Fuqaro muhofazasida qo`llaniladigan kimyoviy radiatsion razvedka va dozimetrik nazorat asboblari

Fuqaro muhofazasida qo`llaniladigan kimyoviy radiatsion razvedka va dozimetrik nazorat asboblari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Fuqaro muhofazasi kuchlarga ixtiyoridagi radiatsion razvedka va dozimetrik asboblari. 2. Kimyoviy nazorat va shaxsiy dozimetrik asboblar tavsifi va qo`llash tartibi. 3. Xalq xo`jalik obyektlarida radiatsion va kimyoviy holatni baholash uslublari .

www.arxiv.uz Fuqaro muhofazasi kuchlari ixtiyoridagi radiatsion razvedka va dozimetrik asboblari Hozirgi vaqtdagi radiatsiya nazorat priborlaridan, maxsus nazorat sistemalari va vositalar majmualaridan tuzilganki, ularning samarali foydalanishi berilgan talofatni kamaytiradi va xavfsizlikni ta`minlaydi. Ularning turlanishi rasm-4.1 da keltirilgan. Yadro portlashi, ma`lumki, zarba to`lqini, yorug`lik nurlanishi va singib boruvchi radiatsiyadan tashqari ko`p miqdordagi radioaktiv moddalarni paydo bo`lishi bilan kechadi. Radoaktiv zaharlanish radiaktiv moddalarni Yadro portlashi sodir bo`lgandan keyin tushishi natijasida paydo bo`ladi. Radioaktiv 2

www.arxiv.uz Rasm-1. Radiatsii nazorat priborlari, sistema va vositalari turlanishi. Radiatsion nazorat priborlari, sistema va vositalari Atrof-muhitni radiatsion nazorati Aholini dozimetrik nazorati Atrof-muhitni radiatsion nazorat pribori Yordamchi vositalar Tash qi nurlanish nazorat pribori Ichki nurlanishni nazorati pribori Radiometrik priborlar Dozimetrik priborlar Spektormetrik priborlar 1. Havo, yer, suvdan namuna oluvchi . 2. Radiometrik laboratoriya jihozlari. Individual dozimetrik komplektlar Odam nurlanishini aniqlovchi schetchiklar: - radiometrlar; - spektrometrlar.- radiometrlar; - radiometrilar- dozimetrlar; - signal berish љ urilmasi. - dozimetrlar; - dozimetrlar- radiometrlar; - radioaktiv indikatorlar. - alfa; - alfa-beta; - alfa-beta- gamma; - sepktrometrlar. Radiatsion nazorat sistemalari - atrof-muhit manitoringi; - uy va ofislarda; - yadroviy energetik qurilmalarda .

