги бўлди. 1980-1990 йилларда бу суръат бир мунча ўсган бўлсада, лекин "тез иқтисодий ўсишнинг олтин даври" дея таърифланган 1960 йиллардаги даражага ета олмади. Меҳнат унумдорлигини ўсишининг пасайишини иқтисодчилар қатор сабаблар таъсири билан изоҳлайдилар:

о Ишчи кучинижинсийғёши тўзилмаси холатиниёмонлашиши билан (ёшлар сонини нисбатан кўпаиши, урушдан кейинги йилларда туғилганлар сонини кўпаиши, ва қисман иш билан бандликларни сонини кўпаиши); о Атроф мухитни яхшилаш учун сарфларни кўпаиши; о Шу даврда дунё бозорида нефтьга нархларни ошиб кетиши (10-11 баробар); о Янгиликларни киритишни камайиб кетиши; о Далат иқтисодиётнт тартибга солишни зўраиши. Баъзи муаллифларнинг таъкидлашларича, нефть нархларининг ошиши натижасида мавжуд капиталнинг қадрсизланиши ва янги сармоялар ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш ўрнига мазкур капитални қоплашга йўналтирилиши сабабли иқтисодий ўсиш суръатларига таъсир кўрсатади. Шубхасиз, бундай аргумент таҳлил қилинаётган даврга нисбатан тўғри бўлиши мумкин, бироқ, энергия жамғариш тармокдарида энергетик технологияларни алмаштиргандан сўнг иқтисоднинг тескари ривожланиши - ишлаб чиқариш суръатларининг ўсиши кўзатилади (80-90 йиллар бунга мисол бўла олади). Баъзи олимларнинг фикрича, давлат назоратининг кучайиши эса барча тармокларда иқтисодий ўсишга салбий таъсир кўрсатган. Шунингдек, Р.Дорнбуш ва С.Фишер бу тўғрисида шундай адолатли фикрни билдирганлар: «Давлатнинг аралашуви, масалан ифлосгарчиликни олдини олишга қаратилган харакатлари атроф мухитнинг тозалигига ва миллатнинг соғлигига катта хисса қўшади, аммс ЯИМ ўсишида ҳеч қандай таъсири бўлмайди». Собиқ Иттифоқ даврида ўсиш суръатларининг экстенсив шаклидан интенсив шаклига ўтиши фақатгина 80-йилларнинг охири ва 90-йилларнинг бошида режалаштирилган эди. Ушбу харакат 80-йилларнинг ўртасида бошланган қайта қуриш даврининг энг асосий вазифаларидан бирига айланишга улгурган эди. 10- ва 11 -бешйилликларда (1975-1980, 1981- 1986 й.й.) мамлакатда иқтисодий ўсиш деярли тўхтаб қолган эди. Бунга сабаб, иқтисодий ўсишнинг экстенсив факторлари, яъни иш кучининг оқими, табиий бойликларининг қазилиши, корхоналар даромадларининг ва давлат молиявий

