Халқаро иқтисодий интеграция - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро иқтисодий интеграция

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

515.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро иқтисодий интеграция Режа: 1. Иқтисодий интеграция моҳияти ва унга таъсир этувчи омиллар 2 . Иқтисодий интеграция шаклланиши шарт – шароитлари ва унинг бос қ ичлари 3 . Иқтисодий интеграциянинг миллий давлатлар иқтисодиётига таъсири 4. Ғарбий Европада интеграция жараёнларининг ривожланиши 5 . Америка қитъасида интеграция жараёнлари ривожланишининг хусусиятлари 6. Осиё-Тинч океани минтақасида интеграцион жараёнларнинг хусусиятлари 7. Ўзбекистоннинг интеграцион ташкилотлардаги иштироки

Иқтисодий интеграция моҳияти ва унга таъсир этувчи омиллар XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб етакчи индустриал мамлакатларнинг тез и қтисодий ривожланиши ва халқаро транспорт ҳамда коммуникация воситаларининг такомиллашиши натижасида товарлар ҳамда хизматлар алмашинувининг қизғин ривожланиши рўй берди. Ишлаб чиқариш омиллари (капитал, иш кучи ва технологиялар) халқаро ҳаракатининг турли шакллари вужудга кела бошлади, бунинг натижасида хорижга фақат тайёр маҳсулот эмас, балки уни ишлаб чиқариш омиллари ҳам кўчиб ўта бошлади. Товарнинг нархига қўшилган фойда эндиликда фақат миллий чегаралар доирасидагина эмас, балки хорижда ҳам яратила бошланди. Иқтисодий интеграция товарлар ва хизматлар халқаро савдоси ҳамда ишлаб чиқариш омиллари айланиши ривожланишининг қонуний натижаси бўлди. Иқтисодий интеграция-мамлакатлар ўзаро иқтисодий ҳамкорлигининг натижаси бўлиб, у хўжалик механизмларининг яқинлашувига олиб келади ва бу яқинлашув давлатлараро битимлар шаклини олади ҳамда тегишли давлатлараро органлар томонидан тартибга солинади. Ҳозирги вақгда мутахассислар орасида интеграциялашув жараёнларига нисбатан ягона нуқтаи назар йўқ. Иқтисодчиларнинг бир гуруҳи интеграция жараёнида мамлакатлар ўртасида янги товар оқимларини шакллантириш ҳисобига "ресурсларнинг чекланганлиги" омилини бартараф этишни энг муҳим ҳол деб биладилар ва бу алоҳида олинган бир мамлакат ичида бир-бирига ўхшаш қимматроқ товарлар ишлаб чиқаришни бартараф этиш ёки илмий-тадқиқот ҳамда тажриба-конструкторлик ишларига сарфланадиган воситаларни тежаш имконини берадиган технологик ўзаро алмашувларни кенгайтиришга имкон туғдиради деб ҳисоблайдилар. Олимларнинг бошқа гуруҳи устунлик қилувчи шарт-шароитлар сифатида ташқи иқтисодий омиллар, масалан, коллектив мудофаа қобилиятини оширишни илгари сурадилар. Учинчи гуруҳ. олимлар эса, интеграцион гуруҳлар тузилиши бу уларнинг аъзоларига ишлаб чиқаришнинг бирдек ўсиши, иж-тимоий барқарорлик ва шаклий мақсадларга осон ҳамда тезроқ эришиш имконини беради деб ҳисоблашади. Интеграцияга нисбатан бу ва бошқа назарий ёндашувларини умумлаштириб, шуни таъкидлаш жоизки, интеграция-минтақавий миқёсда сифат жиҳатидан янги иқтисодий муҳитни шакллантириш йўли билан миллий хўжалик комплексларининг яқинлашуви ва бир-бирига кириб боришини ифодалайди. Жаҳон иқтисодиётида интеграция жараёнлари ҳар бир давлат учун фақат "ўз ишлаб чиқаришига" эга бўлиш фойда бермайдиган бўлиб қоладиган вазиятни келтириб чиқаради. Баъзи миллий иқтисодиётлар ўз иқтисодий салоҳиятларини кучайтиришга интилиб, жаҳон хўжалигига тобора кўпроқ қўшилиб бормоқда. Жаҳон хўжалиги иш кучининг айланиши, кадрлар тайёрлаш, мутахассисларни ўзаро айрибошлаш ўсиб борган сари байналмилал тус олмоқда. Жаҳон хўжалик алоқалари шаклланиши ва ривожланишининг истиқболлари халқаро жаҳон хўжалиги ривожланишининг асосий тенденцияси сайёрамиз миқёсида то-варлар, капиталлар ва хизматларнинг ягона бозорини яратишга, алоҳида мамлакатларнинг иқтисодий яқинлашиши ва яхлит халқаро хўжалик комплексига

бирлашишига интилишда намоён бўлишини кўрсатади. Бу эса халқаро иқтисодий муносабатларнинг бошқача, анча юқори босқичи ҳисобланади. Интеграциявий тузилмаларни ишлаб чиқаришнинг интеграциялашувида эришилган даражасига қараб ажратиш лозим. Бунда интеграциялашув ҳам расмий, ҳам реал хусусиятга эга бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиш керак. Расмий интегациялашув ишлаб чиқаришни шундай халқаро умумлаштиришдан иборатки, унинг асосида мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқалар халқаро мехнат тақсимоти асосида ўрнатилади. Реал иқтисодий интеграция эса, ишлаб чиқаришни шундай халқаро умумлаштиришдан иборатки, бу умумлаштириш иштирокчи давлатлар асосий ижтимоий-иқтисодий ўлчамларининг маълум паритетини назарда тутади. 1 Иқтисодий интеграция, ўз навбатида, иштирокчи мамлакатларнинг асосий ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларини кўтариш учун шароит яратади. Иқтисодий интеграцияга олиб келадиган жараёнларни қуйидаги ўзаро боғланган занжир кўринишида ифодалаш мумкин: ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш, халқаро меҳнат тақсимоти, ишлаб чиқариш ва капиталнинг интеграциялашуви, иқтисодий интеграция. Маълумки, кўплаб миллий ва хорижий мамлакатлар иқтисодчилоари асарларида шу холатлар маълум бўлмоқдаки, интеграцион гуруҳда у ёки бу мамлакатнинг иштирок этишининг ижобий ёки салбий томонларини баҳолаш мураккаблигича қолмоқда. Бироқ, шу нарса маълумки, интеграциядан ички бозори кичик, ресурсларга бой бўлмаган, жаҳон ЯИМсида кам улушга эга бўлган давлатлар кўпроқ самара олади. Бунга кўра иқтисодий интеграция бир қатор объектив омилларга асосланган бўлиб, улар орасида қуйидагилар муҳим ўрин тутади: 1) Хўжалик ҳаёти байналмилаллашувининг ўсиб бориши. 1) Халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви. 3) Ўз хусусиятига кўра умумжаҳон илмий-техника инқилоби. 4) Миллий иқтисодиётлар очиқлиги даражасининг ошиши. Бу омилларнинг барчаси ўзаро боғлиқдир. Интеграциялашув-мамлакатлар ўртасидаги (авваламбор, халқаро меҳнат тақсимоти асосида) барқарор ўзаро алоқалар ривожланиши жараёни ва қайта ишлаб чиқаришнинг миллий хўжалик доирасидан четга чиқишидир. Интеграциявий жараёнлар ривожланишининг бошқа омили халқаро меҳнат тақсимоти тузилишидаги чуқур илгари силжишлар (илмий-техника инқилоби таъсири остидаги) ҳисобланади. Халқаро меҳнат тақсимоти мамлакатлар ўртасида меҳнатни ижтимоий-ҳудудий тақсимлашни ривожлантиришнинг маълум маҳсулот ишлаб чиқаришни алоҳида мамлакатларда барқарор жамлашни назарда тутувчи юқори босқичидир. 1 Ломакин Мировая экономика : учебник для студентов вузов , обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В . К . Ломакин . – 3- е изд ., перераб . и доп . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2007.

Иқтисодий интеграция шаклланиши шарт – шароитлари ва унинг бос қ ичлари Иқтисодий интеграция шаклланишининг шарт-шароитларини таҳлил қиламиз. Улар қуйидагилардир:  Интеграциялашаётган мамлакатлар иқтисодий ривожланиши ва бозор муносабатларидаги етуклиги даражасининг яқинлиги. Камдан-кам истеъснолардан ташқари, қолган барча ҳолларда давлатдараро интеграция ё индустриал мамлакатлар ёки ривожланаётган мамлакатлар орасида ривожланади. Ҳатто, саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар доирасида,таҳминан бир хил иқтисодий ривожланиш даражасидаги давлатлар ўртасида интеграцион жараёнлар энг фаол бўлади.  Интеграциялашаётган мамлакатларнинг жўғрофий яқинлиги, кўп ҳолларда умумий чегара ва тарихан шаклланган иқтисодий адоқаларнинг мавжудлиги. Дунёдаги интеграциявий бирлашмаларнинг аксарияти жўғрофий жиҳатдан бир-бирига яқин жойлашган, транспорт алоқаларига эга бўлган ва кўпинча бир тилда гаплашадиган бир неча қўшни мамлакатлардан бошланган эди. • Ривожланиш, сиёсий ҳамкорлик ва шакллар соҳасида мамлакатлар олдида турган иқтисодий ва бошқа муаммоларнинг умумийлиги. Иқтисодий интеграция интеграциялашаётган мамлакатлар олдида мавжуд бўлган аниқ муаммолар тўпламини ҳал қилишга қаратилади. Балки асосий муаммоси-бозор иқтисодиётининг асосларини яратиш бўлган мамлакатлар бозорининг ривожланганлиги, умумий валютани жорий қилишни талаб этадиган давлатлар билан интеграциялашув мумкин эмаслиги яққол аёнлиги бунга сабабдир.  Устунликни намойиш қилиш самараси . Интеграциявий бирлашмаларни тузган давлатларда одатда ижобий иқтисодий силжишлар (иқтисодий ўсиш суръатларининг тезлашуви, инфляциянинг пасайиши, иш билан бандликнинг ўсиши ва шакллар) рўй беради ва бу шубҳасиз ўзгаришларни кузатиб бораётган бошқа мамлакатларга маълум руҳий таъсир кўрсатади..  "Домино самараси". У ёки бу минтақадаги мамлакатларнинг кўпчилиги интеграциявий бирлашмага аъзо бўлгач, бу бирлашма доирасидан четда қолган мамлакатлар, шубҳасиз, баъзи қийинчиликларга дуч келади. Бу қийинчиликлар мазкур гуруҳга кирувчи мамлакатлар иқгисодий алоқаларининг узвийлиги билан богликдир. Бу кўпинча, ҳатто, интеграция доирасидан ташқарида қолишдан қўрқиб, интеграция доирасидан четдан қолган мамлакатлар билан савдони қисқартиришга ҳам олиб келади. 2 [ Ҳозирги кунда халқаро иқтисодиётда юзага келаётган ва ривожланаётган кўплаб интеграцион бирлашмалар аслида ўз олдига бир-бирига ўхшаш вазифаларни қўядилар. Булар қуйидагилардан иборат: 1.Кенг кўламли иқтисодиёт устунликларидан фойдаланиш. Кенг кўламли иқтисодиёт назарияси асосида бозорлар ҳажмини кенгайтириш, трансакцион харажатларни камайтириш ва бошқа бир қатор афзалликлардан фойдаланиш. Бу, ўз 2 А Киреев . Международная экономика , уч . пособ . Часть 1 Международная микроэкономика . М .: Международная экономика 1999.

