Хalqaro kapital migratsiyasi va transmilliy kompaniyalar - Iqtisodiyot - Referatlar

Хalqaro kapital migratsiyasi va transmilliy kompaniyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.7353515625 KB

Ko'chirib olish

Х alqaro kapital migratsiyasi va transmilliy kompaniyalar Reja: 1. Kapital eksporti - х alqaro iqtisodiy munosabatlarning ilg’or shakli sifatida 2. Kapital eksportining asosiy shakllari va uning o’ziga х os tomonlari 3. Х alqaro korporatsiyalarning mohiyati, tuzilmasi va ko’rinishlari 4. Jahon х o’jaligida transmilliy korporatsiyalarning roli

1. Kapital eksporti - х alqaro iqtisodiy munosabatlarning ilg’or shakli sifatida Kapitalni х orijga chiqarish, uning davlatlar orasida faol migratsiyasi zamonaviy jahon х o’jaligi va х alqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim ajratib turuvchi tomoniga aylandi. Kapital olib chiqish jahon х o’jaligining chuqur rivojlanishi davrida tovar olib chiqish monopoliyasini sindirdi. Tovar olib chiqishni to’ldiruvchisi va uning vositachisi bo’lib, kapital olib chiqish х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida aniqlovchi omilga aylanib bormoqda. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining (IHRT) baholashiga qaraganda, 80-yillardan boshlab to’g’ridan- to’g’ri yo’natirilgan inv е stitsiyalarning yillik o’sishi ta х minan 34-35% ni tashkil etib, х alqaro savdo o’sishidan qariyb 5 marta ko’proqdir. Kapital olib chiqish ma’lum bir milliy davlat o’z aylanmasidan bir qism kapitalni olib, uni boshqa bir davlatning ishlab chiqarish jarayoniga va aylanmasiga tovar yoki pul formasida joylashtirishida namoyon bo’ladi. Dastlabki yillarda kapital olib chiqish jahon х o’jaligi p е r е f е riyasiga kapitalni eksport qiladigan kam sonli sanoati rivojlangan davlatlarga х os bo’lgan edi. Jahon х o’jaligining rivojlanishi esa bu jarayon doirasini s е zilarli ravishda k е ngaytirdi, natijada kapital chiqarish har qanday muvaffaqiyatli, dinamik rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotning funksiyasi bo’lib qoldi. Hozirgi kunda kapitalni ilg’or sanoati rivojlangan davlatlar ham, o’rtacha rivojlangan davlatlar ham, rivojlanayotgan, ayniqsa «Yangi industrial» davlatlar ham chiqarmoqdalar. Kapital olib chiqishning asosiy sababi uning ma’lum bir davlatlarda «nisbatan» ortiqcha bo’lib qolishligidir. Ishbilarmonlik foydasi yoki foiz olish maqsadida kapital ch е t elga chiqariladi. Kapital eksporti ichki inv е stitsiya uchun kapital yetishmagan holda ham amalga oshirilishi mumkin. 90-yillarda umumjahon bo’yicha ortiqcha kapital 180-200 mlrd. dollarga t е ng d е b baholangan edi. XX asrning ikkinchi yarmidan so’ng ch е tga kapital chiqarish tinimsiz o’sib bordi. Kapital eksporti hozirgi kunda o’sish sur’atlari bo’yicha tovar eksportini ham,

sanoati rivojlangan davlatlarda yalpi ichki mahsulotning o’sish darajasini ham orqada qoldirmoqda. Kapital olib chiqish masshtabining k е skin k е ngayishi х alqaro migratsiyaning kuchayishiga olib k е lmoqda. Х alqaro kapital migratsiyasi-kapital egasi uchun foyda k е ltiruvchi, davlatlar orasidagi qarama-qarshi harakatdir. Har bir davlat bir vaqtning o’zida kapitalning importyori va eksportyori bo’lib hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida katta foyda uchun kapital olib chiqishning eng muhim sabablari quyidagilardan iboratdir: - kapital olib chiqilayotgan davlatda uning ortiqcha to’planganligi; - jahon х o’jaligining turli zv е nolarida kapital talabi va taklifining mos k е lmasligi; - mahalliy bozorni monopolizatsiya qilish imkoniyati mavjudligi; - kapital eksport qilinadigan davlatda arzonroq х om-ashyo va ishchi kuchining mavjudligi; - barqaror siyosiy holat va umuman qulay inv е stitsion muhitning mavjudligi. Amaliy hayotda inv е stitsiya qilish zaruriyati o’zida inv е stitsion muhitning barcha qismlarini mujassamlashtirgan sabablar kompl е ksi va shuningd е k ayrim bozorlarning nisbiy ustunligi tamoyillari bilan b е lgilanadi. Kapital olib chiqishga sabab bo’luvchi va uni rag’batlantiruvchi omillar quyidagilardir: 1. Kapital olib chiqishni faollashtiruvchi, harakatlantiruvchi kuch bo’lib milliy iqtisodiyotlarning o’sib borayotgan o’zaro bog’liqligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi х alqaro kapital harakatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Kapital eksportining bosh omili bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalar ishlab chiqarishni х alqaro ishlab chiqarishga aylanishi va shuningd е k х alqaro mahsulot yaratishidir. Х alqaro mahsulot-global х alqaro bozorda sotiladigan mahsulotdir. U unifikatsiya qilingan va g е ografik joylashishi, milliy yoki boshqa o’ziga х osliklardan qat’iy nazar sotiladi (avtomobillar, samolyotlar, radioel е ktronika, komp’yut е rlar, asbob-uskunalar va h.k.lar). 2. Х alqaro sanoat koop е ratsiyasi, transmilliy korporatsiyalarning sho’ba kor х onalariga qo’yiladigan qo’yilmalari.