ресурсларининг ўсиши тўхтаб қолганлигидир. Шунинг учун, 1985 йилда СССРда ижтимоий-иқтисодий ўсиш вазифаси эълон қилинди. Бунда, иқтисодий ўсишнинг интенсив шаклига ўтиш назарда тутилган эди. Бу мақсадларда қуйидаги 3 та инструмент кўзда тутилган: - инсон факторини жадаллаштириш ва бу кўрсаткичнинг иқтисодий ўсишдаги улуши, олимларнинг фикрича, 10% бўлиши керак эди; - ўсиш суръатини 20% кўрсаткичида таъминлашга мўлжалланган хўжалик механизмини такомиллаштириш; - иқтисодий ўсишнинг 70% улушини ташкил этиши кўзда тутилган илмий - техник ривожланиш суръатларини жадаллаштириш. Дастлабки босқичларда СССРда инсон факторларининг жадаллашуви барча табақаларда - меҳнат жамоалари ва умумдавлат поғоналарида - пропаганда тадбирларини амалга ошириш орқали рўй берган. Кейинчалик моддий манфаатдорликни ҳам ҳисобга олган ҳолда хўжалик механизмини такомиллаштириш ойдин масалага айланиб қолди. Бу эса иқтисодиёт илмида бахс - мунозаралар ҳамда ишлаб чиқаришда хўжалик экспериментларини юзага келишига сабаб бўлган. Натижада хўжалик механизмини қайта қуришда асосий вазифалардан бири ишлаб чиқаришнинг пудратчилик шаклидан фойдаланиш эканлиги тан олинди. Пудратчилик иқтисодиётни хусусийлаштириш ва меҳнат жамоаларига кенгроқ иқтисодий эркинлик яратилишини англатади: бунда ишлаб чиқариш манбаларига бўлган юридик ҳуқуқ давлатга тегишли бўлиб, меҳнат жамоалари эса ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг тўла ҳуқуқли эгалари ҳисобланган. Уларнинг шартномалар тўзишда, нархларни белгилашда, маҳсулот хажмлари ва етказиб бериш муддатларини аниқдашда эркин эканликлари хўжалик турининг янги шарти - бозор механизмини яратиш ва ривожлантиришга асос солган. Ваҳоланки, 90-йилларнинг бошида СССРда, кейинчалик Россияда давлат мулкини тўлиқ хусусийлаштириш жараёни бошланганлиги сабали, пудратчилик бозор муносабатларига ўтишда ўзининг афзалликларини окдай олмади. Хусусийлаштириш жараёнининг жадаллашуви ва унинг ваучерлар (бепул) асосида амалга оширилиши бутун иқтисодиётда ва

жамиятда тўзулмавий нуқсонларни келиб чиқишига сабаб бўлди: асосий ва айланма капиталнинг самарадорлиги пасайди, миллий хўжаликнинг макроиқтисодий бошқарилиши сусайди инвестициялар ва ишлаб чиқариш кескин равишда пасайди. Хусусан, 1993 йилда Россияда металл ва металлга ишлов берувчи ускуналарнинг хажми 1989 йилга нисбатан 30%га пасайди, гўшт ва гўшт маҳсулотлари, сут ва сут маҳсулотлари, мато ва пойафзалларнинг ишлаб чиқариш хажми 50-60%га пасайди. Мамлакатнинг ЯИМ хажми 1990 йилдан 1992 йилгача деярли 2 бараварга қисқарди. Шундай қилиб, 90 - йиллар бошида Россия бозор ислоҳотларини амалга оширишга киришганда, мамлакатда иқтисодий ўсиш нуқтаи назаридан вакуум ҳосил бўлди - ўсишнинг экстенсив факторлари батамом тугатилган эди, интенсив факторлар эса ҳали тайёрланмаган эди. Бундан ташқари, қайд этиш керакки, ўтмишдаги ўсишнинг экстенсив факторлари мамлакатга янгг шароитларда хўжалик юритиш учун объектив ва субъектив имкониятларни тайёрлаш имконини бермади. Гап шундаки, ўсишнинг экстенсив усулининг нафақат ижобий томони (оддий ва арзон ўсиш, маълум бир чегараларгача) балки салбий томони ҳам мавжуд: маҳсулот ишлаб чиқаришнинг микдорий ўсиши техник - иқтисодий прогресс билан кўзатилмаганлиги сабабли, унга техник қотиб колишлик хусусиятлидир; аксарият ҳолларда ишлаб чиқаришнинг ўсиши харажатли характерни ўзига кабул қилади. Бу иқтисодиётнинг ўсиш темплари ишлаб чиқаришда иқтисодий ресурсларни кўпайтириш ва уларни жалб қилиш темпларидан орцада қолишши англатади. Ғарб мутахассисларининг фикрига кўра, АҚШ ва бошқа ривожланган мамлакатларга қараганда Россияда ҳар бир маҳсулот сонига 2-3 марта кўп бўлган хом ашё, материаллар ва энергиялар тўғри келади. Экстенсив ўсишнинг баҳоси шундай. 9-5 йилликдаги экстенсив ўсишнинг кўриниши диаграмма акс эттириши мумкин. Унда асосий капиталга ва материалларга харажатларнинг ўсиши мамлакат ЯИМ ўсишидан кўплиги кўрсатилган, ва фақат ишчи кучининг табий чегараланганлиги унинг йирик масштабларда фойдаланишига йўл қўймаяпти.