навбатида, катта ҳажмдаги бозорларга катта иштиёқ билан кириб келадиган тўғридан- тўғри чет эл инвестицияларини жалб қилишга бевосита имкон беради. 2.Қулай ташқи сиёсий муҳитни яратиш. Кўплаб интеграцион бирлашмаларнинг муҳим мақсади уларда иштирок этувчи давлатларнинг сиёсий, ҳарбий, ижтимоий, маданий ва бошқа ноиқтисодий соҳаларда бир-бирини тушуниши ва ҳамкорлигини мустаҳкамлашдир. 3. Савдо сиёсатидаги вазифаларни ҳал қилиш . Минтақавий интеграция, кўпинча, ГААТ/БСТ доирасида иштирок этаётган мамлакатларнинг музокараси нуқтаи назаридан олиб қаралади. Мамлакатлар блоки номидан келишилган ҳолдаги баёнот анча жиддий ҳисобланади ва савдо сиёсати соҳасида кутилган натижаларни беради. 4.Иқтисодиётни тузилмавий қайта қуришга кўмаклашиш. Ўз қўшинларини интеграция жараёнларига қўшар эканлар ривожланганроқ давлатлар ҳам ўша мамлакатлардаги тўлақонли ва катта ҳажмли бозорларни яратиш ҳамда улардаги бозор ислоҳотларининг илдиз отишидан манфаатдор бўлади. Европа Иттифоқининг у ёки бу шаклига қўшила туриб, кўплаб Ғарбий Европа мамлакатлари шу мақсадларни кўзлаган эди. Миллий саноатнинг ёш соҳаларини қўллаб-қувватлаш. Ҳатто, интеграцион бирлашмалар учинчи мамлакатларга нисбатан камситувчи чораларни назарда тутмаганларида ҳам, улар фаолияти учун кенгроқ минтақавий бозор очиладиган маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш усули сифатида қаралади. Тарихан интеграцион жараёнлар бир нечта асосий босқичлар асосида ривожланиб келди. Уларнинг ҳар бири унинг ривожланишининг маълум даражага етганлигини ифода этади. Интеграцион гуруҳлар типологиясининг асослари иштирокчи мамлакатлар миллий иқтисодиётининг макро ва миро даражада ўзаро яқинлашиши ва бир-бирина иқтисодий жиҳатдан нақадар чуқур кириб боришини баҳолашда намоён бўлади. Жаҳон хўжалигидаги интеграцион жараёнларни ривожлантириш бўйича тўпланган тажриба иқтисодий интеграциянинг юзага келиши ва ривожланишида беш босқичдан ўтиш зарурлигидан далолат беради Биринчи босқич - замонавий талқинда – переференциал савдо келишувлари. Эркин савдо ҳудудлари иқтисодий интеграциянинг бошланғич босқичи бўлиб ҳисобланади. Эркин савдо ҳудудлари амалда икки ва ундан ортиқ давлатларнинг ўзаро савдосида божлар, лицензиялар ва квоталарни музлатиш ва аста секинлик билан бекор қилиш тўғрисидаги битимнинг имзоланиши натижасида юзага келади. Иккинчи босқич— иштирокчи мамлакатлар ўртасида божхона тарифлари ва бошқа чеклашларни бекор қилиб, эркин савдо ҳудудларини ташкил этиш. Иштирокчи мамлакатлар бу босқичда ўзаро савдо тўсиқларини бекор қилади, лекин учинчи мамлакатлар билан иқтисодий алоқаларда тўла эркинликни сақлаб қоладилар (масалан, божхона пошлиналарини ёхуд бошқа чеклашларни бекор қилиш ёки янгиликларни киритиш ва савдо-иқтисодий шартномалар, битимлар тузиш ҳуқуқлари). Бунинг оқибатида мамлакатлар ўртасида уларнинг чегараларини кесиб ўтаётган товарларнинг келиб чиқишини назорат қиладиган ва тегишлича учинчи мамлакатлардан имтиёзли равишда товарларни олиб киришга тўсқинлик қиладиган божхона чегаралари ҳамда постлари сақланиб қолади. Бундай эркин савдо ҳудудларга (зоналарга) 1960 йилдан буён мавжуд бўлган Европа эркин савдо уюшмасини мисол қилиб келтириш мумкин. Эркин савдо ҳудудларининг ижобий томонларига иштирокчи мамлакатлар савдо сиёсатида барқарорликни ўрнатилишини киритиш мумкин. Бундай ҳудудларга аъзо

мамлакатларни халқаро иқтисодий муносабатларга жалб этиш жараёнини тезлаштиришга ёрдам беради, улар халқаро меҳнат тақсимотидан самарали фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Эркин савдо ҳудудларининг салбий томонларига келадиган бўлсак, улар ички бозор рақобатининг кучайиши билан белгиланади, чунки бу миллий ишлаб чиқарувчиларга салбий таъсир этиши ва банкротлик хавфини кучайтириши мумкин. Бу босқичда миллатлараро тартибга солувчи ташкилотларни ташкил этиш кўзда тутилмайди. Бу эса ўз навбатида биргаликда қарорлар қабул қилиш жараёнларини секинлаштиради. Учинчи босқич — савдо ва ишчи кучи, капитал айланишида ягона тарифларни ўрнатган ҳолда, божхона иттифоқи тузишдир. Интеграциянинг бу босқичида давлатлар фақат ўзаро тўсиқларни бартараф этибгина қолмай, балки ташқи савдо тўсиқларининг ягона тизимини ва учинчи давлатларга нисбатан божхона пошлиналарининг ягона тизимини ташкил қиладилар.Яъни хуқуқий нуқтаи назардан Божхона Иттифоқи (БИ) икки ва ундан ортиқ давлатлар ўртасида ўзаро ва учинчи мамлакатларга нисбатан соддалаштирилган солиқ сиёсатини ўтказилишини акс эттиради, бу ягона иқтисодий маконни шакллантириш ва ана шу макон доирасида ҳар қандай божхона чегараларини бартараф этишни англатади. Бунда иштирокчи мамлакатлар чегаралари билан белгиланган ягона божхона макони вужудга келади. Бундай ташкилотлар тузилмалари қаторига Европа Иттифоқига асос бўлган Европа иқтисодий ҳамжамиятини мисол қилиб киритиш мумкин. Учинчи босқич - реал иқтисодий интеграциянинг бошланғич фазаси- Иқтисодий иттифоқнинг ташкил топишидир. Бу босқичда давлатлар ўз миллий чегаралари орқали фақат товарлар эмас, балки барча ишлаб чиқариш омиллари капитал, ишчи кучи, технология ва маълумотларни эркин ҳаракати ҳақида келишадилар. Натижада умумий бозор макони, умумий бозор шаклланади. Божхона иттифоқини умумий бозорга айлантириш жараёни фақатгина савдони эмас, балки иқтисодий сиёсатнинг бошқа соҳаларини ҳам қамраб олувчи қонуний меъёрларни уйғунлаштириш масалаларини ҳам хал этиш билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ички божхона тўсиқлари ва бошқа чеклашларни бартараф этиш орқали учинчи мамлакатлар билан савдода умумий тамойилларни ишлаб чиқиш зарурки, бунинг натижасида миллий чегаралар орқали товарлар, хизматлар, капитал ва ишчи кучининг ҳар қандай тўсиқларсиз ўтишига шароит яратилади. Умумий бозорни шакллантиришда жамоатчилик фондларини яратиш зарурияти туғилади. Бундан ташқари миллатлараро мувофиқлаштирувчи ташкилотларнинг тузилиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Европа Иттифоқи тажрибасидан маълумки, бундай ташкилотларни ташкил этмасдан туриб миллий қонунчилик меъёрларини соддалаштириш ва интеграцион бирлашма иштирокчиларининг умумий қарорларини бажарилишини назорат қилиш тизимини жорий этиш мумкин эмас. Бунда иштирокчи мамлакатлар чегаралари билан белгиланган ягона божхона макони вужудга келади. Бундай ташкилотлар тузилмалари қаторига Европа Иттифоқига асос бўлган Европа иқтисодий ҳамжамиятини мисол қилиб киритиш мумкин. Бешинчи босқич — ягона иқтисодий сиёсат, умумий валюта ва миллий даражадан устун турувчи тартибга солиш ташкилотларига эга тўлиқ интеграция. Интеграциянинг бу даражасига эришиш сиёсий-иқтисодий иттифоқ унга кираётган давлатлар интеграциянинг

олдинги босқичларида эришилган натижаларни ҳисобга олган ҳолда, учинчи мамлакатларга нисбатан биргаликда савдо, сўнгра умуман, иқтисодий сиёсатни олиб бориш ҳамда иқтисодиётни тартибга солиш тизимини бирхиллаштириш ҳақида келишувларни ўз ичига олади. Интеграциянинг ушбу босқичи қатнашувчи мамлакатларнинг ташқи сиёсатини келишилган ҳолда олиб борилишини кўзда тутади. Бу эса, ўз навбатида ҳар бир қатнашувчи мамлакат ва умуман, итти-фоқнинг иқтисоди ривожланиши манфаатлари йўлида бор имконият ва воситаларни ўзаро манфаатли бирлаштириш учун кенг имкониятлар яратади. Охирги икки босқич у ёки бу интеграцион гуруҳнинг хусусияти билан боғлиқ, маълум кичик босқичларни ўз ичига олиши мумкин. Жаҳонда мавжуд бўлган интеграциявий гуруҳлар кўпинча формал интеграциявий босқичда бўлиб, интеграцион ривожланишнинг биринчи ва иккинчи босқичларидадирлар. Жаҳон тажрибасини ўрганиш шундан далолат берадики, интеграция давлатнинг жаҳон хўжалигига қўшилишини рағбатлантириш учун самарали, туб ташқи иқтисодий сиёсат эканлигини, барқарор иқтисодий ўсишни, аҳоли даромадлари ўсишини, инсон капитали жамланишини, иқтисодиётда илғор технологик ва таркибий силжишлар юз беришини, ишлаб чиқариш, инвестицияларни бошқариш ҳамда уларнинг сифати ошишини таъминлашидан далолат беради. Иқтисодий интеграциянинг миллий давлатлар иқтисодиётига таъсири Европа ҳамжамияти юзага келгунга қадар иқтисодиёт фанида «иқтисодий интеграция» термини маълум эмас эди. Бироқ миллий давлатлар орасидаги «бозорлар интеграцияси» ва «сиёсат интеграцияси» каби жараёнлар узоқ вақтлардан бери мавжуд. Ягона миллий бозорлар савдонинг стихияли ривожланиши ва меҳнат тақсимоти натижасида шаклланиб келди. Бу жараёнларнинг юқори босқичи сифатида бирлашган халқ хўжалиги комплексларининг юзага келиши бўлди. Европа интеграциялашувининг йўли ҳам шу каби бўлди: ягона ички бозор яратилди, Европа ҳамжамияти бўйлаб ягона иқтисодий қонунчилик тизими ва ягона (ёки ҳеч бўлмаганда уйғунлашган) иқтисодий сиёсат олиб борила бошланди. Бироқ алоҳида олинган миллий давлатлар ичидаги бирлаштирувчи жараёнлар билан давлатлараро бирлаштирувчи жараёнлар орасида жиддий сифат жиҳатидан фарқлар мавжуд эди. Фақатгина 50-йилларга келибгина тадқиқотчилар жамоатчилик диққат-эътиборини эркин савдо зоналарини ва божхона иттифоқларини ташкил этиш шубҳасиз дунё миқёсида эркин савдо парадигмасидан чекиниш эканлигига қарата бошлашди. Интеграция - интеграцион гуруҳ ичида эркин савдонинг максимал ривожини, лекин шу билан бирга ушбу гуруҳ ва ташқи олам орасидаги протекционизмнинг кучайишини англатади. Шу сабабли, ҳудудий интеграциянинг рационаллиги ёки иррационаллиги масаласи, пировард натижада, икки ўзаро қарама-қарши самараларнинг нисбатига келтирилади.