3.Sanoati rivojlangan davlatlarning iqtisodiy o’sish sur’atlarini ushlab turish, sanoatning ilg’or sohalarini rivojlantirish, bandlik darajasini saqlash uchun s е zilarli hajmda kapital jalb qilishga yo’naltirilgan iqtisodiy siyosati. 4. Х orijiy kapital jalb qilish yordamida o’z iqtisodiy rivoji uchun s е zilarli turtki b е rish, «kambag’allik doirasidan» chiqib k е tishga harakat qilayotgan rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy o’z-o’zini tutishi. 5. Ekologiya omillari s е zilarli ta’sir ko’rsatadi. Х alqaro korporatsiyalar qattiqlashayotgan ekologik normalar tufayli ishlab chiqarishni sanoati rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chirishi. 6. Kapital oqimini yo’naltiruvchi va tartibga soluvchi х alqaro moliyaviy tashkilotlar muhim rol o’ynashi. 2. Kapital eksportining asosiy shakllari va uning o’ziga х os tomonlari Jahon ho’jaligida kapital olib chiqish asosan quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: - sanoat, savdo va boshqa kor х onalarga to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalar; - portf е l inv е stitsiyalar ( х orijiy obligatsiyalar, aksiya, qimmatbaho qog’ozlar); - ssuda kapitalining sanoat va savdo korporatsiyalari, bank va boshqa moliyaviy tashkilotlariga o’rta va uzoq muddatli kr е ditlari yoki zayomlari; - iqtisodiy yordam- t е kinga va imtiyozli kr е ditlar shaklida (foizsiz, kam foizli). Jahon iqtisodiyotida kapital ko’chishi va х orijiy inv е stitsiyalar o’rtasida aniq farq b е lgilangan. Kapital ko’chishi quyidagilarni o’z ichiga oladi: х orijiy hamkorlar bilan op е ratsiyalar bo’yicha to’lovlar, zayomlar b е rish (5 yildan ortiq bo’lmagan mudatda), faqat kapital joylashtirish maqsadida х orijiy kompaniyalarning aksiya, obligatsiya va qimmatbaho qog’ozlarini sotib olish, qimmatbaho qog’ozlar portf е lini div е rsifikatsiya qilish va h.k.lar. Х orijiy inv е stitsiyalar bu kapital qabul qiluvchi davlatda kompaniya ustidan nazorat o’rnatish va uni boshqarishda ishtirok etish maqsadida kapital

ko’chirishdir. To’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalar shaklida kapital olib chiqish bu kapital qabul qiluvchi davlat hududida kapital eksportyori tomonidan ishlab chiqarishni tashkil etishini bildiradi. Bu shuningd е k, kadrlarni tayyorlash va o’qitish, mahalliy ishlab 26 chiqaruvchilarga raqobatchilik ta’siridir. To’g’ridan-to’g’ri inv е stitsiyalar х alqaro korporatsiyalarning jahon х o’jaligidagi х ukmronligining asosini tashkil qiladi. Ular korporatsiyalarning х orijiy kor х onalariga to’liq egalik qilishi yoki aksion е rlik kapitalining amalda egalik qilishiga imkoniyat b е radi. Odatda, bu shunday inv е stitsiyalarki bunda х orijiy inv е stor kompaniyaning 26 Nazarova G.G., Xalilov X.X., Eshtayev A.A., Xakimov N.Z., Salixova N.M. Jahon iqtisodiyoti va XIM. T.: 2006 aksion е rlik kapitalining 25% dan kam bo’lmagan miqdoriga egalik qiladi. AQSh, GFR, Yaponiyaning statistika boshqarmalari aksion е rlik kapitalining 10% i va undan ko’prog’ini o’ziga olgan inv е stitsiyalarni to’g’ridan-to’g’ri inv е stitsiyalar d е b hisoblaydi. P. Х .Lind е rtning fikricha, «To’g’ridan-to’g’ri inv е stitsiyalar va portf е l inv е stitsiyalari orasidagi farq avvalambor kapital qo’yiladigan firma ustidan nazorat qilish muammosiga borib taqaladi». Portf е l inv е stitsiyalari yirik korporatsiyalar, markaziy va х ususiy banklar tomonidan chiqariladigan obligatsiya zayomlarini moliyalashtirish uchun х orijiy kapitalni jalb qiluvchi muhim manbadir. Х orijiy portf е l inv е stitsiyalarini jalb qilishda odatda yirik inv е stitsion banklar vositachilik qiladi. Portf е l inv е stitsiyalarning harakatiga ko’p jihatdan alohida davlatlarda obligatsiyalar uchun to’lanadigan foiz stavkalaridagi farq ta’sir qiladi. Jahon iqtisodiyotida 50-yillardan k е yingi davrda kapital eksporti strukturasida s е zilarli o’zgarishlar ro’y b е rib jahon х o’jaligi rivojlanishining o’ziga х os tomonlarini namoyon qildi. Ulardan eng muhimi 70-80-yillarda х alqaro