www.arxiv.uz moddalarning nurlanishi 3 xil bo`ladi: gamma, betta, alfa. Eng katta kirib borish xususiyatiga gamma-nurlar (ular havoda bir necha yuz metr, masofani o`tadi), kichik kirib borish xususiyatiga betta-zarrachalar (bir necha metr) va juda oz kirib borish xususiyatiga alfa-zarrachalar (bir necha santimetr) ega. Shuning uchun hududni radioaktiv zararlanishida inson uchun asosiy xavfni gamma va betta nurlar tashkil etadi. Gamma-nurlar sutka, hafta va ba`zan oylar davomida ta`sir etishi mumkin. Gamma nurlarni inson organizmiga ta`siri organizm hujayralarini ionizatsiya qilinishi va uning hayot faoliyatini buzilishiga bog`liq. Alfa va betta nurlarni ionizatsiya qilish qobiliyati gamma nurlarni ionizatsiya qobiliyatiga nisbatan 100 marta kuchli. Ustki kiyim va shaxsiy himoya vositalari beta nurlarni ancha pasaytirsa alfa nurlarni esa butunlay tutib qoladi. Alfa nurlar yuqori ionizatsiya xususiyatiga ega bo`lganligi sababli xavfli hisoblanadi. 1) Radiatsion zararlanish qo`yidagi xususiyatlarga ega: 2) katta zararlanish maydoni (ming, o`n ming km2); 3) zararlanish ta`sirini uzoq vaqt davomida saqlanishi (kunlar, haftalar, va ba`zan oylar); 4) rang, xid va boshqa tashqi belgilarga ega bo`lmagan radioaktiv moddalarni aniqlash juda qiyin. Ionizatsiya qiluvchi nurlarni aniqlashda va o`lchashda fotografiya, ssintilyatsiya, ximik va ionizatsion uslublar qo`llaniladi. Fotografiya metodi ionizatsiya qiluvchi nurlarni fotoplyonkani sezgir qatlami AuVg tasiriga asoslangan. Bunda bromli kumush ozod kumush atomlarini paydo qilib parchalanadi va kumushni o`ta mayda kristallari proyavka qilingan plyonkani qorayishiga olib keladi. Fotoplyonkani qorayish zichligi nurlanish dozasiga proporsional. Bu prinsip asosida shaxsiy fotodozimetrlar ishlaydi. Ssintilyatsion metod ba`zi moddalarni (ruh, sulfat yodli Na) ionizatsiya qiluvchi nurlar ta`sirida nurlanishiga asoslangan. Vspishkalar soni ionizatsiya qiluvchi nurlar dozasiga proporsional. Kimyoviy metod ionizatsiya qiluvchi nurlarni ba`zi moddalarni ximiyaviy o`zgartirishiga asoslangan. Bu esa ushbu moddalar eritmalarini indikator qo`shilgan 4

www.arxiv.uz holda rang paydo qilishiga yoki rangini o`zgarishiga olib keladi. Bu prinsipga ximik dozimetrlarni ishlashi asoslangan. Ionizatsion metod ionizatsiya qiluvchi modda atomlarini ionizatsiya qilinishiga ya`ni elektrik neytral atomlarni, molekulalarni parchalab musbat va manfiy ionlar hosil qilinishiga asoslangan. Bu nurlanilayotgan modda hajmiga elektrod kiritilib o`zgarmas kuchlanish berilsa elektrodlar orasiga elektr maydon hosil bo`ladi. Ionizatsiya qilingan gazda elektr maydon bo`lsa zaryadlangan zarrachalarni yo`nalgan harakati paydo bo`ladi, shuningdek gaz orqali ionizatsiya deb nomlaniladigan elektr tok o`tadi. Ionizatsion tokini o`lchay turib nurlar intensivligi haqida ma`lumot olish mumkin. Ionizatsiya metodi asosiy metod hisoblanib deyarli barcha dozimetrik priborlarda ishlatiladi. Ionizatsiya qiluvchi nurlarni muxitda ta`sirini baholashda ionizatsiya qiluvchi nurlarni ekspozitsion dozasi. (nurlarni miqdoriy tavsiflashda) va ekspozitsion doza quvvati (ma`lum vaqtdagi ekspozitsion doza) fizik kattaliklari foydalaniladi. Ekspozitsion doza - rentgen (r)da o`lchanadi. Ekspozitsion doza quvvati - rentgen soatda(r/s)-yoki millirentgen/soat (Mr/s) o`lchanadi va radiatsiya darajasi deb ataladi. Deyarli barcha dozimetrik priborlar qo`yidagilardan iborat: 1. qabul qilish qurilmasi (nurlanish detektori) 2. Elektrik sxema – juda kichik va bevosita o`lchash qiyin bo`lgan ionizatsiya tokini kuchaytirish va o`zgartirish uchun mo`ljalangan. 3. O`lchash pribori - mikroampermetr 4. Kuchlanish o`zgartirgichi - detektor va elektrik sxemani yuqori kuchlanish bilan ta`minlash uchun mo`ljallangan. Bu batareya kuchlanishini priborni normal ishlashi uchun kerakli qiymatlargacha oshiradi. 1) Dozimetrik priborlarda detektor sifatida ionizatson kamera yoki gazorazryad schetchigi ishlatiladi. Ionizatsion kamera havo bilan to`ldirilgan yopiq hajm bo`lib unda 2-ta elektrod joylashtirilgan va ularga o`zgarmas tok manbaidan kuchlanish beriladi. Agar ionizatsiya qiluvchi nurlar bo`lmasa, kamera zanjirida elektr tok ham bo`lmaydi, chunki havo yaxshi izolyator hisoblanadi. Ionizatsion nurlar ta`sirida havo molekulalari ionizatsiya qilinadi. Bunda musbat zarrachalar katodga 5