Бир томондан, агарда эркин савдо зонасини ёки божхона иттифоқини яратилиши натижасида қиммат ички ишлаб чиқаришни арзонроқ импорт билан алмаштирилса, у ҳолда «савдони ташкил этиш» (trade creation) рўй беради. Бошқа тарафдан, агарда интеграция натижасида учинчи давлатлардан олинадиган арзон импорт, эркин савдо зонаси ёки божхона иттифоқи бўйича қўшни-давлатдан олинадиган қиммат импорт билан алмаштирилса, у ҳолда «савдони чалғитиш» (trade diversion) рўй беради. Биринчи бор бу концепция Дж.Винер ва М.Бие лар томонидан 1950 йилда, яъни «олтилик»нинг божхона иттифоқи тузишига қадар, илгари сурилган эди. 3 Агар:  Товарлар ва ишлаб чиқариш омиллари бозорларида мукаммал рақобат мавжуд;  Барча ресурслар тўла машғул;  Барча катталиклар бирор бир харажатсиз янги шароитларга автоматик тарзда мослашади;  Алоҳида олинган давлат ичида омилларнинг тўла мобиллиги, ҳамда давлатлараро омилларда мобилликнинг абсолют йўқлиги;  Харажатлар ва нархларнинг аниқ мослиги; кабилар ўринли деб қабул қилинса, у ҳолда Н (божхона иттифоқига киришни режалаштираётган мамлакат), давлатлар орасидаги савдонинг шакл ланиши ва чалғитилиши орасидаги нисбат, Р (Н давлатнинг божхона иттифоқи бўйи ча потенциал шериги) ва W (дунёнинг барча бошқа давлатлари) қуйидаги диаграмма кўринишида тасвирланиши мумкин: 3 Шемятенков В. Европейская интеграция М.: Международные отношения.2003. 242 с тр .

11.3.1.-расм. Савдонинг ташкил этилиши ва савдо дан четланиш . Эслатма. 11.1.-расмдаги координаталар ўқи маълум турдаги товарнинг нархи ва миқдорини англатади. D H - ушбу товарга H мамлакатнинг эҳтиёжлик эгри чизиғи; S W – ушбу товарни жаҳон бозори ёки W мамлакатларининг таклифлари эгри чизиғи (таклифнинг буткул эластиклиги ва божхона тарифлари йўқлиги шарти асосида); S H – ушбу товарни H мамлакати томонидан таклиф эгри чизиғи; S H+P - H ва P лар биргаликдаги (тарифлар йўқлиги шарти асосида) таклифларининг эгри чизиғи. Бунда H ва P мамлакатлардаги таклиф баҳоси ўрта жаҳон баҳоларидан юқори деб фараз қилинади, акс ҳолда божхона иттифоқини тузишга маъно бўлмай қолади. Агарда Н мамлакат жаҳоннинг барча мамлакатлари билан эркин савдо режимига эга бўлса, талаб ва таклифнинг мувозанат нуқтаси шундай Р нуқта бўладики, бунда ушбу товарнинг минимал ички баҳоси (ОА) га ва ички ист е ъмолнинг максимал ҳажми q S га эришилади. Бунда Н мамлакат ушбу товарни ўзида ишлаб чиқармайди ва божхона даромадини олмайди деб фараз қилинади. Агарда Н мамлакат AD га тенг бўлган нодискриминацион t H тариф киритса, у ҳолда ушбу товарнинг Н мамлакатдаги самарали таклиф чизиғи BREFQT кўринишни олади:

ўзининг таклиф чизиғи Е нуқтагача, кейин жаҳон бозорининг [S W (1+t H )] тариф билан чегараланган таклиф чизиғи. Товарнинг ички баҳоси бунда OD га тенг, ички ишлаб чиқариш ҳажми –Oq 2 , ички истеъмол ҳажми – Oq 3 , импорт ҳажми эса- q 2 q 3 . Н мамлакат импорт маҳсулот учун q 2 LMқq 3 a ни тўлайди, ўз навбатида мамлакат ичидаги истеъмолчилар эса- q 2 Efq 3 (a+b+c). Улар орасидаги фарқ (LEFMқb+c) давлатнинг божхона даромадини ташкил этади. Фараз қилайлик, Н ва Р мамлакатлар божхона иттифоқини тузсинлар. Бу ҳолда AD тариф Р давлатдан бошқа дунёнинг барча давлатларига тааллуқли бўлади. Унда самарали таклиф BRGQT кўринишдаги чизиқ бўлади. Божхона иттифоқи ҳудуидаги нарх, Н мамлакатдаги ички ишлаб чиқаришнинг q 1 даражагача қисқариши натижасида, OC даражагача тушади. Импорт эса q 1 q 4 гача, истеъмол эса Oq 4 гача кўтарилади, Қўшимча импортнинг ҳаммаси Р мамлакатдан келади. Барча шу ўзгаришлар натижасида ҳосил бўладиган иқтисодий самарани баҳолаш, истеъмолчининг фойдаси нуқтаи назаридан амалга оширилади (бунда ишлаб чиқарувчининг қизиқишлари эътиборга олинмайди, чунки аввалдан келишиб олган шартлар бўйича ушбу соҳада банд бўлган ресурслар автоматик тарзда бошқа соҳаларда ишлатила бошлайди). Нодискриминацион тариф шартларида мавжуд бўлган ҳолатга солиштирилганда, истеъмолчининг ютуғи CDFG (қd+e+c+f) ни ташкил этади. Ютуқнинг бир қисми (d) ишлаб чиқарувчилар фойдасининг камайиши натижасида, бошқа қисми (с) - божхона даромадининг қайтиши натижасида ҳосил бўлади. Шу сабабли, божхона иттифоқини тоза ҳолда ўрганиш натижасида, фақатгина e ва f қисмларнигина ҳисобга олиш даркор. Ички ишлаб чиқаришнинг Oq 2 дан Oq 1 гача камайиши импортнинг q 1 q 2 катталикка ошишига олиб келади. Импортнинг нархи q 1 JIq 2 ни, худди шу миқдордаги товарни ички ишлаб чиқаришнинг нархи эса q 1 JEq 2 ни ташкил этади. Шундай қилиб, истеъмолчиларнинг ютуғи е га тенг бўлади. Истеъмолнинг Oq 3 дан Oq 4 гача ўсиши импортнинг q 3 q 4 катталикка ошишига олиб келади. Қўшимча импортнинг нархи q 3 HGq 4 га, импорт қилинган товарлар берадиган қониқтириш катталиги (шартли миқдорий ифодаси) эса q 3 FGq 4 га тенг бўлади. Демак, тоза ютуқ f га тенг. Шуни ҳисобга олиш лозимки, эркин савдода q 2 q 3 импортнинг нархи а га тенг бўлган бўлар эди. Божхона иттифоқини ташкил этилгандан кейин бу рақам a+b гача ошади., лекин бунда давлат b га тенг катталикдаги божхона даромадини йўқотади. Шунинг учун, божхона иттифоқининг самарадорлигини хулосавий баҳолаш учун савдони ташкил этиш (ёки тоза ютуқ) катталигини ифодаловчи e+f зонаси билан,савдодан четланиш (ёки тоза ютқ а зув) ни ифодаловчи b зонани солиштириш зарур. Винер ва Биеларнинг концепциясидан яна бир жуда муҳим хулоса келиб чиқади. Агарда божхона иттифоқи тарифнинг уни ман қилувчи даражага олиб келувчи катталигида ташкил қилинаётган бўлса, божхона иттифоқининг ўрнатилиши батамом савдони ташкил этилишига олиб келади. Лекин агарда Н мамлакат божхона иттифоқига эркин савдо режимидан ўтса, у ҳолда божхона иттифоқининг яратилиши натижаси батамомсавдодан четланишга олиб келади. 4 4 Шемятенков В. Европейская интеграция М.: Международные отношения.2003. 245 с тр .

Савдони «ташкил этиш» ва «садодан четланиш» тушунчалари халқаро савдонинг «соф» назарияси доирасида пайдо бўлди. Улар бутунлай сунъий шартлар ва фаразлар асосида қурилган. Бунда Европа иттифоқи оддийгина божхона иттифоқи доирасидан анчагина кенгроқ эканлиги ҳисобга олинаётгани йўқ. Шу сабабли, европа интеграциясининг самараи батамом савдони ташкил этиш – савдодан четланиш самара с и билангина аниқланиб қолмайди. А.Купер ва Б.Ф.Масселлар 1965 йили асосли равишда таъкидлашган эдики, Н мамлакат божхона иттифоқини ташкил этишдан аввал бўлажак шеригини қўшган ҳолда барча мамлакатлар учун божхона тарифини камайтириши мумкин. У ҳолда божхона иттифоқи ОС нархда ташкил этилади. Бу эса шуни англатадики, савдони ташкил этиш натижасида e+f фойда олинади,савдодан четланиш бўйича йўқотишлар эса бўлмайди, чунки самарали талаб янги яизиғи BJGU бўлади. Бундан эса Н мамлакатга учинчи мамлакатлардан товарлар аввалгидек а нарх бўйича келаверади. Шу билан бирга савдонинг ташкил этиши муносабати билан келиб чиқадиган барча қўшимча импорт арзонроқ бўлади Шу йили Х.Дж.Джонсоннинг иши пайдо бўлди, унда яққол кейнсианлик мотивлари янгради, хусусан, хусусий ва жамоат сарф-харажатларини ажратиш кўринди. Джонсон ҳукуматлар тарифлардан асосан иқтисоддан ташқари мақсадлар, биринчи навбатда жамият эҳтиёжларини қондириш, миллий саноат ва даромадни ҳимоя қилиш каби мақсадларга эришиш учун фойдаланишлари исботлашга ўриниб кўрди. Шундай мулоҳазаларга асосланган протекцион сиёсат ўзининг иқтисодий маъносига эга. Унинг лимити миллий саноат фаолиятининг жамият томонидан истеъмол қилинишинг максимал фойдалилиги билан ишлаб чиқаришни халқаро рақобатдан ҳимоя қилиш натижасида юзага келадиган максимал ортиқча хусусий сарф-харажатлар орасидаги мувозанат нуқтаси бўлади. Бу сарф харажатлар икки қисмдан иборат: ишлаб чиқаришнинг чегаравий сарф харажатлари, ҳамда хусусий истеъмолнинг чегаравий сарф- харажатлари.Биринчи элемент ишлаб чиқаришнинг ички сарф-харажатлари жаҳонникидан қанчалик кўп бўлиши билан аниқланади. Иккинчиси эса божхона тарифларининг ўрнатилиши ва ички бозорда нархларнинг кўтарилиши натижасида истеъмол талабининг камайишига тенг. Иккинчи элементнинг динамикаси тариф катталиги ва талаб ва таклифнинг эластиклигига боғлиқ бўлади. Мувозанат нуқтаси саноат ишлаб чиқаришининг жамият томонидан афзал деб топилишининг миқдорий ифодаси бўлиб хизмат қилади . Агарда бу схемани фақатгина Н мамлакатга эмас, балки унинг божхона иттифоқи бўйича шеригига ҳам қўлланилса, у ҳолда иккала мамлакат ҳам нафақат савдони ташкил этишдан, балкисавдодан четланишдан ҳам ютиши келиб чиқади. Бундан ташқари,савдодан четланиш Н мамлакат учун мақсадга мувофиқроқ, чунки бунда ички саноат ишлаб чиқаришини қисқартириш талаб этилмайди. Савдони ташкил этиш ҳам чалғитиш ҳам ишлаб чиқариш кўламини кегайтириш ҳисобига ижобий самара бериши мумкин. Европа интеграциясининг жаҳон иқтисодиётида мустақил воқелик сифатида иқтисодий асосларини англаш борасидаги биринчи қадамлар 50-йилларнинг бошларида машҳур голланд иқтисодчиси Ян Тинберген томонидан амалга оширилди. У биринчи бўлиб «салбий» ва «ижобий» интеграция орасидаги фарқни кўрсатиб берди. Салбий