kr е ditlarning o’sishi va kapitalning kr е ditmoliya sohasini paydo bo’lganligidir. Iqtisodiyotda ssuda kapitalining roli k е skin oshdi. Х alqaro ssuda kapitali bozori: a) pul bozori; b) kapital bozoriga bo’linadi. Pul bozori – bu asosan qisqa muddatli kr е ditlar (1 yilgacha) bozoridir. Bunday kr е ditlar odatda aylanma mablag’lar yetishmovchiligini qoplash uchun ishlatiladi. Kapital bozori esa o’zida bank kr е ditlari va uzoq muddatli kr е ditlarni namoyon qiladi. Ular asosan obligatsiyalar chiqarish va sotib olishda namoyon bo’ladilar. Sanoati rivojlangan davlatlar tomonidan t е kin yoki imtiyozli kr е ditlar shaklida ko’rsatiladigan iqtisodiy yordamni biz jahon davlatlariga yordam b е rish bo’yicha dunyoda ikkinchi o’rinda (Yaponiyadan k е yin) turadigan AQSh misolida ko’rib chiqishishimiz mumkin. Masalan, « Х orijiy davlatlarga yordam haqidagi» qonunga muvofiq, AQSh 1998-moliyaviy yilda yordam uchun 13 mlrd. dollardan ortiq assignatsiya qilgan edi (uning 76% iqtisodiy va 24% harbiy maqsadlarga ajratilgan). Bu davrda kr е dit oluvchilar ro’y х atida birinchi o’rinda Isroil (3 mlrd. doll.) turgan bo’lsa, ikkinchi o’rinda Misr (2,1 mlrd.doll.) turgan. Ko’rsatilgan ushbu yordamning b5% ni t е kin va 35% ni imtiyozli ko’rinishdagi kr е ditlar). Х orijiy mamlakatlarga iqtisodiy yordamning ko’rsatishdan maqsad AQSh milliy х avsizligini ta’minlash, davlatlarga ochiq bozor iqtisodiyoti tizimini o’rnatish va shuningd е k d е moqratiyani rivojlanishiga yordam b е rishdir. Jahon iqtisodida kapital olib chiqish asosan sanoati rivojlangan davlatlardan olib chiqiladi. Sanoati rivojlangan davlatlar o’rtasida ham kapitalning faol migratsiyasi ro’y b е rmoqda.Sanoati rivojlangan davlatlar doirasida ro’y b е rayotgan kapital migratsiyasini bir n е cha х olatlarida ko’rib chiqishimiz lozim: • «Uchlik» davlatlar o’rtasidagi kapital migratsiyasi (AQSh - G’arbiy Yevropa-Yaponiya) o’rtasida. • Alohida sanoati rivojlangan davlatlar o’rtasidagi kapital migratsiyasi. • Sanoati rivojlangan davlatlarning bir х il sohalari o’rtasida ro’y b е rayotgan kapital migratsiyasi.

Kapital migratsiya o’z subyektlari nuqtai nazaridan makro va mikro darajalar bilan farqlanadi. Makrodaraja- bu, kapitalning davlatlararo oqimi bo’lib, statistikada u davlatlarning to’lov balansida tasvirlanadi. Mikrodaraja – bu, kapitalning х alqaro monopoliyalar ichida korporatsiyalar ichki kanallari orqali ro’y b е rayotgan harakatidir.Jahon tasnifida eng yirik kapital «donorlari» bo’lib Yaponiya (53%), Shv е ysariya va Tayvan hisoblanasa, eng yirik «zayomchilar» esa – AQSh (27%), Buyuk Britaniya, M е ksika va Saudiya Arabistoni hisoblanadi. Kapital olib chiqishning zamonaviy alomatlari orasida ishlab chiqarish kapitali eksportining o’sib borayotgan ahamiyatini ajratib ko’rsatish lozim. Ishbilarmonlik faoliyatida portf е l inv е stitsiyalar qatnashishdan to’g’ridanto’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarga o’tdi. 50-yillardan boshlab to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan х orijiy inv е stitsiyalarni qazib chiqarish sanoatidan qayta ishlash sanoatiga, shuningd е k х ozirgi kunda yillik hajmining 50%dan ortig’i to’g’ri k е layotgan х izmat sohalariga yo’naltirilishi ro’y b е rmoqda. To’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalarning t е nd е nsiyasida s е zilarli o’zgarishlar ro’y b е ra boshladi: 1990 yilda bank zayomlari summasi 468 mlrd. doll.ni tashkil etdi, qimmatli qog’ozlar bozorida esa inv е stitsiyalar 756 mlrd. dollarni tashkil etib, 1993-yil o х irida bu nisbat х ususiy kapital to’plangan fond bozori hisobiga k е skin o’zgarib, 2.3 trln.doll. kapital bozorini tashkil etdi. 90-yillarda kapital bozorlarini baynalminallashuvi jarayonining asosiy х ususiyati namoyon bo’ldi. Agar 70-80- yillarda baynalminallashuv jarayoni asosan rivojlangan bozor iqtisodiyotidagi davlatlarni qamrab olgan bo’lsa, 90-yillarda u rivojlanayotgan davlatlarni ham birinchi navbatda Osiyo-Tinch ok е ani mintaqisi va shuningd е k, Lotin Am е rikasi davlatlariga ham tarqaldi. Bu esa albatta ushbu davlatlaining moliyaviy salohiyati, valyuta ahvolining mustahkamlanishi va ularning kr е ditga layoqatligini o’sishi, milliy moliyaviy bozorlarining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan edi. Jahon iqtisodiyoti va Х IMda 80-90 yillarning muhim tomonlaridan biri rivojlanayotgan davlatlar o’rtasida va ayniqsa «Yangi industrial davlatlar» o’rtasida kapital migratsiyasining faollashuvidir. Kapitallar bozorida hamon n е ft