www.arxiv.uz (manfiy elektrodga), manfiy zarrachalar esa anodga (musbat elektrodga) intiladi. Kamera zanjirida ionizatsiya toki paydo bo`ladi va u mikroampermetr bilan o`lchanadi. Ionizatsiya tokini raqamli qiymati nurlanish quvvatiga proporsional. 2) Gazorazryad schetchigi mayda intensivlikdagi radioaktiv nurlanishlarni o`lchaydi. U siyraklashtirilgan inert gazlar (argon, neon) va spirt parlari (schetchigini ishini yaxshilash uchun) aralashmasi bilan to`ldirilgan germetik metall yoki shishali silindr shaklida bo`ladi. Silindr ichida uning o`qi bo`ylab o`tkazilgan ingichka metall ipdan (anod), va silindrni ichki yuzasiga yotqizilgan metall qatlamidan (katod) iborat. Metall ip va tok o`tkazuvchi qatlamga elektr tok kuchlanishi beriladi. 3) Radioaktiv nurlanish bo`lmaganda schetchik hajmida ozod ionlar yo`q, shuning uchun schetchik zanjirida elektr tok ham bo`lmaydi. Radioaktiv nurlanish ta`sirida schetchik hajmida zaryadlangan zarrachalar (musbat ionlar va elektronlar) paydo bo`ladi. Elektronlar elektr maydon ta`sirida anod tomonga harakatlana turib kinetik energiyaga ega bo`lishadi va o`zlari gazli muhit atomlaridan elektronlarni urib chiqaradi. Bu elektronlar esa o`z o`rnida yana ionizatsiyani keltirib chiqaradi. Shunday qilib radioaktiv nurlarni bitta zarrachasi, bir necha elektronlarni paydo bo`lishiga olib keladi. Schetchik ipida (anod) ko`p miqdorda elektronlar to`planadi, musbat potensial pasayadi va elektrik impuls paydo bo`ladi. Impuls sonlarini ma`lum vaqt ichida registratsiya qila turib, radioaktiv nurlarni intevsivligini baholash mumkin. 4) Dozimetrik priborlar qo`yidagi maqsadlarga ishlatiladi: 5) Nurlanishni nazorat qilish (odamlar va qishloq xo`jalik hayvonlari tomonidan olingan nurlanishni ekspozitsion dozasi haqida ma`lumot) - shaxsiy dozimetrik komplektlari. Radioaktiv zararlanishni nazorat qilish (odam,hayvon, texnika, transport, jihozlarni, shaxsiy himoya vositalari, oziq-ovqat, suv va boshqalar) radioaktiv zararlanishni nazorat etish. - radiometrlar. Hududlarda radiatsiya darajasini aniqlash - radiatsion razvedka - radioaktivlik indikatorlari, radiometr-rentgenometrlar. Shaxsiy dozametrlar komplekti DP 22V va DP-24. cho`ntakli ko`rsatuvchi DKP- 50A dozimetrlardan iborat bo`lib odamlar tomonidan radioaktiv moddalar bilan 6

