Dinamikani statistik o’rganish usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Dinamikani statistik o’rganish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Dinamikani statistik o’rganish usullari Reja: 1. Ijtimoiy-i q tisodiy xodisalar dinamikasini statitik o’ rganish zarurligi. 2. Dinamika q atorlari turlari. 3. Dinamika q atorlarini ta h lil q ilish k o’ rsatkichlari. 4. Dinamika q atorlarida o’ rtachalarni h isoblashning o’ ziga xos xususiyatlari. 5. Dinamika q atorlarida trend tenglamasini tuzish. 6. Dinamika q atorlarida mavsumiy tebranishlarni statistik o’ rganish. 7. Dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiyani statistik o’rganish.

1. Ijtimoiy-i q tisodiy xodisalar dinamikasini statitik o’ rganish zarurligi Dinamika so’zi grekcha “dynamikos” so’zidan olingan bo’lib, kuchga tegishli, kuchli degan lug’aviy mazmunga ega. Bu atama harakat holatini, o’sish yoki rivojlanishni anglatadi. Hodisalarning vaqt ichida o’zgarishi statistikada dinamika deb, shu jarayonni ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatori esa dinamika qatorlari deb yuritiladi. Dinamika qatorlari ikki unsurdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki davrlar sanasi, ikkinchisi - ularga tegishli ko’rsatkichlar. O’rganilayotgan rivojlanish vaqtining umumiy uzunligini oraliqlarga bo’lib qarasak, har bir kesilish nuqtasi moment (muayyan on, payt, fursat) deb ataladi, bir momentdan ikkinchisigacha o’tgan vaqt oralig’i (yil, kvartal, oy, kun va h.k.) esa davr deb yuritiladi. Hodisa me’yorini muayyan momentga nisbatan belgilasak, u holda uning zaxirasi, ya’ni shu on holatiga bo’lgan miqdori (soni va h.k.) aniqlanadi. Agar hodisa me’yorini ma’lum davr uchun o’lchasak, u holda uning muayyan vaqt oralig’idagi oqimi, ya’ni ushbu davr davomidagi umumiy miqdori (hajmi va h.k.) aniqlanadi. O’rganilayotgan hodisaning vaqt momentlariga yoki davrlarga tegishli ko’rsatkichlari qator darajalari deb ataladi va “U” orqali belgilanadi. Dinamika - o’sish, rivojlanish demakdir. Hodisalarning vaqt davomida o’zgarishini ta’riflovchi statistik ko’rsatkichlar qatori dinamika qatori deb yuritiladi. Zahira yoki resurs - hodisaning muayyan ondagi holati (soni), oqim - ma’lum vaqt davomida ro’y bergan jarayon, hodisaning bu davr ichidagi miqdori.

Har bir dinamika qatori boshlang’ich U 0 , oxirgi U n , muayyan oraliq U i va o’rta У darajalarga ega. Dinamika qatori quyidagilar bilan harakterlanadi: - uzoq muddatli harakat yo’nalishi, ya’ni umumiy asriy tendentsiya; - qisqaroq davrlarga xos tsiklik yoki lokal o’zgarishlar; - ayrim yillarga tegishli tebranishlar va mavsumiy o’zgarishlar. Statistikada dinamika ma’lumotlarini tarkibiy qismlarga (komponentlarga) ajratish va o’lchash usullari hamda ularni hisobga olib kelajakda kutiladigan rivojlanish istiqbollarini baholash yo’llari ishlab chiqilgan. Dastavval ko’rsatkichlarning taqqoslamaligini ta’minlash kerak. Buning uchun ular nafaqat bir xil o’lchov birliklarida va aniqlik darajasida ifodalanishi, balki shu bilan birga zamon va makon (joy) jihatidan taqqoslama bo’lishi kerak. Zamon jihatidan taqqoslamalik deganda ko’rsatkichlar tegishli vaqt uzunliklari teng bo’lishi bilan birga davrlar, ayniqsa, boshlang’ich va oxirgi davr bir-biridan tasodifan farq qilmasligi, masalan, favqulodda voqealarga ega bo’lmasligi nazarda tutiladi. Makon jihatdan taqqoslamalik ko’rsatkichlar teng chegarali hududlarga tegishli bo’lishini anglatadi. Bundan tashqari, o’rganilayotgan ob’ektlarni chegaralash tartibi va uning birliklarini aniqlash Dinamika qatorlari uzoq muddatli tenden-tsiya, ayrim davrlarga xos tsiklik yoki lokal o’zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsu-miy o’zgarishlarni o’zida mujassamlash-tirishi mumkin. Dinamika qatorining ko’rsatkichlari taqqos-lama bo’lishi kerak.