интеграция, оддийгина, товарлар, хизматлар ва ишлаб чиқариш факторларининг чегаралараро харакатлари йўлидаги тўсиқларни бартараф этишни назарда тутади. Иқтисодий назариянинг анъанавий канонларига кўра, бу автоматик тарзда рақобатни кучайишига, нархларни тушиши ва товарлар, хизматлар ва ишлаб чиқариш факторларининг сифатини ошишига, ва натижада экономиканинг самарали ўсишига олиб келади. Ижобий интеграция – бу товарлар, хизматлар ва ишлаб чиқариш факторлари мобиллигини янада оширувчи қонунлар қабул қилиниши ва институтларнинг ташкил этилишидир. 5 Интеграция иқтисодий назариясининг ривожланиши йўлидаги муҳим қадам бўлиб Б.Балассанинг ишлари бўлди, у интеграциянинг динамик самараларини ва уларнинг интеграциялашувчи мамлакатлар ялпи ички маҳсулотларининг ўсиш темпларига таъсирини тизимлаштиришга ҳаракат қилди. Бу каби динамик самаралар қаторига қуйидагилар киради:  Ишлаб чиқариш масштабларини кенгайтириш ҳисобига ҳосил бўладиган иқтисод. Бундай иқтисод, агарда бозорни кенгайтириш фирмалар ва соҳаларга интеграцион жараёнлар бошлангунга қадар ишлатилмаган ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш имконини берганда юзага келади.  Фирма ва соҳаларга нисбатан ташқи бўлган иқтисод. Бундай иқтисод бутун иқтисоддаги умумий ва хусусий сарф-харажатларни камйтириш эвазига юзага келиши мумкин.  Қутубл аниш самараси самараи. Бу самаранинг моҳияти қатнашувчи мамлакатларнинг бирида бошқа мамлакатда савдони ташкил этиш ёки ишлаб чиқариш факторларининг бошқа ёққа йўналтирилиши натижасида юзага келадиган иқтисодий фаолиятнинг кумулятив қисқаришидан иборат.  Реал инвестициялар ва ҳажмларни жойлаштиришга таъсир.  Умумий иқтисодий самарадорликка таъсир. Али М.Эль-Аграанинг мулоҳазалари ҳам шу йўналишдадир. Унинг концепциясига кўра, эркин савдо ва божхона иттифоқи зоналарининг афзалликлари қаторига қуйидагилар киради:  Солиштирма афзалликлар қонунига мос равишда ихтисослашишнинг кенгайиши натижасида ишлаб чиқариш самародорлигининг ўсиши.  Бозор кўламининг кенгайиши натижасида ҳосил бўладиган ишлаб чиқариш масштабинининг иқтисоди самарасидан яхшироқ фойдаланиш натижасида ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши.  Савдо шарт-шароитларини яхшилашга имконият берувчи, халқаро майдондаги музокаралар позициясининг мустаҳкамланиши.  Кучлироқ рақобат натижасидазарур бўлиб борадиган ишлаб чиқариш самарадорлиги соҳасидаги ўзгаришлар.  Илмий-техник прогресс тезланиши натижасида пайдо бўладиган ва ишлаб чиқариш факторларида миқдор жиҳатидан ҳам, сифт жиҳатидан ҳам акс этувчи ўзгаришлар. Иқ т исодий интеграциянинг янада юқори шакллари қуйидагилар натижасида қўшимча ижобий самара беради: 5 А . Киреев Международная экономика Ч 1. М :. Международная экономика 2004.

 Чегаралараро савдога ҳалақит қилувчи тўсиқларни бартараф этиш борасидаги ишлаб чиқариш факторлари мобиллигининг ўсиши;  Пул-кредит ва солик сиёсатининг координацияси;  Тўла бандликка ўтиш, тезкор иқтисодий ўсиш ва интеграциялашувчи мамлакатларнинг умумий мақсадларига даромадни адолатли тақсимлаш 6 Ғарбий Европада интеграция жараёнларининг ривожланиши Интеграция Ғарбий Европа мамлакатлари ицтисодиётида ўзининг энг тўлиқ ривожланишига эришди. Ғарбий Европа интеграцияси объектив иқтисодий жараёнлардан ташқари В.Гюго, И.Кант каби кўплаб Европа сиёсий ва жамоат арбоблари, мутафаккирлари томонидан илгари сурилган ягона Ев ропа ғоялари билан суғорилган эди. Европа Иттифоқи (ЕИ)нинг ташкил топиши ва ривожланишининг замонавий тарихи 1951 йилдан бошланади. Шу йил апрел ойида Европа кўмир ва пўлат бирлашмаси тўғрисидаги шартнома имзоланди. Унга олтита мамлакат — Франция, ГФР, Италия, Бельгия, Ни д ерландлар, Люксембург кирди. Бу Ғ арбий Европа интеграциясининг ў зига хос ибтидоси эди. Ғарбий Европа интеграциясининг реал пайдо б ў лиши ва ривожланиши 1957 йилга т ўғ ри келади. Шу йили ю қ орида санаб ў тилган мамлакатлар Европа иқтисодий ҳамжамияти (ЕИ Ҳ ) ва Европа атом энергияси ҳамжамияти (Евратом) ташкил этиш т ўғ рисидаги шартнома л арни имзоладилар. Ҳамжамиятлар таркибига ривожланиш да ражаси ю қ ори б ў лган мамлакатлар кирди, бу уларнинг кейинги 15 йил мобайнида иқтисодий ў сишининг ю қ ори суръатлариии белгилаб берди. Ғ арбий Европа интеграциясининг ривожланиши 50-йиллар охиридан бошлаб х о зирги ва қ ттача нотекис ва нисбатан зиддиятли кечди. Шу билан бирга Европа иқтисодий ҳамжамиятини ташкил этишда олдинга к^йилган ма қ сад ва вазифалар етарлича изчил ва муваффа қ итяли амалга оширилди. Ғарбий Европа иқтисодий интеграцияси ривожпаниши жараёнини шартли равишда т ў ртта бос қ ичга б ў лиш мумкин. Биринчи босҳич (50-йиллар охири — 70-йиллар ў ртаси). Ҳамжамият хаётидаги "олтин аср" ҳ исобланади. Ушбу босқич божхона иттифо қ ининг муддатидан олдин ташкил этилиши ягона аграр бозорнинг нисбатан муваффа қ иятли шакллантири л иши, ЕИ га учта янги мамлакат: Буюк Британия, Дания, Ирландиянинг кириши билан характерланади . Кўпинча "Умумий бозор" деб юритиладиган Европа иқтисодий ҳамжамиятини ташкил этишнинг аниқ мақсадлари қуйидагилардан иоорат эди: - иштирокчи давлатлар ў ртасидаги савдода барча чеклашларни аста-секин бартараф этиш; - учинчи мамлакатлар билан савдода умумий божхона тарифини белгилаш; - "инсонлар, капитал, хизматлар" эркин х а ракат қ илиши учун чеклашларни тугатиш; - транспорт ва кишлок хужалиги соҳасида умумий сиёсат-ни ишлаб чи қ иш ва амалга ошириш; - валюта иттифо қ ини ташкил этиш; 6 В . Шемятенков Европейская интеграция М .: Международные отношения .2003. 248 стр

- солиқ тизимини бирхиллаштириш; - қо нунчиликни я қ инлаштириш; - келишилган иқтисодий сиёсат принципларини ишлаб чи қ иш. 7 Қатнашчи мамлакатлар товарлари, капиталлари, хизматлари ва ишчи кучи умумий бозори ташкил этилиши вазифасининг ҳал этилишини ЕИҲ ўзининг биринчи мақсади қилиб қўйди. Бунинг учун божхона иттифоқи ташкил этилди. ЕИҲга айнан божхона иттифоқи асос қилиб олинган. Божхона иттифо қ и доирасида: - қ атнашчи мамлакатларнинг ў заро савдосидаги савдо чеклашлари бекор қ илинди; - учинчи мамлакатларга нисбатан ягона божхона тарифи белгиланди; - капиталлар, кредитлар харакати, пул ў тказмалари, хиз матлар к ў рсатиш эркинлигига эрншилди; - иш кучининг эркин миграцияси ва яшаш жойини эркин танлаш таъминланди. Ушбу чораларнинг барчаси саноат интеграциясининг жадалла шувига кўмаклашди. Айни бир вақтнинг ўзида компенсация йиғимлари ва кишлоқ хўжалиги жамғармаси орқали молиялашти риш ёрдамида умумий протекционизм ўрнатиш шаклида аграр интеграцияни амалга оширишга уриниб кўрилди. ЕИнинг аграр сиёсати ЕИ азолари бўлган мамлакатларнинг кўплаб қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари учун бирдек минимал нархлар белгиланишини кафолатловчи нархларнинг ягона тизимига асосланади. Умумий бозор шакллантирилиши ЕИҲ мил лий монополияларининг трансмиллий монополияларга айла ниши жараёнини тезлаштирди, шерик мамлакатлар иқисо диётига кириб боришга кўмаклашди. ЕИҲнинг ривожланиши ҳамдустлик қатнашчиси бўлган мамлакатларнинг яккаланиб қолган миллий хўжаликлардан ташқи бозорга қаратилган очиқ турдаги иктисодиётга жадал ўтишини англатар эди. Иккинчи босқич (70-йиллар ўртаси — 80-йиллар ўртаси) ЕИ тарихига Европа валюта ҳамкорлиги дастури қабул қилинишига, ташқи сиёсий келишувларга муваффақ бўлинганлиги сифатида кирди. Бирок, барибир пайдо бўлган салбий тенденциялар ушбу даврда Ғарбий Европа иқтисодий интеграцияси нинг жиддий танглигига олиб келди. Ушбу танглик "Евросклероз" деган ном олди. 70-йилларда ва 80-йиллар бошида ЕИ мамлакатлари ўртасидаги ривожланиш даражасидаги тафовут кўпайди. 1981 йилда Грециянинг ЕИ га кириши билан ушбу теденция янада аниқроқ намоён бўлди, чунки ушбу мамлакатнинг иктисодиёти ҳамжамиятнинг бошқа қатнашчиларига таққослаганда анча паст даражада эди. Учинчи босқич (80-йиллар иккинчи ярми — 90-йиллар боши) — Ҳамжамият таркибининг янада кенгайиш босқичи бўлди. 1986 йилда Испания ва Португалиянинг қўшилиши илгари мавжуд бўлган мамлакатлараро номутаносибликнинг кескинлашувига олиб келди. Шу билан бирга айни ушбу давр Ғарбий Европа интеграцияси ривожланишидаги янги кучайиш билан характерланади. Бу энг аввапо, Ягона Европа Акти (ЯЕА) қ абул қ илиниши билан боғлиқдир. ЯЕА да ҳамжамият қ атнашчилари б ў лган мамлакатларнинг умумий ма қ сади - Европа Иттифо қ и ташкил этиш тасди қ ланди. Европа Итгифо қ и узида ҳамжамият катнашчиларининг сиёсий альянсини ифодалар ва уларнинг иқтисодий, валюта-молиявий, 7 Шодиев Р . Х ., Махмудов Э . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 92 бет