Интенсив ўсиш модели бир қатор янги тавсифларга, хусусиятларга ва устунликларга эга: - иқтисодиёт ўсишининг бир мунча қийин усули бўлиб, унда илмий-техник ривожланиш ҳал қилувчи ўринни эгаллайди. Шунга мувофиқ, у ишлаб чиқариш кучлари, техника, технологияларнинг юқори даражада ўсишини ва ходимларнинг юқори маълумотини ва мутахассислигини назарда тутади. - иқтисодиётнинг айнан анашу ўсиш усули ресурсларнинг чегараланганлик муаммосини ҳал этиш имконини беради. Бу эса, айнан мана шу усулда иқтисодиёт ўсишининг асосий манбаларидан бири бўлиб ресурсларни тежаш ҳисобланади, бу жамият учун ресурслар ўсишига қараганда бир мунча арзонга тушади. Мисол учун, 1 тонна ёқилғини тежаш (7 минг килокалорий), 1 тонна ёқилғини қазиб чиқаришга қараганда 3 - 4 маротаба кам харажатни талаб қилади. Бироқ, иқтисодиётнинг интенсив ўсиш усулига ўтиш осон иш эмас. Иқтисодиёт таркибини прогрессив қайта қуриш, илмий соҳалар улушини кўпайтириш, ишчи кучини тегишли қайта тайёрлаш, ишлаб чиқаришнинг иқтисодиётда кўчиб юришидаги енгиллик ва бошқалар талаб қилинади. Шу сабабдан, бозор ислоҳотлари йўлидан ҳаракатланиш иқтисодиёт ўсишининг интенсификациялаш (кучайтириш) шартларидан биридир. Иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари Кўпгина давлатлар ўзини даражасини А ҚШ билан тенглаштиради. Турли ҳилдаги ишлаб чиқариш омилларини бирикиши ҳамда ҳар - ҳил давлатларнинг ривожланиши шароити, иқтисодий ривожланиш даржасини белгилаб беришга йўл қўймайди, деган бир фикр мавжуддир. Бунинг учун бир қатор асосий кўрсаткичлар қўлланилади: 1. Аҳоли сонига тўғри келадиган ЯИМ; 2. Аҳоли сонига тўғри келадиган ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни турлари; 3. Аҳолини турмуш даражаси ва сифати; 4. Иқтисодий ўсиш кўрсаткичларининг натижаси;

Айтиб ўтиш жоизки иқтисодий ривожланиш даражаси бу тарихий тушунча бўлиб, миллий иқтисодий ривожланишнинг ҳар бир поғонаси ҳамда жаҳон ҳамжамиятига унинг асосий кўрсаткичларига озми - кўпми ўз таъсирини кўрсатади. Аҳоли сонига тўғри келадиган ЯИМ кўрсаткичи иқтисодий ривожланиш даражасининг ташқисини аниқлаб берувчилардан ҳисобланади. Бир қанча ривожланган давлатлар 90 йилларнинг ўрталарида АҚШ да аҳоли сонига ЯИМ кўрсаткичи жуда юқори даражада бошқа ривожланган давлатлларга солиштирганда, лекин бошқа кўрсаткичларга қараганда иқтисодиёт соҳасининг тизими аҳоли сонига тўғри келган ишлаб чиқаришган маҳсулотларнинг турлари ва бошқалар бундай давлатлар ривожланган давлатлар сарасига кирмайди. Бошқа кўрсаткичлар халқаро кўламда кенг қўлланиладиган, иқтисодий соҳасининг тизими ҳисобланади, тизимларга бўлиб чиқарилиб унга ЯИМ асосида ташҳис қўйилади. Биринчи навбатда халқ хўжалиги соҳасида йирик тизимлардан яъни молиявий ва молиявий бўлмаган маҳсулотлар орасидаги фарқ ўрганилиб чиқилади. Бу солиштирув биринчи навбатда ишлаб чиқаришнинг умумий белгилаб беради. Бошқа соҳаларнинг тизимини ўрганиб чиқиш ҳам катта аҳамиятга эга. Шундай қилиб, ишлаб чиқариш соҳасидаги ташҳис натижалари шуни кўрсатадики, машинасозлик ҳамда химия соҳалари қандай аҳамиятга эга ва бошқа соҳалар илмий-техникавий ўсишни таъминлаб берувчи. Масалан: ишлаб чиқаришдаги олдинга бораётган давлатларда машинасозлик соҳасидаги кўрсаткичлар 150-200 ундан ҳам юқори кўрсаткичи паст бўлган иқтисодий ривожланиш даражаси 10-15 даража паст бўлган давлатлар ҳамда бошқа турдаги соҳаларнинг эгалаган янги йирик хўжалик ёқилғи-энергияси, агросаноат, қурилиш ҳамда ҳом-ашё, ҳарбий бўлинма ва ҳ.к. Давлатнинг иқтисодий ривожланиш даражаини уни асосий ишлаб чиқараётган маҳсулотига қараб белгиланади (миллий иқтиосдиётнинг таянчи ҳисобланган маҳсулотларни). Шу асосий ишлаб чиқариш ган маҳсулотларнинг қанчалик давлат учун эҳтиёжини қондираётганлигига қараб берилади. Биринчи