masalasi bir xil tarzda yechilishi kerak. Ko’rsatkichlarni hisoblash ham yagona usulga tayanishi lozim. 2. Dinamika qatorlarini turlari Ma’lum oraliqli momentlarga nisbatan hisoblangan hodisa miqdorlaridan tuzilgan qator momentli dinamika qatori deb ataladi. Agar bir momentdan ikkinchisigacha bo’lgan vaqt oralig’ini qisqartirsak, u holda qator darajalari ham o’zgaradi. Ma’lum vaqt oraliqlari davomida kechgan jarayonlar natijalari - oqimlarni ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatori davriy dinamika qatorlari deb ataladi. Dinamika qatorlarini momentli yoki davriy ko’rinishda tuzish ixtiyoriy ish bo’lmasdan, balki o’rganilayotgan hodisaning mohiyatiga, uning miqdorini aniqlash usuliga bog’liqdir. Dinamika qatorlarini boshlang’ich mutlaq miqdorlar va hosilaviy ko’rsatkichlar asosida tuzish mumkin. Hosilaviy ko’rsatkich qatorlari deganda mutlaq miqdorlarni qayta ishlash natijasida olingan nisbiy va o’rtacha miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar tushuniladi. Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlari Dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida bir qator ko’rsatkichlar hisoblanadi: mutlaq qo’shimcha o’sish (yoki kamayish); o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati; qo’shimcha o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati (foizda); 1% qo’shimcha o’sishning (yoki kamayishning) mutlaq qiymati. YUqorida qayd qilingan ko’rsatkichlarini batafsil ko’rib chiqamiz. 1. Mutlaq qo’shimcha o’sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasini ayirish yo’li bilan aniqlanadi. Momentli dinamika qatori - bu ma’lum oraliqli momentlarga hisoblangan ko’rsat- kichlar qatoridir.

2. O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (K o’.k. ) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha martaba yoki foizga katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko’rsatadi. 3. qo’shimcha o’sish (kamayish) sur’ati (T) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang’ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va boshlang’ich davr darajasiga bo’linadi. Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va o’zidan oldingi yil darajasiga bo’linadi. 1% qo’shimcha o’sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq qo’shimcha o’sish qiymati zanjirsimon qo’shimcha o’sish sur’atiga bo’linadi. Sifat ko’rsatkichlariga asoslangan dinamika qatorlarini tahlil qilishda nazarda tutish kerakki, ular qanday shaklda - to’g’ri yoki teskari ko’rinishda tuzilishiga qarab, yuqorida zikr etilgan analitik ko’rsatkichlar, masalan, o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlari turlicha mantiqiy mazmunga ega bo’ladi va bir biriga barobar bo’lmaydi. Bu yerda sifat ko’rsatkichlari deganda miqdoriy qiymati ob’ekt (predmet)ning birligiga nisbatan hisoblanadigan hodisa me’yori tushuniladi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat natijalarini, ya’ni mavjud moddiy, moliyaviy, tabiiy, mehnat resurslaridan foydalanishni sifat jihatidan, samaradorlik nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. 10.4. Dinamika o’rtacha ko’rsatkichlarini hisoblash ning o’ziga xos jihatlari O’rtacha dinamika ko’rsatkichlari nafaqat qisqa va uzoqroq davrlarga xos umumiy yoki lokal tendentsiyalarni belgilash uchun zarur, balki shu bilan birga trendlarning analitik shakllarini aniqlash va vaqt kengligi turlicha bo’lgan davrlar ichidagi sur’atlarini qiyosiy o’rganish uchun tengi yo’q vosita hisoblanadi. Bunday ko’rsatkichlar safi dinamika qatorining o’rtacha darajasi, o’rtacha mutlaq o’sish (yoki kamayish) va tezlashish qiymati, o’rtacha o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlari, o’rtacha tezlanish sur’atlari va boshqa o’rtacha me’yorlarni o’z ichiga oladi.