инсонпарварлик ҳамкорлигининг ю қ ори даражасинигина эмас, балки ташци сиёсатни, шу жумладан, хавфсизликни таъминлашни келмшишни ҳам назарда тутар эди. ЯЕАда ягона иқтисодий макон барпо этиш максади унда қ айд этилган марказий қ оида эди. ЕИҳ катнашчилари бўлган хар мамлакатлар ягона хўжалик организмини ташкил этиши керак эди. ЯЕА кабул килиниши билан ҳамдустлик аъзолари бўлган мамлакатларнииг микро ва макроиктисодиёт, сиёсат ва ҳ ууқуқ фан ва экология, минта қ авий ривожланиш, ижтимоий муносабатлар соҳасидаги интеграция жараёнлари кучайди. 90-йиллар бошида Е И аъзоси бўлган мамлакатлар ягона бозор асосларини барпо этишни амалда тугалладилар ва валюта-иқтисодий ва сиёсий иттифокларни шакплантиришга жуда я қ инлашиб қо лдилар. Т ў ртинчи бо сқ ич (XX асрнинг 90-йиллари ў ртаси — XXI аср боши ) да Ягона Европа Актига мувофи қ 1993 йил I январдан бошлаб ҳамжамият чегаралари ичида ишлаб чи қ ариш омилларининг эркин харакат қ илиши жорий этилди. Амалда ҳамжамият доирасида ягона иқтисодий макон пайдо бўлди, бу ЕИнинг иқтисодий интеграциянинг сифат жихатидан янги боо қ ичига кирганлигини англатар эди. Маастрихт шартномаси асосида (1992 йил феврал) 1994 йил 1 январдан бошлаб ЕИ Ҳ қ атнашчи мамлакатлари сони 15 та б ў лган Европа Иттифо қ ига айлантирилди. Е И доирасида т ў ли қ ягона ички бозор ташкил этиш амалга оширилди. Бундан буёнги интеграция ҳамкорлиги ма қ садлари эълон қ илинди. Улар ягона валюта — евро эмиссияси ху қуқ и билан ягона Ев ропа банки, ички чегараларсиз ягона Ғ арбий Европа макони барпо этилишини ў з ичига олар эди. Маастрихт битимлари (1991 йил, декабрь) Ғарбий Европа интеграциясининг ривожида сифат жихатидан янги бир босқ ич хисобланади, зеро, унда мамлакатларни микро даражада бир-бирига яқинлаштириш вазифаси қўйилган эди. Маастрихт битимлари Европа Иттифоқига қуйидаги вазифаларни юклаган: - Ягона валюта яратиш ва уни бошкариш; - ягона иқтисодий сиёсатни, айник.са, унинг бюджет ишларига тааллукли кисмини мувофиклаштириш, назорат килиш, (уринли топилганда) кучайтириш; - эркин ракрбатга асосланган ягона бозорни ташкил этиш ва химоялаш; - бой ва қ ашшок. минта қ алар ў ртасида тенгликка интилиш ҳ амда (имкон бўлган жойларда) мабла ғ ларни қ айта та қ симлаш; - қо нунчилик ва тартиб- қ оидани қў ллаб- қ увватлаш; - айрим фукдроларнинг туб ху қ ук қ арини эътироф этиш ва ривожлантириш; - учинчи мамлакатларга нисбатан ба маслахат юритиладиган савдо, кейинро қ эса умумий и қ тисодий сиёсат т ўғр исида, и қ тисодий сиёсатни ягоналаштириш борасида ҳам келишиб олишларини назарда тутади. 8 "Ягоналашган", мувофиклаштирилган умумий иқтисодий сиёсатни амалга оширишни та қ озо этувчи мазкур қо идаларни р ў ёбга чи қ ариш й ў лида эса ижроия - мувофиклаштириш вазифалари юклатилган халқаро давлат ташкилотларига эхтиёж ту ғ илди. Хозирги кунда 2 7 давлатдан иборат бўлган Европа Итти фо қ и А Қ Ш ва Япония билан биргаликда дунёдаги асосий иш лаб чи қ арувчи ҳамда истеъмолчилардан бири ҳ исобланади. Ев ростат маълумотларига к ў ра жа ҳо н экспортининг 57 фоизи ва импортнинг 8 Шодиев Р . Х ., Махмудов Э . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 98 бет б

55 фоизи унинг улушига т ўғ ри келади. Айни вактда Е И мамлакатларининг жах о н савдосидаги улуши кейинги йигирма йилда Иттифо қ аъзолари сони к ў пайганлигига қ арамай, тушиб кетди. Харид крбилияти паритети бўйича ҳ исоблаб чик.илган ах о ли жон бошига йиллик ялпи ички махсулот микдори Е И мамлакат лари учун 17,3 минг еврони ташкил этади. 11.4.1-жадвал Европа Иттифоқининг кенгайиши Таъсисчи мамлакатлар (1957й. 25март) Биринчи кенгайиш 1973 й. Иккинчи кенгайиш 1981 й. Учинчи кенгайиш 1986 й. Тўртинчи кенгайиш 1995 й. Бешинчи кенгайиш 2004 й. Олтинчи кенгайиш 2007 й. Белгия Буюк Британия Греция Испания Австия Венгрия Болгария Франция Дания Португалия Финляндия Кипр Руминия Германия Ирландия Швеция Малта Италия Латвия Люксембург Литва Нидерландлар Польша Словакия Словения

Чехия Эстония ЕИнинг ривожланиб бориши Иттифокда қарама-қаршиликлар ва қийинчиликлар йўқ эканлигини англатмайди. Юқорида ЕИга янги аъзолар қўшилиши натижасида мамлакатлараро ва мамлакат ичидаги номутаносибликлар пайдо бўлганлиги қайд этилган эди. Ягона аграр сиёсатни, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг асосий турларига ягона марказлаштирилган нархларнинг амалга оширилиши жараёнида анчагина муаммолар пайдо бўлди ва пайдо бўлмокда. Европа Иттифоқи мафкурачиларини Европа товарларининг халқаро бозорларидаги рақобатбардошлилиги тушиб кетиши, жаҳон сав досида ЕИ улушининг қисқариши, компьютерлаштириш ва бошқаларда АҚШдан орқада қолиш ташвишга солмоқда. Ғарбий Европадаги иқтисодий интеграция фақат ЕИ ҳудуди билан чекланиб қолмайди: 60-йиллар бошидан бошлаб Европа эркин савдо уюшмаси мавжуддир. Европа эркин савдо уюшмаси ЕИдан фарқ қилган ҳолда, миллий манфаатлардан устун турувчи функцияларга ва давлатлараро мувофиқлаштирувчи институтларга эга эмас. Европа эркин савдо уюшмаси (ЕЭСУ) иқтисодий ҳамкорликни асосий максад қилиб қўяди. У биринчи навбатда савдонинг эркинлашишига ва божхона тўсиқлари бартараф этилишига кўмаклашди. ЕЭСУ аъзолари бўлган мамлакатлар (80-йилларда улар еттита, 90-йиллар ўртасида тўртта — Норвегия, Исландия, Лихтенштейн, Швейцария эди) учинчи мамлакатлар билан у ёки бу савдо-иқтисодий битимларга ихтиёрий қўшиладилар, ЕЭСУ қатнашчиларидан хар бири ушбу мамлакатларга нисбатан исталган божхона тарифларини белгилашга хақлидир. ЕЭСУ аъзолари бўлган мамлакатлар ўртасидаги савдода эркин божсиз савдо айланмаси режими факат саноат товарларига нисбатан амал қилади, чунки ЕЭСУ конвенциясининг амал қилиши қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига жорий этилмайди. 1972 йилда ЕЭСУга кирувчи ҳар бир давлат ЕИХ/ЕИ битим имзолади. Унга мувофи қ саноат товарларига бож ва микдорий чеклашлар аста-секин пасайтирилди. Ушбу мамла - катлар ў ртасидаги божсиз савдо товарнинг келиб чи қ ишига боғли қ равишда ишлаб чи қ илган мураккаб қо идалар тизимига асосланади. Ягона божхона тарифи мавжуд эмаслиги туфайли ЕЭСУ ичида эркин божсиз савдо фа қ ат аъзо мамлакатларда ишлаб чи қ арилган товарлар учун мавжуддир. 1994 йилда ЕЭСУ ва Е И ягона иқтисодий макон (ЯИМ) ташкил этиш ту ғ рисидаги битимни имзолади. Унга Ғарбий Ев ропа мамлакатларидан фак ат Швейцария кирмади. Битимнинг асос б ў лувчи принципи ка п италлар, товарлар, хизматлар ва жисмоний шахсларнинг эркин х а ракат қ илишидир. Таъкидлаш зарурки, ягона иқтисодий макон божхона итти фо қ и ҳ исобланмайди. Е И ва ЕЭСУ тузилмаси доирасида унга кирувчи давлатлар на ягона савдо сиёсатига ва на

учинчи мам лакатларга нисбатан умумий божхона тарифларига эга. ЯИМга битим қ атнашчилари б ў лган давлатлар вазирларидан иборат Кенгаш қ илади. ЕЭСУ унга кирувчи давлатлар ривожланганлигининг ю қо ри даражасига ва ў заро иқтисодий ало қ аларга қ арамай, т ўлақо нли интеграциявий гурухга айланмади. Амалда у ЕИХ ва ЕИнинг янги аъзолари учун ў зига хос "тайёргарлик синфи" б ў лди. Шундай килиб, интеграция жараёни энг бошидаёқ. аъзо мамлакатларнинг мувофиқлашган сиёсатига рўбару келди. Европа иқтисодий ҳамжамияти қабул қилган мақсадларни рўёбга чиқариш жараёнида: 1) Саноат интеграциясининг жадаллашуви таъминланди; 2) қи шлок, х ў жалик жам ғ армаси фаолияти орқали бирга ликда х о мийлик ў рнатиш, т ў лов йи ғ имларини жорий этиш шаклида а г ар инте гр ацияни жадаллаштиришга х а ракат қ илинди; 1) Европа валюта тизими юзага келди. Ана шу чора-тадбирларнинг барчаси иқтисодий интеграциянинг кенг томир ёйишига, Европа иқтисодий ҳамжамияти таъсир доирасининг кенгайишига олиб келди.