www.arxiv.uz zaharlangan hududlarda ishlash jarayonida olinadigan gamma nurlanishlarni ekspozitsion dozasini aniqlash uchun mo`ljallangan. DP-22V ZD-5 zaryad qurilmasi va 50 ta shaxsiy cho`ntakli DKP-50A dozimetrdan, DP-24 esa DP-22Vdan farq qilib 5 ta DKP-50A dozimetrlaridan iborat. Zaryadlash qurilmasi DKP-50A dozimetrlarni zaryadlash uchun mo`ljallangan bo`lib unda kuchlanish o`zgartirgichi, yuqori kuchlanish to`g`irlagichi, potensiometr- kuchlanish rostlagichi, zaryad uychasini yoritgichi, mikrokalit va ta`minlash manbai joylashgan. Ta`minlash manbai 2 ta 1,6 MPU-U-8 quruq elementlardan iborat bo`lib priborni 30 soat davomida uzluksiz ishlashini ta`minlaydi. Zaryad qurilmasi chiqishida kuchlanish 180-250V ni tashkil etadi. Cho`ntakli DKP-50A dozimetrlari gamma nurlarni ekspozitsion dozalarini o`lchashga mo`ljallangan avtoruchka shaklida ishlangan. Dozimetr dyural korpusdan iborat bo`lib unda ionizatsion kamera (kamerada elektroskopli kondensater joylashtirilgan), o`lchash qurilmasi (okulyar, obyektiv va shkaladan iborat) va zaryadlash qismi (diafragma, harakatlanuvchi kontaktli shtir) joylashgan. Dozimetrni zaryadlash paytida elektroskopni vizir ipi elektrostatik itarish kuchi ta`sirida ichki elektroddan uzoqlashadi va o`lchash qurilmasi shkalasini nuli bilan birlashadi. Gamma nurlanishlar ta`sirida kamera hajmida ionizatsion tok paydo bo`ladi. Ionizatsion tok kondensatorni va kamerani boshlang`ich zaryadini, demak ichki elektrod patensialini kamaytiradi. Bu esa vizir ipi va elektrokoskop tutqichi orasidagi elektrostatik itarish kuchini kamaytiradi; vizir ip va tutqich bir biriga yaqinlashadi. Vizir ipini shakli o`lchash shkalasida siljiydi. Radiometr - rentgenenmetrlar DP5A(V) va DP-5V hududlarda radiatsiya darajasini va turli predmetrlarni radioaktiv zararlanishini gamma nurlanish bo`yicha o`lchashga mo`ljallangan. Gamma nurlanish quvvati mr/soat yoki r/s o`lchanadi. Asbobda betta- nurlarni aniqlash ham mumkin. Pribor 6 ta o`lchash poddiapazonlariga ega bo`lib 0,05 mr/s to 200 r/s o`lchaydi. Ko`rsatkichlar mikroampermetr shkalasi bo`yicha hisoblanib poddiapazon koeffitsiyentiga ko`paytiriladi. Shkalani 0 dan birinchi raqamlarigacha bo`lgan uchastkasi ish uchastkasi hisoblanmaydi. Asbob 1-chi poddiapazondan tashqari barcha 7