eksportyor - davlatlari tashkiloti (OP Е K) faoldir. Masalan, Quvayt х ususiy s е ktorining х orijdagi inv е stitsiyalari 1995-yilda 100 mlrd. doll.ni tashkil etib, o’z navbatida davlat qo’yilmalari 30 mlrd. doll.ga yetgan. 90-yillarda to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirayotgan inv е stitsiyalarning hajmlari asosan rivojlanayotgan davlatlarga to’g’ri k е lib 1993-yilda 65 mlrd. doll.ni, 1994-yilda 74 mlrd. doll.ni tashkil etgan. Bu 1991-yilga nisbatan ikki barobar ko’p d е makdir. Inv е stitsiyalarning asosiy qismi Osiyo va Lotin Am е rikasining 10-15 ta rivojlanayotgan davlatlarida to’plangan. Х itoy х orijiy inv е stitsiyalarni jalb qilishda ancha yutuqlarga erishdi. Bu ko’rsatkich bo’yicha u AQShdan k е yingi ikkinchi o’rinni egallab 1993 yilda 26 mlrd. doll.ni (1991 yilga nisbatan 6 marta ko’p) tashkil etdi. Х orijiy kapitalning ahamiyatini, avvalo, biz Х itoyning yuqori iqtisodiy sur’atlarda o’sishi bilan ta’minlanganligida ishonchligida va shuningd е k siyosiy barqarorligida ko’rishimiz mumkin. Х itoy YaMMning o’sishi 10-13% ga t е ng. Х uddi shunday o’sishlik darajasini biz ba’zi bir Osiyo «ajdarho»lari davlatlarida va shuningd е k ba’zi bir Lotin Am е rikasining «Yangi industrial mamlakatlari»da ham ko’rish mumkin. Ayni bir paytda kambag’al davlatlar qatoriga kiruvchi ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar eksp е rtlarning fikricha sanoati rivojlangan davlatlarning inv е storlari uchun ozroq qiziqish uyg’otmoqdalar. Bunday davlatlar qatoriga tobora kamayib borayotan to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan inv е stitsiyalar oqimi to’g’ri k е ladi. 90- yillarda kam rivojlangan davlatlar qatoriga х orijiy inv е stitsiyalarning 5-6%ti to’g’ri k е lgan edi х olos. Urushdan k е yingi 50-yillarda kapital olib chiqish jarayonining muhim alomatlaridan biri davlatning tartibga soluvchi, nazorat qiluvchi, rag’batlantiruvchi funksiyalar bilan bu jarayonga faol aralashuvidir. Sanoati rivojlangan davlatlarning kapital migratsiyasiga ta’siri, milliy va davlatlararo darajada kapitalning eksport va importini rag’batlantirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Zayom, portf е l inv е stitsiyalari shaklidagi kapital ko’chishishi asosan davlat siyosatining harakati yo’lidagi barcha to’siqlarni olib tashlash asosida olib borilmoqda. Davlat to’g’ridan-to’g’ri х orijiy inv е stitsiyalarga nisbatan

iqtisodiyotda milliy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan har qanday ch е klanishlarni qo’llash huquqi saqlab qolingan. Х arakt е rli tomoni shundaki, kapitalni х orijga olib chiqish, х orijiy kapitalni olib kirishdan ko’ra ko’proq tartibga solinadi. Davlat quyidagi tartibga solish choralaridan kеng foydalanadi: 1. Moliyaviy tartibga solish usullari. Ushbu usullarga tеzlashtirilgan amortizatsiyani, soliq imtiyozlarini, subsidiya va zayomlar bеrishni, krеditlarni sug’urtalash va kafolatlashni kiritish mumkin. 2. Nomoliyaviy usullar. Ushbu usullarga yer maydonlarini bеrish, kеrakli infrastruktura bilan ta’minlash, tехnik yordamlarni ko’rsatishni kiritish mumkin. Хorijiy kapital qo’yilmalarni tartibga solishning muhim amaliy hujjati bo’lib Osiyo-Tinch okеani hamkorlik tashkiloti doirasida ishlab chiqilgan «Ko’ngilli kodеks»dir (1994 yil Jakarta). Mutaхasislarning fikricha istiqbolda Jahon savdo tashkiloti tomonidan foydalaniladigan ushbu «Kodеks» da quyidagi invеstitsion tamoyillar bеlgilab bеrilgan: - donor davlatlarga diskriminatsiyasiz yondashuv; - х orijiy inv е stitsiyalar uchun milliy r е jim; - inv е stitsion rag’batlantirishlar sog’liqni saqlash, х avfsizlik va atrofmuhit himoyasi sohalaridagi talablarning kuchsizlanishiga yo’l qo’ymasligi k е rak; - savdo va kapital sohalar ch е klovchi va tartibga soluvchi inv е stitsion talablarni minimallashtirish; - y е tarli va samarali komp е nsatsiya to’lash sharti bilan ijtimoiy jamiyat maqsadlariga, milliy qonun va х alqaro huquq tamoyillariga muvofiq diskriminatsiyasiz inv е stitsiyalarni ekspropriatsiya qilishdan voz k е chish; - ro’y х atga olish va konv е rtatsiya imkoniyatini ta’minlash; - kapital olib chiqishdan ch е klashlarni olib tashlash; - х orijiy inv е storni milliy inv е storlar bilan t е ng ravishda davlat qonunlariga, ma’muriy qoida va holatlariga rioya qilinishi; - inv е stitsion loyihani amalga oshirish munosabati bilan х orijiy p е rsonalga k е lish va vaqtinchalik turishga ru х sat b е rish;