Америка қитъасида интеграция жараёнлари ривожланишининг хусусиятлари Жаҳон хўжалигида интеграцияон марказлардан бири Шимолий Америка ҳудуди ҳисобланади. Шимолий Америка Эркин савдо ассоциацияси — НАФТА ташкил этилиши ва унинг фаолият кўрсатиши ривожланаётган интеграция жараёнларидан биридир. АҚШнинг Канада билан мавжуд иқтисодий интеграцияси ва уларнинг Ғарбий Европадаги шериклар билан ҳамкорлиги АҚШни қониқтирмай қўйди. Натижада Шимолий Америкадаги интеграция жараёнлари давлатлар ташқарисига чиқди. Шимолий Америка эркин савдо зонаси тўғрисидаги шартнома имзоланди ва у 1994 йил 1 январдан бошлаб кучга кирди. НАФТАга АҚШ ва Канададан ташкари Мексика ҳам киради. Блокнинг худуди 370 млн. ахолини ўз ичига олувчи кенг худудни ташкил этади ва у қудратли иқтисодий салоҳиятга эга. Ушбу мамлакатлар томонидан йиллик товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш 7 триллион долларни ташкил этади. Жаҳон савдоси бутун ҳажмининг қарийб йигирма фоизи улар улушига тўғри келади. 11.5.1.-жадвал НАФТАга аъзо мамлакатларнинг иқтисодий рривожланиш кўрсаткичлари 1992 й. (битим тузиш вақтида) Аҳоли (млн.киши ЯИМ млрд.долл Аҳоли жон бошига ЯИМ долл. Экспорт млрд.долл. Импорт млрд.долл Канада 27,4 493,6 20710 150,5 153,7 Мексика 89,5 329,0 3470 42,8 52,7 АҚШ 255,0 5920,2 23240 640,5 670,1 Манба: Klein L ft, Salvatore D. Welfare effects of NAFTA G'G' Journal of policy modeling. New-York, 1995. Vol. 17. №2. Шартноманинг асосий қо идалари қ уйидагиларни ў з ичига олади : - А Қ Ш, Канада, Мексика ў заро савдо қ иладиган т оварларга божхона пошлиналарини бекор қ илиш; - Шимолий Америка бозорини ў з товарларини Мексика орқали А Қ Шга қ айта экспорт қ илиш й ў ли билан Америка пошлиналаридан халос б ў лишга уринувчи Осиё-Европа компанияларининг экспансиясидан ҳ имоя қ илиш; - Мексикада банк ва су ғ ур т а ишида Америка ва Канада компанияларининг ра қо ба т ига ва капитал қў йишига та қ и қ ни

қ илиш; - атроф-му ҳ итни қў ри қл аш билан боғлиқ муаммоларни хал қ илиш учун уч т омонлама гурухлар ташкил этиш. Савдо блоки истеъмолчилари тузилган битимдан энг кўп фойда олдилар, чунки рақобатиинг кучайиши ва тарифларнинг пасайиши натижасида кенг доирадаги товарларнинг нархлари пасайди. Америка саноатчилари қулай мавқени эгалладилар, чунки арзон иш кучи оқими ўсди. Америка иқтисодиётининг электрони ка, компьютер таъминоти, қурилиш материаллари, автомобил эҳтиёт қисмлари ишлаб чиқариши сингари сектор-ларида даромадларнинг кафолатли ўсиши кутилмокда. Айни вақтда қанд-шакар, цитрус мевалар, қишки сабзавотлар етиштирувчи Америка фермерлари зарар кўрмоқдалар. Мексикага келганда эса, у НАФТА ёрдамида ўзининг иқтисодий ривожланиши суръатларини ялпи ички махсулот ўсишининг тахминан 1,6-2,6 фоизи микдорида жадаллаштиришни режалаштирмокда. Натижада Мексика ўз иқтисодиётини ислоҳ қилиш даврини ва ривожланган мамлакатлар клубига яқинлашишни ярим асрдан 10-15 йилгача қисқартиришга муваффақ бўлади. Канада НАФТАдан энг кам фойда к ў риши мумкин. Унинг и қт исодиё т и А Қ Ш билан мус т а ҳ кам ало қ ада, биро қ Мексика би лан унча сезиларли ало қ ага эга эмас. Биро қ НАФТА ривожланиши давомида Канада ин т еграция жараёнларига т обора к ў про қ т ор т илади ва кенгаяё т ган бозордан дивидендлар олади. НАФТА фаолият к ў рсатишининг дастлабки икки йилида экспорт хажмларини к ў пайтириш хисобига қў шимча ишчи ў ринлари барпо этилишига нисбатан ишончини о қ ламади. Ундан таш қ ари А Қ Шнинг Мексика билан савдосининг ижобий савдо сальдоси 1995 йилда ў з ў рнини та қ чилликка б ў шатиб бериб қўйди . 115.2.-жадвал НАФТАга аъзо мамлакатларнинг иқтисодий рривожланиш кўрсаткичлари, 1999 йил Кўрсаткичлар АҚШ Канада Мексика НАФТА Аҳоли (млн.киши) 278,2 30,5 97,4 406,1 Майдони (минг км.кв.) 9364 9971 1958 21293 ЯИМ (млрд.долл.) 9152,1 634,9 483,7 10 270,7 ЯИМ аҳоли жон бошига (АҚШ долл.) 32 921 20 481 4966 25 291 Жаҳон экспортидаги улуши (%дa) 12,8 4,4 2,5 19,7 Манба : ereport.ru Интеграция жараёнлари Жанубий Америкада ҳ ам фаоллашмо қ да. Ў з ва қ тида (60- йиллар бошида) Марказий Америка умумий бозори ташкил этилган эди. Биро қ , сиёсий ва иқтисодий танглик Марказий Америка умумий бозори доирасида интеграция режаларини

амалга ошириш имконини бермайди. 90-йиллар ў ртасига келиб интеграция жараёнлари 1991 йилда Аргентина, Бразилия, Уругвай, Парагвай ў ртасида МЕРКОСУР савдо пакти тузилиши воситасида фаоллашди. Жанубий конус мамлакатларининг умумий бозори - МЕРКОСУР ў зи мавжуд бўлган ерларда жа ҳ оннинг энг дина мик интеграция гуруҳларидан бирига айланди. 1998 йилдаё қ бирлашманинг т ў рт қ атнашчиси ў ртасидаги савдо хажмининг деярли 95 фоизига пошлина солинмади. Агар, 90-йиллар ў ртасида Лотин Америкаси мамлакатлари НАФТА блокига интилмокдалар деб ҳисобланган б ў лса, хозир вазият ў згарди. МЕРКОСУРга эркин савдо т ўғ рисидаги битим асосида Чили ва Боливия қў шилди (ассоциацияланган аъзолар сифатида). МЕРКОСУР билан Анд гурухи ў ртасидаги ҳ амкорлик т ўғ исидаги музокаралар ол ғ а силжимокда. Унга Боливиядан ташкари Венесуэла, Колумбия, Перу, Эквадор киради. МЕРКОСУР якин исти қ болда Панама каналидан Ма геллан б ўғ озигача бўлган ерни қа мраб олувчи Жанубий Амери ка эркин савдо зонаси - САФТАни ташкил этиш режасига эга. МЕРКОСУРнинг барпо этилиши ў заро савдонинг кескин к ў пайишига, бош қ а минта қ авий савдо гуруҳлари билан савдо-иқтисодий ҳамкорликнинг кенгайишига олиб келди. Ў заро инве стиция фаоллиги сезиларли равишда ў сди, чет элдан келувчи инве стициялар ў смокда. МЕРКОСУРнинг муваффа қ иятл и фаолияти минта қа да сиёсий бар қ арорликка сезиларли таъсир к ў рсатмо қ да Ғ арбий Европа интеграциясидан фар қ қил ган хол д а, ушбу Жанубий Америка бирлашмаси ў з даражасига к ў ра турлича бўлган давлатлар ягона ташкилотда мавжуд б ў лишидангина эмас, балки муваффа қ иятли ҳамкорлик қ илишидан ҳам далолат беради. Бунинг учун бундай бирлашмаларнинг барча б ўғ инларини пухта тайёрлаш, улар фаолиятига ю қо ри ма л ака билан рахбарлик қ илиш, ушбу жараёнда ҳ ар бир мамлакат учун унинг ў з ў рнини топиш учун , қ арама- қ аршиликларни юмшатиш, муросага бориш истаги талаб этилади. Осиё-Тинч океани минтақасида интеграцион жараёнларнинг хусусиятлари Осиё-Тинч океани минтақаси интеграцион жараёнларининг учинчи энг йирик маркази ҳисобланади. Деярли 30 йил мобайнида Жануби-Шаркий Осиё мамлакатлари уюшмаси (АСЕАН) муваффақиятли фаолият кўрсатмокда. Унга Осиёдаги тўртта "аждаходан бири — Синга - пур, шунингдек, "янги тўлқин" — янги индустриал мамлакатлар — Малайзия, Индонезия, Таиланд, Бруней ва Филиппин киради. Ушбу гуруҳ доирасида ўзаро ҳамкорликнинг муваффақияти АСЕАН катнашчилари бўлган кўпчилик мамлакатларнинг шиддатли иқтисодий ўсиши, улар ривожланишини таққослаш мумкинлиги, яхши йўлга қўйилган ва узоқ, тарихий анъана ларга эга бўлган ўзаро савдо алоқаларининг мавжудлиги, шу нингдек, ҳамкорлик шаклларининг тартибга солиниши билан мустаҳкам боғлиқдир. АСЕАН режаларида 2000 йилгача қатнашчи мамлакатлар божхона пошлиналарини 38 минг турдаги товарлар бўйича ўртача 5 фоизга пасайтириш режаси мавжуд эди. 1995 йил охирида 2000 йилда, воқеалар кўнгилдагидек ривожланган такдирда 2002 йилда эркин савдо знаси барпо этиш тўғрисида қарор қабул қилинган эди.