www.arxiv.uz poddiapazonlarda tovushli indikatsiyaga ega (telefon yordamida eshitiladi). Pribor 3ta KB-1 quruq elementlaridan ishlaydi va 40 soat (DP5A) va 55 soat (DP 5V) uzluksiz ishlashi mumkin. Bu elemntlardan bittasi shkalani yoritish uchun mo`ljallangan. Ta`minlash manbalari bo`lmaganda priborlar tashqi o`zgarmas tok manbalariga (3,6 va 12 v DP-5A; 12 yoki 24 v DP 5V) ta`minlash kolodkalari va kuchlanish bo`luvchilari (uzunligi 10 m kabeli b/n) orqali ulanadi. Priborni qabul qilish qurilmalari gazorazryad schetchiklari bo`lib DP 5A priborida: bittasi (SIZBG) o`lchash pultida; ikkita (SIZBG va STS-5) zonda, DP 5V priborida 2 ta (SBM-20 va SIZVG-5) detektrlash blokida joylashgan. Zond va detektrlash bloki po`loddan yasalgan silindrsimon korpus bo`lib etilsellyulozali suv o`tkazmaydigan plenka bilan qoplangan va betta-nurlarni indikatsiya qiladigan derazadan iborat. Korpusga metalldan yasalgan va buraladigan ekran o`rnatilgan. Bu ekran zondda 3 holatda («G», «B») va detektrlash blokida esa 3 holatda («G», «B», «K») fiksatsiya ilinadi. «G» holatda gamma nurlar, «B» holatda betta nurlar va «K» holatda nazorat betta-nurlanish manbai ulanadi. Bunda DP-5V priborini ishga yaroqliligi tekshiriladi. O`lchov pultini schetchigi «200» poddiapazonida ishga tushiriladi. Rentgenometr DP-3B bortovoy pribor hisoblanib u avtomobil, kater, samolet, vertolet va boshqa harakatlanuvchi razvedka olib boruvchi vositalarga o`rnatiladi. Bu radioaktiv moddalar bilan zararlangan hududlarda radiatsiya darajasini o`lchashga mo`ljallangan, Pribor 12 yoki 24v kuchlanish bilan ishlaydi. Kimyoviy nazorat va shaxsiy dozimetrik asboblar tavsifi va qo`llash tartibi Havoni, hududni, inshoot, jihoz, transport shaxsiy himoya vositalari, kiyim-bosh, oziq-ovqatlar, suv va boshqa obyektlarni zararlovchi moddalar va tez ta`sir qiluvchi zaharli moddalar bilan zararlanish darajasini aniqlash kimyoviy razvedka priborlari yordamida amalga oshiriladi. Asosiy kimyoviy razvedka pribori bu, harbiy kimyoviy razvedka pribori hisoblanadi (XKRP) va shuningdek yuqoridagi priborga o`xshash bo`lgan yarim avtomatlashgan kimyoviy razvedka pribori ishlatiladi. 8

www.arxiv.uz Zaharlovchi moddalarni (ZM) kimyoviy razvedka priborlari yordamida aniqlash indikator rangini uni ZM bilan ta`sir paytida o`zgarishiga asoslangan. Qaysi indikator olingan va u o`z rangini qanday o`zgartirishga qarab ZM turini, olingan rang intensivligini rangli etalon bilan taqqoslash esa ZMni havodagi taxminiy konsentratsiyasini aniqlashga imkoniyat beradi. Harbiy kimyoviy razvedka pribori ZMni (VI-IKS, zarin, zoman, iprit, fosgen sinil kislotasi va xlorsian) havoda, hududda va texnikada aniqlashda mo`ljallangan. XKRP quyidagi asosiy qismlardan iborat: nasos; nasos uchun nasadka; nasadka uchun himoya qalpoqlari; tutunga qarshi filtr; garelka patronlari; fonar; shtir, lopatka; kassetalarda joylashtirilgan indikatorli trubkalar; gorelka korpusi. Nasos yordamida indikatorli trubkalar orqali tahlil qilinayotgan havo o`tkaziladi. Nasos boshchasida kesish uchun (indikator trubkalarni) 2-ta chuqurcha (indikator trubkalarni chet qismini sindirish uchun) va nasos ruchkasida esa ampula ochgich joylashgan. Nasos nasadkasi indikator trubkalari orqali o`tayotgan ZM parlarini oshirish uchun ishlatiladi. Ximiya kolpaklari nasadka voronkasini ichki qismini ZM tomchilaridan himoyalashda va shuningdek tuproq va to`kiluvchi materiallarda ZM tekshirishda ularni joylashtirish uchun ishlatiladi. Tutunga qarshi filtrlar ZMni tutunda, ZMni mayda miqdorlarini tuproq va to`kiluvchi materiallarda aniqlashda va shuningdek tutun namunasini olishda ishlatiladi. Gorelka indikatorli trubkalarni havo harorati past bo`lganda (-40(+100S) isitishga mo`ljallangan. Indikatorli trubkalar ZM aniqlash uchun ishlatiladi va ular kavsharlangan shishali trubka bo`lib ichida to`ldiruvchi va reaktivli ampulalar joylashtirilgan. Indikatorli trubkalar rangli doiralar bilan markirovka qilingan va 10-tadan kassetalarga joylashtirilgan. Kassetani yuza qismida bo`yalish rangli etaloni va trubkalar bilan ishlash tartibi ko`rsatilgan. 9