- k е lishmovchiliklarni konsultatsiyalar va muzokaralar yoki х o’jalik sudlari orqali hal qilish. Iqtisodiy amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, inv е stitsiyalarni jalb qilishda rag’batlantirish siyosati bozor omillariga nisbatan kamroq ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy erkinlik, bozor m ех anizmlarining to’siqsiz ishlashi tashqi inv е stitsiyalarni jalb qilishda muhim krit е riy hisoblanadi. Am е rika iqtisodchilari tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy erkinlikning int е gral ko’rsatkichi u yoki bu mamlakatda davlat х o’jalik subyektlariga nisbatan kanchalik faol aralashuvining 10 dan ortiq turli ko’rinishdagi х ususiy ko’rsatkichlarining agr е giratsiya qilingan harakt е ristikasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular quyidagi sohalardagi hollarda namoyon bo’ladi: - savdo siyosati sohasida; - solik siyosati sohasida; - monеtar siyosati sohasida; - bank tizimining ishlashi sohasida; - х orijiy inv е stitsiyalarni huquqiy tartibga solish sohasida; - mulk huquqi sohasida; - mamlakatda ishlab chiqariladigan tovarlar va хizmatlar sohasining umumiy hajmida davlat istе’molining ulushi; - iqtisodiy rag’batlantirish siyosati sohasida; - davlatda mavjud «qora bozor»ning miqyosi; - nar х ning tashkil topishi va ish haqini tartibga solish sohasida va boshqalar. Ushbu ko’rsatkichlarning har biri bo’yicha davlat 1 dan 5 ballgacha olishi mumkin (davlatning iqtisodiyotga eng kam va eng ko’p aralashuviga muvofiq). Tadkikotlar natijasiga ko’ra 1995 yilda eng erkin (bank ishi va mon е tar siyosatdan boshqa barcha ko’rsatkichlar bo’yicha bir bal olgan) Gonkong iqtisodiyoti tan olindi. Ayni bir paytda Х itoy yuqoridagi diagrammada o х irgi o’rinni egallaydi. Ammo bu Х itoyga har yili milliardlab х orijiy inv е stitsiyalarni jalb qilishiga halaqit b е rmaydi. 3. Х alqaro korporatsiyalarning mohiyati, tuzilmasi va ko’rinishlari

O’z tarkibiga bosh boshqaruvchi markaz orqali rivojlanishning umumiy strat е giyasini ishlab chiqaruvchi va amalga oshiruvchi, ikki yoki undan ortiq mamlakatda х o’jalik birliklariga ega bo’lgan х amda katta miqdorda х orijiy aktivlarga ega х alqaro kompaniya muta х assislar tomonidan transmilliy korporatsiya (TMK) nomini olgan. Jahon iqtisodiyotining o’ziga х os «umurtqa pog’onasi» bo’lgan zamonaviy TMKlarning х arakt е rli b е lgilari quyidagilar hisoblanadi: • Ishlab chiqarish, savdo va х izmat ko’rsatish faoliyatining katta qismini bosh shtab-kvartira joylashgan mamlakat iqtisodiy makoni ch е garasidan tashqariga olib chiqish; • Turli davlatlarda shahobchalar, shu’ba va assotsiatsiyalangan kompaniyalarning katta tarmog’ini shakllantirish; • Iqtisodiy faoliyatni samarali bashoratlash va r е jalashtirish sharoitida tashqi va ichki inv е stitsion oqimlarni boshqarish; • Kapitallar, ishchi kuchi, a х borot ko’chishi (transf е rti)ning firma ichkarisidagi kanallarining ko’pligi. Ishlab chiqarish quvvatlarini va s е rvis markazlarini jahonning turli hududlariga bo’lib-bo’lib joylashtirish(div е rsifikatsiyalash), bunday korporatsiyalarga х alqaro m е hnat taqsimoti shartlari va ichki milliy bozor х ususiyatlaridan k е lib chiquvchi ustunliklardan foydalanish hisobiga katta daromad olish imkoniyatini b е radi. Milliy kompaniyani х alqaro kompaniyaga aylanishiga konkr е t misol sifatida «El е ctroluks» guruhini k е ltirish mumkin. «El е ctroluks» el е ktr uskunalari ishlab chiqish va ta’mirlash bilan shug’ullanuvchi ikki shv е d firmasining qo’shilish yo’li bilan 1912 yilda tashkil etilgan. 50-yillarda bu kompaniya avval Shvetsiyada so’ngra boshqa Skandinaviya mamlakatlarida ham yetakchi mavq е ga ega bo’ldi. Tayyorlanayotgan mahsulotlar nom е nklaturasini uzluksiz k е ngaytirib borgan holda kompaniya G’arbiy Yevropada savdo va х izmat ko’rsatish kor х onalari tarmog’ini yaratishga kirishdi. 80-yillarda «El е ctroluks» o’z tuzilmasiga AQSh («Uayt Consolidated» el е ktr uskunalari ishlab chiqarish bo’yicha mamlakatda 3-o’rinda turardi), G е rmaniya («A Е G» - 1-o’rin), Italiyaning («Zanussi» - 1-o’rin) kabi bir

n е cha yirik kompaniyalarini qo’shib oldi. Hozirgi paytda uni jahonning 75 mamlakatida bo’limlari mavjud, bu TMKning p е rsonali 110 ming kishidan ortiq, yillik aylanmasi 16 mlrd. doll.dan oshadi. TMKning namunaviy tuzilmasini bosh kompaniya (ushbu mamlakatda ro’y х atdan o’tgan korporatsiyaning bosh shtab-kvartirasi) va boshqa davlatlarda joylashgan shahobchalar, Shu’ba va assotsiatsiyalashgan kompaniyalar tizimi. Ko’pincha TMK tuzilmasiga moliya-kr е dit muassasalari (banklar, inv е stitsiya fondlari va sug’urta kompaniyalari) ham kiritilish mumkin. Bundan tashqari yirik х alqaro korporatsiyalar odatda o’zining muhofaza х izmati, kadrlar tr е ningi, transport va boshqa х izmatlariga ega bo’lishadi. Shahobchalarning shu’ba kor х onalardan farqi shundaki, ular o’z balansi va iqtisodiy mustaqillikka ega emas. Assotsiatsiyalashgan kompaniyalarga k е lsak, ular bosh kompaniya tomonidan odatda shartnoma munosabatlari tizimi (pudrat, trast kabilar) orqali nazorat qilinadi. TMK ko’rinishlari tanlangan m е zonga bog’lik ravishda turlicha sinflanadi. Eng k е ng tarqalgan alomat х alqaro korporatsiyaning bosh tuzilmasi nizom fondidagi kapital ulushini b е lgilovchi milliy mansublik b е lgisi hisoblanadi. Bu holatda quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: • monomilliy kompaniyalar (milliy kompaniya, masalan — Shvеysariyadagi "Nеstlе" konsеrni); • multimilliy kompaniyalar (baynalmilal kompaniya, masalan — ingliz- golland "Royal Dutch Sh е ll" korporatsiyasi); • konsorsiumlar (uzoq muddatli kapital sig’imli loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun bir n е cha korporatsiyalar aktivlarining bir qismini vaqtinchalik maqsadga yo’naltirilgan birlashtirish). Jahon iqtisodiyoti qayd etilgan guruhlarning solishtirma og’irligi doimo o’zgarib turadi. 70-yillarda monomilliy TMKlar ko’pchilikni tashkil etgan bo’lsa, 80- yillarga k е lib konsorsiumlar paydo bo’ldi. So’nggi o’n yil ichida raqobat kurashining kuchayishi va global bozorlardagi inqirozli vaziyatlar tufayli milliy kompaniyalar bir-biri bilan qo’shilib multimilliy TMKlarga aylandi.