Шарқий Осиёда иқтисодий интеграцияни ривожлантириш истикболлари кўп жихатдан Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятини ташкил этиш билан боғлиқдир. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти минтақанинг 21 давлатини бирлаштирувчи ҳукуматлараро бирлашмадир. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти 1989 йилда Австралиянинг таклифи билан Тинч океани хавзасида иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш мақсадида ташкил этилган эди. Дастлаб унга 12 мамлакат: Австралия, Бруней, Канада, Индо незия, Япония, Малайзия, Янги Зелландия, Филиппин, Син гапур, Жанубий Корея, Тайван ва АҚШ кирди. Кейинги йилларда унга Хитой, Гонконг (Сянган), Тайван, Мексика, Чили, Папуа-Янги Гвинея, 1998 йилда Вьетнам, Перу ва Россия қўшилди. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти расман маслахат мақомига эга, бироқ унинг ишчи органлари доирасида савдо, инвестциия ва молия фаолиятини юритишнинг минқтакавий қоидалари белгиланади, у ёки бу сохаларда ҳамкорлик масалалари бўйича тармоқ вазирлари ва экспертларнинг учрашувлари ўтказилади. 1993 йилда Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти етакчиларининг биринчи учрашуви бўлиб ўтди (Сиэтл, АКШ). Учрашув давомида минтақада авж олаётган интеграция жараёнларидан фойда кўриш нотўғри тақсимланиши юзасидан жиддий тафовутлар борлиги аниқланди. Экспертларнинг фикрича, Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятида савдони эркинлаштириш аъзо мамлакатларнинг реал даромадлари 2 фоизга ўсишига олиб келиши керак. Бироқ фойдани биринчи навбатда энг рақобатбардош мамлакатлар оладилар. Осиё-Тинч океани минтақасида иқтисодий интеграция жараёнларига бахо берар экан, кўпчилик мутахассислар унинг ривожланишининг ўзига хос шарт-шароити ва ўзига хослигини кўрсатадилар. Осиё-Тинч океани минтақаси интеграция жараёнининг асосий хусусиятларига қуйидагиларни киритиш мумкин: — биринчидан, Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамкорлиги ташкилотидаги интеграция жараёни давлатлараро ҳамкорлик учун негиз яратувчи трансмиллий корпорацияларнинг етакчилик роли шароитида юз бермокда; - иккинчидан, интеграция жараёни иқтисодий ривожланиши даражаси жиддий равишда турлича бўлган, маданий ва ижтимоий-сиёсий тизимлари хар хил бўлган мамлакатларни қамраб олади. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамкорлигининг ноёблиги шундаки, унда XX асрнинг икки буюк иқтисодий давлати — АҚШ ва Япония, шунингдек, XXI асрнинг иқтисодий гиганти — Хитой бирлашади. Японияга келганда эса, Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти интеграция типидаги ягона халқаро тузилма ҳисобланади. Осиё-Тинч океани иқтисодий хамжамиятигаў муносабатлари унча оддий бўлмаган қулай ташқи шарт-шароитларни талаб этувчи ХХР ва Тайван киришини қайд этиш муҳимдир; — учинчидан, Осиё-Тинч океани минтақаси кўламидаги ин теграция суб минтақавий иттифоқларни (АСЕАН, НАФТА, Жанубий Тинч океани форуми ва бошқалар) ўз ичига олади, яъни интеграциянинг турли даражаларига йул қўяди, масалан, ташқи савдони эркинлаштириш даражаси бўйича;

— тўртинчидан, АТЭС ва Осиё-Тинч океани минтақасида Тинч океани "очиқ" регионализми мафкураси минтақавий интеграцияни иқтисодий глобализм элементи сифатида қарайди. Бунда жаҳон иқтисодиёти эволюцияси минтақавий иқтисодий иттифокларнинг аста-секин бирлашиши ва ўзаро бир-бирига қўшилиш жараёни сифатида қаралади. "Очиқ ре гионализм" концепцияси, шунингдек, Тинч океани минтақаси ичида товарлар, сармоялар, иш кучи, харакати, чекланиши олиб ташланишини ҳам назарда тутади, протекционизмдан воз кечиш бўйича мажбуриятлар қабул қилинади, ички мин - тақавий иқтисодий алоқалар рағбатлантирилади. Умуман олганда, Осиё-Тинч океани минтақасида интеграция муносабат лари етуклиги хали унча ю қо ри эмас. Жумладан, АСЕАН тизимидаги савдо зонасини иқтисодий интеграция ривожланишининг биринчи босқичига, яъни тарифлар ва бош қ а чеклашлар олиб ташланадиган эркин савдо зонасига киритиш мумкин. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятига нисбатаи х о зирча эркин савдо зонаси сифатида эмас, балки "очи қ иқтисодий уюшма" сифатида гапириш мумкин. Ушбу ташкилот доирасида Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятини ва ин - теграция жараёнларини ривожлантириш истикболлари яқин йилларда уч вариантда кўриб чиқилади. Биринчи вариант — Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятини ривожлантириш Багор (1994 й., Индонезия)даги кенгашда қабул қилинган сценарий бўйича амалга оширилади. Унга мувофиқ эркин савдо зонаси ташкил этилади ва 2020 йилда (саноати ривожланган мамлакатлар учун 2010 йилгача) инвестиция сохаси эркинлаштирилади. Божхона тарифларини иасайтириш ГААТ/БСТ доирасида эришилган битимларга му - вофиқ, юз беради. Иккинчи вариант — мутахассисларнинг фикрича, энг эҳтимолли вариант Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти учун минтақада савдо муаммоларини муҳокама килиш форуми ролини мустаҳкамлайди. Ушбу холда мавжуд ахдлашувларни бажаришнинг бориши муносабати билан низолар келиб чиқиши шубхасиздир. Бу ташкилотнинг кучсизланишига олиб келади. Бундай шароитларда бошқа интеграциялашган мин тақавий гурухларнинг роли ошади, чунки субминтақаларида ва Осиё-Тинч океани минтақаси гурухдаридаги айрим мамлакатларнинг интеграциялашув даражаси нисбатан юкқори ва улар умуман олганда, минтақада интеграция жараёнлари жадал ривожланишининг ўзига хос ячейкалари бўлиши мумкин. Жум ладан, "ўсиш учбурчаги" — Жанубий-Хитой иқтисодий зо наси (ХХР, Гонконг, Тайван); "ўсиш олтин учбурчаги" (Индонезия, Малайзия, Сингапур); Япон денгизи хавзаси мам лакатлари иқтисодий зонаси; Хинди- Хитой иқтисодий зонаси мавжуд. Учинчи вариант — АҚШ ва ЕИда протекционистик кайфиятлар устунлик қилишини истисно этмайди, бу жаҳон савдосининг тезликда эркинлашишига тўсқинлик қилиши ва Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятида интеграция жараёнлари доирасини Осиё мамлакатлари билан чеклаши мумкин. 9 Осиё-Тинч океани минтақаси кўплаб мамлакатларининг тезликда барқарор иқтисодий ўсиши жаҳон иқтисодий ривожланишининг маркази Тинч океани хавзаси томонга силжимоқда, деган умумий фикр шаклланишига кўмаклашди. 90-йиллар ўртасида жаҳон ахолисининг 38,2 фоизи ва унинг ялпи ички махсулотининг 55,7 фоизи Осиё-Тинч 9 Международнқе экономические отношения . Учебник Под . ред . Евдокимова М .: Проспект , 2003

океани иқтисодий ҳамжамияти мамлакатларига туғри келди (ЕИда мое равишда 6,7 ва 20,5%). НАФТА мамлакатлари ҳам ЕИга яқин салмоққа эга. жаҳон товарлар савдоси хажмининг 43,9 фоизи, хиз матлар савдосининг 32,9 фоизи ва технологиялар экспортининг 64,1 фоизи Осиё-Тинч океани иқтисодий хамжамияти улушига тўғри келади. Ташаи савдо соҳасида Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамияти ва унга кирувчи мамлакатлар доирасида ички минтақавий алоқалар 70 фоизни ташкил этади. Айни вактда ЕИмамлакатларида ушбу кўрсаткич 55 фоизга етди. Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамжамиятининг 3 асосий қатнашчиси: Япония, АҚШ ва Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари (Япониядан ташқари) ўртасидаги товар айланмаси тез суръатларда ўсмоқда. Ўзбекистоннинг интеграцион ташкилотлардаги иштироки Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий соҳада кўпгина ютуқларга эришди. Республикамизнинг жаҳон ҳамжамиятида фаол иштирок этиши ва Ўзбекистоннинг миллий манфаатларига мос келадиган кўп томонлама сиёсат юритиши давлатимизнинг жаҳон хўжалигида тутган ўрнини мустаҳкамлашнинг муҳим шартидир. Эндиликда Ўзбекистон ташқи сиёсат майдонида борган сари муносиб ўрин эгалламоқда. Биз қўйган кўпгина амалий қадамлар Ўзбекистоннинг ҳалқаро ҳамжамиятда узоқ муддат мобайнида яратувчилик фаолияти билан шуғулланиш истиқболига мўлжаллангандир. Бошқа давлатлар билан бўладиган иқтисодий интеграция давлатнинг ҳар хил эхтиёжларини қондириш ва самарадорлигини оширишнинг муҳим омили ҳисобланади ва фан-техника тараққиётини жадаллаштиришга, миллатлар ва элатларнинг яқинлашувига, аҳолининг турмуш даражасини оширишга ёрдам беради. Ҳар қандай давлат ҳоҳ кичик ҳоҳ катта булсин, иқтисодий интеграциясиз ривожланиши тез бормайди. Буни кўпгина давлатлар ўз тажрибаларида исботлашди. Иқтисодий интеграцияни ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон Республикаси сиёсати ҳам иқтисодиёти юксак даражада ривожланишига эришишга қаратилган. Иқтисодий интеграция иқтисодиётга бевосита қуйидаги натижалага эриш имкониятини беради :товарлар, капиталлар, хизматлар эркин ҳаракат қилади; рақобат кучаяди; ишлаб чиқариш кучлари ривожланади; ишлаб чиқариш самарадорлиги ортади; сифатли ва арзон товарлар ишлаб чиқарилади; истеъмолчиларнинг талаби ортиб боради; таклиф қилинадиган товарлар номенклатураси кўпаяди; бозорларнинг ривожланган шакллари пайдо бўлади ва умумий бозорлар ташкил қилинади; ишсизлик даражаси пасаяди; миллий иқтисодиётдаги фарқлар йўқолиб боради; янги кучли умумий иқтисодиёт шаклланади; миллий иқтисодиёт ривожланиб боради; энг муҳими кишилар ҳаёти фаровонлиги ошади ва ҳ.к. Бу натижаларга эришиш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий Осиё, МДҲ давлатлари, ривожланган ва ривожланаётган қолаверса, Европа Иттифоқи давлатлари билан ҳамкорликка эришишга ҳаракат қилиши керак.