www.arxiv.uz ZMni havoda aniqlash. Kimyoviy xavfli moddalar havoda bo`lishi mumkin bo`lgan konsentratsiyasi, KXM nomlariga muvofiq jadval-4.1da, KXM xavfsizlik darajalari jadval-4.2 da keltirilgan. Жадвал -1 Kimyoviy xavfli moddalarning havoda bo`lishi mumkin bo`lgan konsentratsiyasi т/р № КХМ номлари Ҳаводаги ПДК, мг/м 3 ишчи зонаси бирмартали суткада 1. Азот кислотаси 5,0 0,4 0,15 2. Аммиак 20 0,2 0,04 3. Ацетонитрил 10,0 - 0,002 4. Ацетонциан-гидрин 0,9 - 0,001 5. Водород холористый 0,05 0,2 0,01 6. Водород фтористый 0,05 0,02 0,005 7. Диметиламин 1,0 - - 8. Метиламин 1,0 - - 9. Метил бромистый 1,0 - - 10. Метил хромистый 5,0 - - 11. Нитрилоакрил 0,5 - 0,03 12. Окис этилен 1,0 0,3 0,3 13. Олтингугурт ангидриди 10,0 0,5 0,05 14. Олтингугурт водород 10,0 0,008 0,008 15. Олитнгугурт углерод 1,0 0,03 0,005 16. Синильная кислота 0,3 - 0,01 17. Соляная кислота (конц.) 5,0 0,2 0,2 18. Формальдегид 0,5 0,035 0,003 19. Фосген 0,5 - - 20. Хлор 1,0 1,0 0,03 21. Хлорпикрин 2,0 0,007 0,007 Жадвал-2 Kimyoviy zaharlarning xavfsizlik darajasi Кўрсаткичлар номи Хавфли нормаси Фавқулотда хавфли (I) Юқори хавфли (II) Ўлиш хавфлиси (III) Кам хавфли ( IV ) КХМ ҳавода, мг/м 3 0,1 дан камроқ 0,1-1 1,1-10 10 кўпроқ Ошқозонда, мг/см 2 15 дан камроқ 15-150 151-500 5000 дан кўпроқ 10