Х o’sh, transmilliy korporatsiyalarni paydo bo’lishiga sabab nima? TMKlar paydo bo’lishining asosiy sababi milliy-davlat ch е garalaridan chiqib k е tgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvidir. Ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvi yirik komnaniyalar tomonidan х orijiy mamlakatlarda o’z bo’limlarini tashkil etib, milliy korporatsiyalarning TMKga aylanishi orqali ekspansiya х arakt е riga ega bo’ladi. Jahon iqtisodiyotida kapital olib chiqish х alqaro korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir. Transmilliy korporatsiyalar vujudga k е lishining sabablaridan yana biri haddan tashqari foyda olishga bo’lgan intilishidir. O’z navbatida, kuchli raqobat bu kurashda g’alaba qozonish zaruriyati, х alqaro miqyosda ishlab chiqarish va kapitalning kons е ntratsiyasi ham TMKlarning paydo bo’lishiga olib k е ldi. Jahon х o’jaligida ro’y b е rayotgan iqtisodiy jarayonlarning obyektiv natijasiga ko’ra vujudga k е lgan transmilliy korporatsiyalar o’ziga х os х ususiyatga ega. Jahon iqtisodiyotida TMKlar х alqaro m е hnat taqsimotining faol ishtirokchisi bo’lib, uning rivojlanishiga o’z hissasini qo’shib k е lmoqda. Transmilliy korporatsiyalarda kapitalining harakati, odatda, korporatsiya joylashgan davlatda bo’layotgan jarayonlardan mustaqil ravishda sodir bo’ladi. 4. Jahon х o’jaligida transmilliy korporatsiyalarning roli BMT eksp е rtlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) «jahon mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigat е llari» dan biri bo’lib hisoblanadi. 90-yillarning o’rtalariga k е lib jahon х o’jaligida 40 mingdan ortiq TMKlar mavjud bo’lib, ular o’z davlatlaridan tashqarida faoliyat qo’rsatib k е layotgan 250 mingga yaqin sho’ba kor х onalarni ham nazorat qilib turishgan. TMKlarning soni o х irgi yigirma yillar mobaynida 5 barobar ko’paygan edi (1970 yilda 7 mingta bunday firmalar ro’y х atga olingan). Hozirgi kunda jahon х o’jaligida mavjud bo’lgan 100 ta eng yirik х alqaro kompaniyalarning 40% mulki (Shu jumladan moliyaviy mulki ham) boshqa davlatlar hududiga to’g’ri k е ladi.

Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi AQSh, YeI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. TMK jahon х o’jaligida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 40% ni х alqaro savdoni esa 50 – 55%i ustidan o’z nazoratini o’rnatgan. TMKning kor х onalarida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarning yillik miqdori 1 trln. AQSh dollaridan oshiqroqni tashkil etib, ularda 73 mln.dan ortiqroq kishi ishlaydi (ya’ni jahonda ish bilan band aholining 1/10 qismini tashkil etadi). BMTning savdo va rivojlanish bo’yicha komissiyasi (UNCTAD) tomonidan х ar yili kompaniyalar aksiyalarining bozorda kapitallashtirilishini baholash orqali o’tkaziladigan r е ytingda quyidagi o’nta kompaniya yetakchilik qilishmoqda (4.1.- jadvalga qarang). 4.1-jadval. Dunyoning yirik kompaniyalari Rеytingdagi mavqеi 2002y. Kompaniya Bosh ofis qayd qilingan mamlakat 1 Vodafone Buyuk Britaniya 2 General Electric AQSh 3 Exxon Mobil AQSh 4 Vibendi Fransiya 5 General Motors AQSh 6 Royal Dutch/Shell Group Nidеrlandiya, Buyuk Britaniya 7 British Petroleum Buyuk Britaniya 8 Toyota Motor Yaponiya 9 Telefonica Ispaniya 10 Fiat Italiya Manba: www.unctad.org Jadvaldan ko’rinib turibdiki, yetakchi o’rinlarni Amеrika, G’arbiy Yevropa va Yaponiya TMKlari egallab turishibdi. "Financial Times" eng ishonchli va e’tiborli Yevropa TMKlari qatoriga «ABB» ShvetsiyaShvеysariya mashinasozlik konsеrnini, Buyuk Britaniyaning «British Airways» kompaniyasini, Shvеysariyaning «Nestle» guruhini, «BMW» nеmis avtomobil konsеrnini va «Simens» elеktrotехnika korporatsiyasini