Ўзбекистон дунё хўжалиги тизимига кириб борар экан, унинг халқаро иқтисодий алоқалари узоқ ва яқин хорижий мамлакатлари билан тараққий этмоқда. Ўзбекистонинг МДХ ва Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти каби интеграция уюшмаларида иштирок этиши мамлакатимизнинг дунё миқёсидаги обрў эътиборини янада орттиради. Ўзбекистон Республикаси аъзо бўлиб кирган энг мухим бирлашмалардан бири - Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги (МДҲ) бўлиб, у 1991 йил декабрда тузилган. Хозир МДҲ га Озарбайжон Республикаси, Арманистон Республикаси, Белорусь Республикаси, Қозо ғ истон Республикаси, Тожикистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси, Мо л дова Республикаси, Россия Федерацияси, Туркманистон Республикаси, Ўзбекистон Республикаси ва Украина киради. Ўзбекистон собик Иттифоқ республикалари билан алоқаларга катта аҳамият бериб, аввалбошдоноқ Мустақил давлатлар ҳамдўстлигини тузиш ғоясини қўллаб-қувватлади. Бундай ҳамкорликка ҳамдўстлик мамлакатларининг худудий яқинлиги ва иқтисодий жихатдан боғланганлиги эмас, балки чукур тарихий, маданий ва маънавий алокалар, катта тарихий давр мобайнида халкларимизнинг такдири муштараклиги ҳам асос булмокда. Ҳамдўстлик мақсадлари қуйидагилар: • демократик хуқуқий давлатлар тузиш, улар ўртасидаги муносабатлар давлат мустақиллигини ва суверен тенгликни ўзаро тан олиш ва хурматлаш, ўз такдирини ўзи белгилаш хуқуқи, тенг хуқуқлилик ва ички ишларга аралашмаслик, ҳар қандай тазйиқлардан воз кечиш, низоларни тинч йўл билан ҳал этиш, инсон хуқуқлари ва эркинликларини, шу жумладан кичик миллатлар хуқуқларини хурмат қилиш, мажбуриятларини ва бjшқа умум тан олинган халқаро хуқуқ тамойиллари ва нормаларини ҳалол бажариш асосида ривожланади; • бир-бирларини ҳудудий бутунлигини ва мавжуд чегаралар бузилмаслигини тан олиш ва хурмат қилиш; • чукур тарихий илдизларга эга бўлган халқларнинг туб манфаатларини ҳамда қўшничилик ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик муносабатларини мустаҳкамлаш; • фуқаролараро ва миллатлараро тотувликни сақлаш. Айни вақтда Ўзбекистон Республикасининг МДҲга аъзолиги унга бир қатор муҳим вазифаларни миллат, иқтисодиёт манфаатларига мувофиқ ҳал этиш имконини беради: -ишлаб чиқаришни, ахоли таъминотини (аввало озиқ-овқат билан) қўллаб- қувватлашни таъминловчи кўламда кооператив хўжалик алоқаларини ривожлантириш ва такомиллаштириш; - МДҲнинг бир қатор товарларини бозорда, айниқса анъанавий маҳсулотларни сотиш соҳасида етакчи мавқени сақлаш;

- собиқ иттифоқчи республикалар эга бўлган хом-ашё ресурсларидан фойдаланиш; - Ўзбекистоннинг учинчи мамлакатларга экспорт-импорт товар оқимига хизмат кўрсатувчи транспорт коммуникацияларидан кафолатли ва хатарс и з фойдаланиш. Ўзбекистоннинг МДҲ мамлакатлари билан иқтисодий ҳамкорлиги механизмини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари иқтисодий эркинлаштириш, уни бозор тамойилларига изчиллик билан ўтказ и ш, хўжалик тузилмасини қайта қуришдан иборат умумий йўл билан белгиланади. МДҲ давлатлари Ўзбекистоннинг асосий савдо иқтисодий ҳамкорларидан бири ҳисобланади. Уларнинг ҳиссасига республика ташқи савдо умумий ҳажмининг 30% дан ортиғи тўғри келади. Ўзбекистон ва МДҲ мамлакатлари мол айирбошлаш динамикаси тенглик ва ўзаро фойдали тамойилларга асосланган, савдо-иқтисодий муносабатларнинг изчил ривожланаётганлигидан далолат беради. 2000-2007 йиллар давомида Ўзбекистон билан йирик савдо алоқаларини олиб борувчи давлатлар Россия, Қозоғистон, Украина ҳисобланадилар. Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатлари билан иқтисодий муносабатларнинг шакли ва таркиби тубдан ўзгариб бормоқда. Ўзбекистоннинг мавқеи тобора мустағкамланмоқда. М ДХдаги кўпгина мамлакатлар билан савдо-тўлов соҳасида Ўзбекистон ижобий сальдога эгадир. Россия Ўзбекистоннинг энг муҳим савдо ҳамкори ҳисоб ланади. Ўзбекистон Республикасидан асосан пахта толаси, озиқ-овқат, машина ва ускуналар, ёнилги маҳсулотлари, кимё маҳсулотлари экспорт қилинади. Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорлик қилиш минтақанинг ривожланиши ва давлатлар иқтисоди учун муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов интеграция ҳақида гапирар экан, манфаатлар бирикувининг хилма-хил механизмлари ва шакллари ҳамда интеграция т ур ла ри мав ж у дл иг иг а ас ос ла на ди . "Б из и нт ег р ац и я жараёнлари ва бозор ислоҳатларини ривожлантиришга, Марказий Осиё минтақасида умумий бозорни шакллантиришга алоҳида аҳамият берамиз. Фақат ўзининг тор миллий қобиғида қолиб кетмаган бозоргина хорижиий инвестицияларнинг катта оқимини жалб қилиб, минтақа мамлакатларининг барқарор ривожланиши ва фаровонлигини таъминлай олади" 10 . Ўзбекистоннинг мавқеи минтақада аҳамиятли бўлишига қарамай, бир қанча жуғрофий-сиёсий омиллар мамлакатнинг стратегик имкониятларини чеклаб қўяди. Мамлакат қолган Марказий Осиё давлатларининг барчаси сингари денгизга чиқиш йўлига эга бўлмайгина қолмай, балки жаҳон транспорт коммуникацияларига эркин кира олмайдиган давлатлар билан қуршаб олинган. Аммо шулар билан бир қаторда 10 И.А.Каримов "Бизнинг бош максадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир". Т.: "Ўзбекистон", 2005-96 б

сув ресурсларининг чекланганли ги, Фарғона водийсида аҳолининг зичлиги, қишлоқ хўжалигида банд бўлган аҳоли салмоғи катта эканлиги республикамизда интеграция жараён ларини ривожлантиришни тўхтатмайди. Ўзбекистон Републикаси 1992 йилда Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти (ИҲТ) аъзоси бўлди. ИХТ Афғонистон Ислом Д авлати, Озарбайжон Республикаси, Эрон Ислом Республикаси, Козоғистон Республикаси, Покистон Республикаси, Тожикистон Республикаси, Туркия Республикаси, Туркманистон Республикаси, Ўзбекистон Республикаси каби давлатларни бирлаштиради. 1992 йилда Техронда олий даражадаги ИХТ учрашуви пайтида эълон қилинган ахборотда ИХТ аъзоларининг иқтисодий фаровонлиги йўлида кўптомонлама минтақавий ҳамкорлигини кўзда тутувчи мақсадлар ва вазифалар эълон қилинди. Ўзбекистоннинг Иқтисодий ҳамкорлик ташкилотига интеграциялашуви -транспорт, алоқа савдо, инвестиция ва энергетика сингари устувор сохаларни ривожлатириш учун имконият яратади. Бу сохалардаги ҳамкорлик жараёнларини жадаллаштириш имконини беради. Транзит савдо, минтақа ичида халқаро хуқуқий меъёрларга мувофиқ божхона тадбирларининг умумий тизимини яратиш юзасидан лойиҳалар амалга оширилмоқда. Туркманистон ва Ўзбекистонни Афгонистон орқали Карчи ва Гвадар портлари билан бирлаштирувчи транзит йўлларига алохида эътибор берилмокда. Термиз-Хирот-Кандахор- Чаман темир йўли ва унинг Хирот-Кушка, Керман-Зохидон, Астаре(Озарбайжон) - Решт-Казвин тармоқлари билан, шунингдек Авн кули атрофидан айланиб ўтувчи темир йўлини тугаллаш мақсадида уларга ҳам устивор аҳамият берилиши лозим. Минтақада газ ва нефть ўтказиш тармокларини ривожлантириш режалари ишлаб чикилди ва маъкулланди. Бунда Туркманистондан Эрон ва Туркия орқали Покистонга, шунингдек Эрондан Покистонга ўтадиган газ кувурлари қурилиши алохида эътиборда турибди. ИХТ аъзоси бўлган Марказий Осиёдаги бошқа мамлакатлар ҳам бу газ кувурларидан фойдаланишлари мумкин. ИХТ аъзоси бўлган мамлакатлар ўртасидаги савдони янада ривожлантириш мақсадида бошқа минтақалардаги ва жаҳон савдо мухитидаги тажрибани хисобга олган ҳолда эркин савдо минтақаси (ЭКОФТА) тузишга аста-секин ўтиш кўзда тутилмокда. ИХТ минтақасидаги мамлакатларнинг ташқи иқтисодий алоқаларини ривожлантиришда ва уларнинг ҳаракатларини мувофиқлаштиришда тобора кўпрок рол ўйнамокда. 2002 йил 10 июнда Козоғистон, Хитой Халқ Республикаси, Қирғизистон, Россия Федерацияси, Тожикистон ва Ўзбекистон давлат бошлиқлари томонидан Шанхай ҳамкорлик Ташкилотининг Хартияси- асосий низом хужжатига қўл қўйилди. Ўзбекистон бу ташкилотга 2001 йилда аъзо бўлган эди. Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо бўлиш Ўзбекистон ва ташкилот аъзолари учун икки томонлама манфаатли. Иштирокчи давлатлар учун Ўзбекистон муҳим стратегик шерик бўлиб ҳисобланади. Чунки тарихий «Буюк ипак йўли»нинг қайта тикланишида Ўзбекистоннинг иштироки муҳим аҳамиятга эгадир. Узбекистон учун эса бу Европа ва Осиё-Тинч океани минтақасига чикиш учун ишончли йўл ҳисобланади ва иштирокчи мамлакатлар билан турли йўналишдаги алоқаларни ривожлантириш имкониятини беради.

Ўзбекистоннинг турли халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик алоқаларининг ривожлантирилиши унинг жаҳон хўжалиги интеграциясида самарали иштирок этишини таъминлайди. Бундай халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик ўтиш даври муаммаларини ҳал этишни, шунингдек ижтимоий йўналтирилган бозор хўжалигини шакллантиришни енгиллаштиради. Бу нарса кредитлар олишда, бевосита хорижий инвестицияларни жалб қилишда, махсулотларни жаҳон бозорларига чиқаришда катта ёрдам беради.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси - Халқ сўзи. 2012 йил 23 январь.-3 б. 2. Каримов И . А . “ Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий еттириш ва модернизация қилишнинг энг мухим шарти ” халқаро конференциясидаги нутқи // Халқ сўзи . 2012 йил 17 февраль . 3. Миллий ва халқаро иқтисодиёт . Ишмухамедов А . Е ., Юсупов А . С .. Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 4. Халқаро иқтисодий муносабатлар . Назарова Г . Г ., Хайдаров Н . Х ., Акбаров М . Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 5. Назарова Г . Г ., Халилов Х ., Эштаев А ., Хакимов Н . З ., Салихова Н ., Бобожонов Б . Р . “ Жаҳон иқтисодиёти ва ХИМ ”. – Т ., 2006. - 216 б . 6. Шодиев Р . Х . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 215 б . 7. Ломакин В . К . . Мировая экономика . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2008 . -735 б . 8. Кудров В . М . Мировая экономика . – М .: Дело 2008 . -528 б . 9. Хорижий мамлакатлар иқтисодиёти . Назарова Г . Г ., Хакимов Н . З ., Бобожонов Б . Р ., Эргашев Д . Р ., Султанова Н . А . Т .: ТДИУ , 2007 й . 10. Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий муносабатлари . Хайдаров Н . Х . Т .: ТГЭУ , 2007 й .

O'xshashlar

Халқаро илмий-техникавий ва иктисодий интеграция ривожланишида кишлок хўжалиги масалалари

Ривожланаётган мамлакатлар – халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида

Ташқи иқтисодий муносабатда технологиялар халқаро ижара муносабатлари

Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли

Жаҳон хўжалиги ва халқаро иқтисодий муносабатлар асосий кўринишлари ва хусусиятлари