ўринда бундай асосий ишлаб чиқариш га етарли даражада электр қуввати олинади. Электр қуввати ривожланиш асосида етади, ҳамда бунинг орасида яна бир соҳа чамбарчас ётади яъни техникавий ривожланиш ҳамда буларнинг ишлаб чиқариш сифати сони ва хизмат кўрсатиш эътиборга моликдир ва ҳ.к. Ҳозирги вақтда ривожланган ҳамда ривожланиш паст бўлган давлатларда бу кўрсаткич 500та га 1 та тўғри келадиган, баъзи ҳолларда ундан ҳам кўпроқ. Бу аҳоли сонига тўғри келадиган асосий ишлаб чиқариш ётган маҳсулотдир. Статистика шуни кўрсатадики яъни мис ишлаб чиқариш, метал эритиш, станоклар, автомобиллар, минерал ўғитлар, ҳиллик толалар ва бир қатор бошқа маҳсулотлар. Миллий Институти ишлаб чиқараётган меъёрларга асосан бу ишлаб чиқариш ган маҳсулотларнинг сифатини белгилашга ёрдам беради, яъни бир қанча муҳим кўп муддатга етадиган маҳсулотлардан бу мўзлатгич, кир ювиш машинаси, телевизор, енгил автомобиль, видиоаппарат ва бошқалар. Аҳолининг яшаш даражасининг давлатдаги ЯИМнинг ҳам йўлга қўйилганига боғлиқ. Ўзоқ муддатга етадиган маҳсулотнинг истеъмолчи томонидан қанча кўп олинса бу аҳолининг яшаш шароити яҳшилигидан далолат беради ва бу аҳолининг яшайдиган давлат анча иқтисодий томонидан яхши ривожланган ҳисобланади. Одатда аҳолининг турмиш даражасининг қўйидаги 2 та кўрсаткичлари ўзаро боғлиқлиги орқали белгиланади. Меҳнат ресурсларининг ҳолати ўртача ҳаёт кечиришнинг давомийлиги аҳолининг саводхонлиги даражаси, аҳоли сонига тўғри келадиган асосий маҳсулотларнинг истеъмоллик даражаси, меҳнат ресурсларининг квалификациялилик даражаси 10минг аҳоли сонининг ичидан қанчаси ўқиётгани ва талабларининг сони ЯИМ даги билимларни оширишдаги сарф ҳаражатларнинг сони, соҳа хизматларининг ривожланиши (10минг та аҳолига тўғри келадиган шифокорлар сони 1минг аҳолига тўғри келадиган шифохонадаги ўринлар сони, аҳолининг ўй-жой билан таъминлаганлиги ўй жиҳоз ва ҳ.к.). Оҳирги йилларда жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, турмуш сифатини аниқлаш учун ўз ичига ижтимойи иқтисодий кўрсаткичларни ҳамда аҳолининг саводхонлигини ошиши ҳаёт кечириш давомийлиги айрим кўрсаткичлардан ёки