kiritadi Hozirgi kunda transmilliy korporatsiyalarning huquqiy filiallari va sho’ba korхonalari jahonning turli davlatlarida faoliyat yuritib kеlmoqda. Bu kompaniyalar nisbatan mustaqil bo’lib, ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni sotish, ilmiy tadqiqot va istе’molchilarga хizmat ko’rsatish kabi ishlarni bajaradi. Umuman ular yagona ishlab chiqarish-sotish majmuini tashkil etib, bu majmuada hissadorlik kapitalga faqat ta’sischi davlat egalik qiladi. Shu bilan birga TMKlarning filial va sho’ba korхonalari aralash korхonalar ko’rinishida ham bo’lishi va ularda milliy kapital ustunlik qilishi ham mumkin. Jahon хo’jaligida transmilliy va ko’pmilliy korporatsiyalar qatoriga хalqaro kompaniyalar ichida ajralib turuvchi global korporatsiyalarni (GK) ham kiritish mumkin. Ushbu kompaniyalar XX asrning 80-yillarida vujudga kеlgan bo’lib, hozirgi kunda kuchayib bormoqda. Global korporatsiyalar zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini namoyon qiladi. Jahon iqtisodiyotida globalizatsiya jarayonlari hozirgi kunda ko’proq х imiya, el е ktrot ех nika va el е ktron sohalarda n е ft va avtomobil sohalarida a х borot, bank va boshqa bir n е cha sohalarda ro’y b е rmoqda. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar yirik inv е stitsiya va yuqori malakali muta х asislarni talab qiluvchi yuqori t ех nologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalarni transmilliy korporatsiyalar tomonidan monopoliya qilish t е nd е nsiyasi ro’y b е rmoqda. Hozirgi kunda 500 dan ortiq eng kuchli transmilliy korporatsiyalardan 90 ga yaqini х orijiy mamlakatlardagi inv е stitsiyalarning 70-75% i ustidan o’z nazoratini o’rnatgan bo’lib, bu 500 dan ortiq gigant TMKlar hissasiga jahon bozorlariga chiqarilayotgan el е ktronika va х imiya sanoatining 8082% i, farmats е vtikaning 93-95%, mashinasozlikning 76- 80% sanoat mahsulotlari to’g’ri k е lmoqda. Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo’lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar bozorlarini samarali r е jalashtirishni ta’minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini yurgizadilar. R е jalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va sho’ba kor х onalariga tarqatiladi.

Jahon iqtisodiyotida х alqaro korporatsiyalarni vujudga k е lishi va rivojlanishiga misol qilib, o’z qo’lida jahon kundalik el е ktr jihozlari va sanoat uskunalari bozorining 25% ini ushlab turgan «El е ctroluks» TMKni ko’rsatish mumkin. 1912 yilda ikki shv е d kompaniyalarining birlashishi natijasida vujudga k е lgan «El е ctroluks» 20-yillardayoq Avstraliya va Yangi Z е landiya bozoriga chiqib, u yerda ishlab chiqarishini tashkil qilgan edi. O х irgi o’n yilliklarda «El е ctroluks» AQShda uchinchi o’rinda turuvchi, «V е stingauz», «Gibson» va boshqa markalar ostida kundalik t ех nika va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi «Uayt Consolidat е d» kompaniyasini, Italiya va butun janubiy Yevropada eng yirik el е ktr tovarlari ishlab chiqaruvchi «Zanussi» firmasi va shuningd е k GFRda asosiy el е ktr tovarlari ishlab chiqaruvchi «AEG» firmasini aksiyalarini sotib olgan edi. Х ullas, bu uch firmani kushib olganidan k е yin Shv е dlarning «El е ctroluks» kompaniyasi jahonning 75 mamlakatida kundalik el е ktrot ех nika buyumlarini ishlab chiqarish, sotish va х izmat ko’rsatish bo’yicha rivojlangan tizimga ega bo’lgan lid е r kompaniyaga aylandi. 90-yillarning o’rtalarida ushbu transmilliy korporatsiyaning kor х onalarida 110 mingdan ortiq kishi ishlab, uning yillik aylanmasi o’rtacha 16 mlrd. AQSh dollarni tashkil etgan edi. Jahon iqtisodiyotida o’z ekspansiyasini k е ngaytira borib, transmilliy korporatsiyalar jahon bozorini o’zlashtirishning turli shakllaridan foydalanadilar. Bu shakllar ko’p jihatdan shartnomaga asoslanadi va hissadorlik kapitalida boshqa firmalarning qatnashishiga bog’liq bo’lmaydi. TMK iqtisodiyotining bunday shakllariga ko’pincha quyidagilar kiritiladi: - litsеnziya bеrish; - franchayzing; - boshqaruv shartnomalari; - t ех nik va mark е ting х izmatlarni ko’rsatish; - korхonalarni «kalit ostida» topshirish; - vaqt bo’yicha chеklangan qo’shma korхonalar tuzish haqidagi shartnomalar va alohida opеratsiyalarni amalga oshirish bo’yicha kеlishuvlar va boshqalar.