www.arxiv.uz Терида, мг/кг 100 дан камроқ 100-500 501-2500 2500 дан кўпроқ Ҳавода, мг/м 3 500 дан камроқ 500- 5000 5001-50000 50000 дан кўпроқ Ингалацияда 300 кўпроқ 300-30 29-3 3 дан камроқ Buning uchun birinchi navbatda asab-paralitik ta`sir ega bo`lgan ZM parlari aniqlanadi. Buning uchun qizil doirali va qizil nuqtali 2-ta indikatorli trubkalar olinadi. Indikatorli trubkalarni chet qismlari sindiriladi, va ikkala trubkalardagi yuqori ampulalar sindiriladi. Trubkalarni yuqori qismidan ushlagan holda u tez aralashtiriladi. Trubka markirovka qilinmagan joyi bilan nasosga o`rnatilib undan havo o`tkaziladi, ikkinchi trubkadan esa havo o`tkazilmaydi va u pribor korpusini shtativiga o`rnatiladi. Keyin ampula ochgich yordamida ikkala trubkalarni pastki ampulalari sindiriladi, aralashtirilgandan keyin kontrol trubka rangini qizildan sariqgacha o`tishi kuzatiladi. Kontrol trubkada sariq rang paydo bo`lgan vaqtda, tajriba trubkasini yuqori qismida qizil rang hosil bo`lgan bo`lsa, bu ZM (zarin, zoman yoki Vi-iks)ni havli konsentratsiyasi borligiga ishora qilinadi. Agar tajriba trubkasida sariq rang kontrol trubkasi bilan bir vaqtda paydo bo`lsa bu ZM kamligini yoki ularni yo`qligidan dalolat beradi. Bundan keyin havoda unga chidamli bo`lmagan ZM (fosgen, sinil, kislotasi, xloriian) aniqlanadi. Buning uchun uchta yashik doirali indikator trubkalar ishlatiladi. Turbka ochiladi, ampula sindiriladi, naosoga o`rnatilib u 10-15 marta harakatga keltiriladi. Keyin esa havoda iprit parlarini borligi aniqlanadi. Buning uchun bitta sariq doirali trubkalar ishlatiladi. Bundan keyin trubkalar nasosdan olinadi, to`diruvchi rangi kasseta yuzasidagi etalon rang bilan solishtiriladi. Buning uchun trubka ochiladi, nasosga qo`yiladi, 60 marta harakatga keltirib havo o`tkaziladi va bir minut o`tgach to`ldiruvchi rangi kasseta yuzasidan etalon rangi bilan solishtiriladi. Xalq xo`jaligi obyektlarida radiatsion va kimyoviy holatni baholash uslublari 11

www.arxiv.uz Odamlarn radioaktiv, zaharlovchi va qattiq ta`sir etuvchi zaharli moddalar bilan zararlanish havfi radiatsion va kimyoviy holatni qutqaruv va kechiktirib bo`lmaydigan avariya-tiklash ishlarini tashkil etishga, shuningdek, zararlanish sharoitida xalq xo`jaligi obyektlarini faoliyatiga ta`sirini hisobga olgan holda ularni tezda aniqlash va baholashni talab qiladi. Radiatsion holat tuman, aholi punktlarida yoki obyektda hudud va u yerda mavjud bo`lgan barcha predmetlarni radioaktiv zararlanishi natijasida sodir bo`ladi. Radiatsion holatni baholash deganda tuzilmalarni, obyektlarni radioaktiv zararlanish sharoitidagi turli harakatlari bo`yicha asosiy vazifalarni yechish, olingan natijalarni tahlil etish va radiatsion yo`qolishlar kuzatilmaydigan harakat variantlarini tanlash tushuniladi. Radiatsion holatni baholash yadro qurolini ishlatilishi asoratlarini bashoratlash natijalari va radiatsion razvedka ma`lumotlari asosida amalga oshiriladi. Radioaktiv zararlanish darajalarini bashorat qilishda boshlang`ich ma`lumotlar yadro portlashini sodir bo`lganligi vaqti, uning koordinatalari, portlash turi va quvvati, shamolni yo`nalishi va tezligi hisoblanadi. Bu bashoratlash ma`lumotlari asosida obyekt maydonini u yoki bu uchastkasidagi radiatsiya darajasini kerakli aniqlikgacha aniqlash imkoniyati yo`q. Radiatsion holatni obyektiv baholash imkoniyatini faqat dozimetrik asboblar yordamida razvedka organlari tomonidan olingan radioaktiv zararlanish haqidagi aniq ma`lumotlargina yaratadi. Obyektlarda razvedka radiatsion va kimyoviy kuzatuv postlari, radiatsion va kimyoviy razvedka zveno va guruhlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular radioaktiv zararlanish boshlanishini aniqlashadi, radiatsiya darajasini o`lchashadi va ba`zi hollarda yer usti portlashi vaqtini aniqlashadi. Radiatsiya darajasi va o`lchash vaqti haqidagi ma`lumot olingach, obyekt FM shtabi ularni radiatsion razvedka va kuzatuv jurnaliga kiritishadi, sxemalarda ko`rsatilgan radiatsiya darajalariga ko`ra radioaktiv zararlanish zonalarini chegaralari o`tkaziladi. Radioaktiv zararlanishni xavflilik darajasi va asoratlarini ta`siri nurlanishni ekspozitsion dozasini hisoblash orqali baholanadi. Bu ma`lumotlarni hisobga olgan holda quyidagilar aniqlanadi: mumkin bo`lgan radiatsion yo`qotishlar; odamlarni zararlangan hududda mumkin bo`lgan bo`lishlari vaqti; qutqaruv va shoshilinch 12