бўлмасада умумжамиятнинг ривожланишини таъминловчи индекслардан фойдаланмоқда ва ҳ.к. ўз ичига қамраб олган. Шу кўрсаткичларга алоҳида тўхталиб ўтилади, энг муҳимларини айтиб ўтишимиз лозим: Меҳнат билан таъминлаш (ишлаб чиқариш ва аграр хўжалиги, ишлаб чиқариш алоҳида соҳалари). ЯИМ капитал сиғимининг бирлиги ёки аниқ бир ишлаб чиқариш кўриниши. Фондларнинг асосий фонд тақсимлаш бирлиги ЯИМ нинг хом-ашё сиғими бирлиги ва асосий ишлаб чиқариш кўриниши. Оҳирги йилларда Халқаро Валюта Фонди ҳамда МДҲ да қабул қилинган кенг қамровли рақобатбардош кўрсаткичлардан фойдаланилмоқда, бир қатор кўрсаткичлар нарх-навони ўсишини ўлчаш учун ҳамда давлатда ишлаб чиқариш ган маҳсулотни қолиб кетишини ва бошқа ривожланган давлатларда нисбатан солиштириш кўрсаткичларидир. > Маош тўлаш учун кетаётган сарф ҳаражатлар (1та ишлаб чиқариш ган маҳсулотнинг ҳисобига) > Бир иш куни кетадиган меъёрий сарф ҳаражатлар (1та ишлаб чиқариш ган маҳсулотнинг ҳисобига) > Нарх-наво устига қўшилган элементларнинг даражаси ва ҳ.к. биринчи ишлаб чиқариш факторларини сарф ҳаражатларнинг кўрсаткичлари. > Маҳсулотнинг чакана нархининг солиштириш даражаси. Экспорт қилинадиган товарнинг солиштириш даражаси. Албатта бу система давлатнинг иқтисодий ривожланишининг тўлақонли кўрсатиб бера олмайди, лекин айрим фаолияти соҳаси халқаро бозорда рақобатбардошлиги яққол кўрсата олади. Иқтисодий ўсиш 2 усул билан аниқланади ва ўлчанади. 1- усул реал ЯИМ ни (ЯММ, СММ) ўтган даврга нисбатан ўзгариши сифатида аниқланади ва мамлакатнинг умуиқтисодий имкониятлари ҳаракатини ифодалаш учун ишлатилади. 2- Усул реал ЯИМ ни (ЯММ, СММ) ўтган даврга нисбатан аҳоли жон

бошига ўзгариши сифатида аниқланади ва мамлакат ижтимоий ривожланиши даражасини ва ҳаракатининг сифат ўзгаришларини ифодалаш учун фойдаланади. Иқтисодий ўсиш суратлари ва қўшимча ўсиш суръатлари бир- биридан фарқланади: Қўшимча ўсиш суръатлари қўйидаги формула бўйича аниқланади. Бунда, Y 0 - базис йилдаги реал ЯИМ, Y i - шу йилдаги реал ЯИМ, Y i -1 - бундан аввалги йилдаги реал ЯИМ Кўпчилик мамлакатларнинг тарихий тажрибасида тасдиқланган қонуният борки, унга кўра иқтисодий ўсишнинг кўлами ва суръатлари ўзаро тескари муттаносибликда ўзгаради, яъни ўсиш кўлами миқдоран ошган сари, унинг суръатлари пасайишига мойил бўлади. Иқтисодий ўсишнинг нафақат миқдорий, балки сифат меъёри ҳам мавжуд. Иқтисодий даврларининг хусусияти ва кўриниши Иқтисодий тараққиёт доимий тебранишларга учраб туради - пасайиши, танглилик даврлари иқтисодий фаоллик ва кўтарилиш билан алмашади. Иқтисодий ўсишнинг даврийлик хусусияти фан - техника тараққиёти билан боғлиқ. Шу туфайли асосий фондларни сақлаш йўли билан янгиланиши юз беради, янги технологик жараёнлар татбиқ этилади, миллий даромад, истеъмол, жамғариш ва инвестициялар ўртасида ўзаро боғлиқлик ўзгаради. Иқтисодий ўсиш ҳолатида ишлаб чиқаришнинг ҳажмини вақти-вақти билан бўлиб турадиган бундай кенгайиши ёки қисқариши иқтисодий давр деб аталади. Иқтисодий даврлар давом этиш муддатига кўра қуйидагиларга бўлинади: қисқа (3- 4 йил) муддатли, товар - моддий захираларнинг ўзгариши билан асосланган; ўрта (7 - 8 йил) муддатли асосий фондлар асбоб - ускуналарни алмаштириш сифатидаги ўзгаришларидан келиб чиқади; Кўзнец даври (15 - 20 йил) қурилиш давр назариясининг асосчиси Америка иқтисодчиси Саймон Кўзнец номи билан аталган. Бу давр турар жойларни ва баъзи ишлаб чиқариш иншоотларни вақти - вақти билан оммавий равишда янгиланиши билан боғлиқ бўлган тебранишлардир;