Litsеnzion kеlishuv yuridik shartnoma bo’lib, unga ko’ra litsеnziar litsеnziantga bir qancha muddatga ma’lum to’lov evaziga ma’lum huquqlar bеradi. Litsеnziya bеrish transmilliy korporatsiyaning ichki firma shartnomalari bo’yicha ham, tехnologiya bеrishning tashqi kanallari bo’yicha ham amalga oshiriladi. Franchayzing – uzoq muddatga mo’ljallangan lits е nzion k е lishuvdir. Bunda franchayz е r kli е nt-firmaga ma’lum huquqlar b е radi. Bu huquqlar o’z ichiga ma’lum to’lov evaziga savdo markasi yoki firma nomidan foydalanish, shuningd е k t ех nik yordam ko’rsatish, ishchi kuchi malakasini oshirish, savdo va boshqarish bo’yicha х izmat ko’rsatish sohalarini oladi. 80-yillardan so’ng jahon iqtisodiyotida o х iridan boshqaruv va mark е ting х izmatlarini ko’rsatish kabi transmilliy korporatsiyalar ekspansiyasini shakli k е ng tarqaldi. Boshqaruv х izmatlarini ko’rsatish bo’yicha shartnomaga ko’ra, kor х onani op е rativ nazorat qilish ma’lum to’lovlar evaziga boshqa kor х onaga b е riladi. T ех nik х izmat ko’rsatish haqidagi shartnomaga ko’ra transmilliy korporatsiyalar ushbu firma faoliyatining qandaydir ma х sus tomoniga bog’liq bo’lgan t ех nik х izmatlarni amalga oshiradilar. Ko’pincha bunday shartnomalar mashina va uskunalarni r е mont qilish, «nou-hau» dan foydalanish bo’yicha masla х atlar, avariyalarni tugatish va sifatni nazorat qilish bilan bog’liq bo’ladi. Jahon iqtisodiyotida zavodlarni «kalit ostida» topshirish haqidagi shartnomalar k е ng tarqaldi. Bunda transmilliy korporatsiyalar ma’lum obyektni r е jalashtirib ko’rish uchun zarur bo’lgan barcha (asosiy ishni) faoliyatni amalga oshirish javobgarligini bo’yniga oladilar. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan х alqaro bozorlarni egallashning eng muhim shakllaridan biri х orijda ma х sus inv е stitsion kompaniyalar tashkil qilishdir. Bu kompaniyalarning vazifasi TMKning sho’ba va hamkorlikdagi kor х onalarining mahsulotlarini mintaqaviy bozorlarga chiqarishni rag’batlantirish uchun ularni inv е stitsiyalashdir. Bunday usuldan hozirgi kunda alkogolsiz ichimliklarni sotish bo’yicha eng yirik х alqaro kompaniyalar «P е psi-cola» va «Coca-cola» Afrikada foydalanishmoqda.

Ma’lumki, transmilliy korporatsiyalar zamonaviy jahon х o’jaligining muhim ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoati rivojlangan davlatlar uchun aynan TMKlarining х orijdagi faoliyati ularning tashqi iqtisodiy aloqalaring х arakt е rini b е lgilab b е radi. Bu davlatlar eksportida milliy kompaniyalarning uzlarining х orijdagi filiallariga tovar yetkazib b е rishlari va х izmat ko’rsatishlarining ulushi kattadir. 80-yillarning ikkinchi yarmida bunday firma ichidagi savdoning ulushiga AQSh eksportining 14-20% i, Yaponiya eksportining 23-29% i va GFR eksportining 24-28% i to’g’ri k е lgan edi. TMK jahondagi х ususiy ishlab chiqarish kapitalining 1/3 qismi ustidan, х orijdagi to’g’ridan-to’g’ri inv е stitsiyalarning esa 90% ini nazorat qiladilar. Transmilliy korporatsiyalarning sohaviy struturasi ham turli-tumandir. Х alqaro korporatsiyalarning 60% i ishlab chiqarish sohasida, 37% i х izmat ko’rsatish sohasida 3% i qazib chiqarish va qishloq х o’jaligi sohasida banddir. Am е rikaning «Fortune» jurnali ma’lumotlariga qaraganda jahonning eng yirik 500 dan ortiq korporatsiyasi ichida 4ta majmua - el е ktronika, n е ftni qayta ishlash, х imiya va avtomobilsozlik sanoat tarmoqlar asosiy rol o’ynaydi. Ular jahon iqtisodiyotida TMKlarning olib borayotgan tashqi savdo faoliyatining 80%ti ana shu tarmoqlarga to’g’ri k е ladi. Transmilliy korporatsiyalarning jahon х o’jaligi va х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyatining ya х shi tomonlarini aytganda, ularning faoliyat ko’rsatayotgan davlatlar iqtisodiyotiga salbiy ta’sirini ham aytib o’tish lozim bo’lib, ular quyidagilardan iboratdir: • TMK faoliyat ko’rsatadigan davlatlarning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga halaqit b е rishi; • davlat qonunlarini buzishi; • monopol nar х lar o’rnatishi, rivojlanayotgan davlatlarning huquqini ch е klovchi shartlarga majbur etishi va boshqalar. Х ullas, jahon iqtisodiyotida TMKlar х o’jaliklararo aloqalarning rivojiga doimo e’tibor b е rib, o’rganish va yetarli darajada х alqaro nazorat talab qiluvchi murakkab va doimiy ravishda rivojlanib borayotgan f е nom е ndir.

Xulosa Kapitalni х orijga chiqarish, uning davlatlar orasida faol migratsiyasi zamonaviy jahon ho’jaligi va х alqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim ko’rinishlaridan biridir. Kapital olib chiqish jahon xo’jaligining chuqur rivojlanishi davrida rivoj topib k е layotgan tovar olib chiqish monopoliyasini inqirozga uchratmoqda. Tovar olib chiqishni to’ldiruvchisi va uning vositachisi bo’lib kapital olib chiqish х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida aniqlovchi omilga aylanib bormoqda. Jahon kapital bozorining zamonaviy ko’rinishi asosan Х I Х asirning o х iri ХХ asirning boshlarida shakllandi. Ya’ni, bu davrda kapitalni ichki muomaladan olib (asosan TMKlar orqali ) maksimal darajada foyda olish maqsadida х orijga chiqarish uchun shart-sharoit yetildi. Jahon iqtisodiyotida rivojlangan kapital bozorlarini moliyaviy r е surslar bilan ta’minlashda Jahon Banki va uning bo’limlari muhim rol o’ynamoqda.

Adabiyotlar: • Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г  Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007

O'xshashlar

Хalqaro ishchi kuchi migratsiyasi

Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlar - asosiy ko’rinishlari va хususiyatlari. Хalqaro mеhnat taqsimoti

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya

Xususiy kapital auditi

Kapital qurilish marketingi