www.arxiv.uz avariya-tiklash ishlarini zararlangan hududda boshlanishi va davomiyligi; ishchi, xizmatchilarni va obyekt ishlab chiqarish faoliyatini himoyalash rejimi va boshqalar. Radiatsion holatni baholash uchun boshlang`ich ma`lumotlar quyidagilar hisoblanadi: - radioaktiv zararlanish kelib chiqqan yadro portlashini vaqti, radiatsiya darajalari va ularni o`lchash vaqti; - radiatsiyani kuchsizlantirish koeffitsiyentlari va yo`l qo`yilgan nurlanish dozalari; - qo`yilgan vazifa va uni bajarish muddati. Kimyoviy holatni baholash deganda zaharlovchi (ZM) va kuchli ta`sir etuvchi zararli moddalar (KTEZM) bilan zararlanish ko`lami va xarakterini aniqlash, uni obyektlar, FM kuchlari va aholiga ta`sirini tahlil etish tushuniladi. Kimyoviy holatni baholashda boshlang`ich mahlumotlar quyidagilar hisoblanadi: ZM (yoki KTEZM) turi, kimyoviy qurol ishlatilgan tuman va vaqti; hududni meteo va topografik sharoitlari; odamlar, texnika va aslahalarni yashirish darajasi. ZM qo`llanishi natijasida yuzaga kelgan kimyoviy holatni har tomonlama o`rganish uchun ishlatilgan kimyoviy qurol vositalari, kimyoviy halokat o`choqlarini chegaralari, zararlangan zona maydoni va ZM turi aniqlanadi. Ushbu ma`lumotlar asosida quyidagilar baholanadi: - zararlangan havoni tarqalish ko`lami; - ZMni hudud va texnikadagi chidamliligi ko`lami; - Terini himoya qilish vositalari bilan himoyalangan odamlarni halokat o`chog`ida bo`lish vaqti; - kimyoviy halokat o`chog`ida mumkin bo`lgan odam yo`qotishlari. 13

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» T. «O`zbekiston», 1997 yil. 2. Karimov I.A. «Yangiga ishlash va fikrlash davr talabi» T. O`zbekiston, 1997 yil. 3. Karimov I.A. «Xavfsizlik va taraqqiyot yo`lida» Toshkent, 1995 yil. 4. Karimov I.A. «Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» Toshkent, 1995 yil. 5. Karimov I.A. «Adolatli jamiyat sari» T. «O`zbekiston», 1998 yil. 6. Karimov I.A. «O`zbekiston buyuk kelajak sari» T. «O`zbekiston», 1999 yil. 7. Karimov I.A. «Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz». T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. «O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to`g`risida» O`zbekiston Respublikasining Prezidentini farmoni, 4 mart, 1996 yil, Toshkent. 9. «O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining faoliyatini tashkil etish masalalari to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, №143, 11 aprel, 1996 yil, Tashkent. 10. «O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to`g`risida» O`zbekiston Respublitkasi Mahkamasining qarori, № 558, 23 dekabr 1997 yil . 11. www.ziyonet.uz 14

O'xshashlar

( Iqtisodiy ) Tahlil metodi va unda qo`llaniladigan usullar

Biznеs jarayonlarini tahlili va sintеzida qo`llaniladigan usullar

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy nazorat.

Boshqaruvda nazorat