узун тўлқинлар (50 - 60 йил), инфраструктурани янгиланиши ва тубдан янги технологик жараёнларни киритиш билан асосланади ва рус тадқиқотчиси Н. Кондратьев номи билан номланади; иқтисодий даврни ўрганиш давлат томонидан даврийликка қарши қаратилган чора - тадбирларни амалга ошириши ва барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш учун зарурдир. Иқтисодий ўсиш жараёнини сони ва сифати ўзгариши. Жамиятда ҳамда иқтисодиётнинг сони ва сифати ўсиши билан иқтисодий ўсиш жараёни белгиланади. 1. Иқтиосдий жараёнлардаги ўзгаришлар ўзи орқали бошқа катта ўзгаришларга сабаб бўлади, яъни, институтлардаги ижтимойи ўзгаришларни олиб келади. Гап медернизация ҳақида бормоқда, иқтисодий режа ижтимойи ва ҳуқуқий тенгликни таъминлаш. Фуқароларнинг ишлаб топган соф фойдаси институтцион реформалар, ер бўйича саводхонлиги, салмоқни сақлаш, давлатни юритиш, меҳнатсеварликни таъминлаш, ҳақиқийлик ўз-ўзига ишониш, ўзгаришларга тайёрлик. 2.Иқтисодий ўстш жараёни бир қанча факторлар орқали белгиланади: а) таклиф факторлари (ишчи кучининг сони ва сифатининг ўсиши, маблағ, табий хом-ашё, технологияни яхшиланиши ва ишлаб чиқариш ни ташкиллаштириш, ишбилармонликка мослилик) б) талаб ва тақсимлаш факторлари (бозорда монополияни даражаси тушиб кетиши, солиқ яхши ўйлга қўйилиши, талабнинг кўпайиши, инвестицион ва давлатнинг харажатлари кўпайиши). Иқтисодий класификацион ўсиш факторлари 2 категорияга бўлинади: а) ишлаб чиқариш нинг физик факторлари б) меҳнатни ишлаб чиқариш факторларнинг ўсиши в) қўйидаги факторлар иқтисодий ўсиш турини белгилаб беради. Иқтисодчилар 2 та турни ажратишади: экстенсив қачонки иқтисодий ҳам олий сифатли кўринишда тортиқ этилсалар ва интенсив, лекин тўғридан-тўғри бу турлари биттаси ҳам алоҳида якка ҳолда учрамайди, ушанинг учун гап фақат бу турларнинг

ваколатлари ҳақида бориши мумкин. Интенсив ўсиш ўзини алоҳида ваколатларига эга: а) бу жараён илмий техникавий ўсиш орқалинамоён бўлади, ўшанинг учун куп иш маҳоратли ишчини талаб этади. б) ҳом-ашё камайиб кетиш муаммоси олдини олади унинг учун бу турнинг асосий кўриниши ҳом-ашё сақлаш манби ҳисобланади. в) жамиятнинг яхши яшашига ёрдам беради.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари

Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари

Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари

Иқтисодий ўсишнинг янгича назарияси

Иқтисодий ўсишнинг матрицали моделлари