Dinamika qatorining xarakterini e’tiborga olib uning o’rtacha darajasi hisoblanadi. Davriy qatorlarda u ayrim darajalardan o’rtacha arifmetik miqdor olish yo’li bilan aniqlanadi. Momentli dinamika qatorlarida o’rtacha daraja maxsus yo’l bilan aniqlanadi. Buning uchun boshlang’ich va eng so’nggi qator darajalari yarim miqdorda qolganlari esa to’la holda olinib qo’shiladi, so’ngra hosil bo’lgan yig’indi darajalar sonida bitta kamiga bo’linadi, ya’ni:1 n У ) у (у 2 1 1 n у 2 1 ..... у у у 2 1 У 1n 2i i n 1 n 3 2 1              (11.5) Bu formula momentli qatorning xronologik o’tachasi deb ataladi. O’rtacha mutlaq qo’shimcha o’sish zanjirsimon mutlaq o’sishlardan oddiy arifmetik o’rtacha aniqlash natijasida hosil bo’ladi: n у- у n уΔ Δ n у    O’rtacha mutlaq qo’shimcha o’sishni (9.6) formula yordamida hisoblayotganda shuni hisobga olish kerakki, bu formuladan darajalar kuchli tebranishga ega bo’lmagan taqdirda foydalanish mumkin. Agar ularda kuchli Momentli dinamika qatorlarida o’rtacha daraja xronologik o’rtacha ko’rinishida hisoblanadi. O’rtacha mutlaq qo’-shimcha o’sish zanjir-simon mutlaq o’sish-lardan oddiy arif-metik o’rtacha hisob-lash yo’li bilan aniqlanadi.

tebranish kuzatilsa, dastlab tebranishlardan umumiy tendentsiya (trend)ni ajratib olish kerak (hisoblash tartibi 9.4 bo’limda bayon etiladi.) O’rtacha mutlaq tezlanish, o’rtacha mutlaq o’sishga o’xshab, ayrim davrlardagi mutlaq tezlanish miqdorlari yig’indisini davrlar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Dinamika qatorlarining tendentsiyalarini aniqlash va ularni qiyosiy tahlil qilishda dinamika o’rtacha sur’atlarini hisoblash juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichni topishning eng aniq usuli dinamika qatorlarini eksponentlar (ko’rsatkichli funktsiya ta У f  ) bo’yicha tekislash natijalariga asoslanadi. qator darajalari bir marom va yo’nalishda o’zgarsa, o’rtacha dinamika sur’ati zanjirsimon o’sish sur’atlaridan geometrik o’rtacha hisoblash yo’li bilan aniqlanadi: К K K ..... K K 1 2 n n i i1 n n       (9.7) Bu yerda: K i - zanjirsimon o’sish suratlari; n - ularning soni. Ma’lumki, zanjirsimon o’sish sur’atlari ko’paytmasi zaminiy (bazisli) o’sish sur’atiga, ya’ni qatorning oxirgi darajasini boshlang’ich darajasi nisbatiga teng. Ammo ayrim hollarda o’rtacha o’sish sur’atini aniqlash sharti (mezoni) qilib boshqa funktsionalni olish masalasi tug’iladi. Jumladan mavjud sharoit bunday mezon sifatida biror darajaga U k nisbatan qator darajalari yig’indisini S U i qarash zarurligini taqozo etishi mumkin. Bu holda ayrim davrlar uchun o’sha darajaga nisbatan hisoblangan o’sish sur’atlarini К У У i i к  o’rtacha o’sish sur’ati К bilan O’rtacha mutlaq tezlanish darajalari analitik yo’l bilan tekislangan qatorlar uchun hisoblanadi.

almashtirish natijasida o’rtacha shaklini belgilovchi funktsional ) УΣ УΣ( К ђ i f  konstanta, ya’ni o’zgarmas miqdor bo’lishi kerak: К У У = К , ..... , У У = К , У У К i к i i к 2 2 к1 1   sharoitda funktsional ) У УΣ( к if – konstanta m1 i ,  Bu yerda: U k - taqqoslash asosi qilib olingan daraja. Masalan, besh yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot bazis darajaga (o’tgan besh yillik uchun o’rtacha yillik ishlab chiqarish hajmiga) nisbatan 800% yoki bshqacha so’z bilan aytganda, o’rtacha yillik daraja bazis darajaga nisbatan 160% (800%:5) tashkil etishi uchun mahsulot ishlab chiqarishning o’rtacha yillik sur’ati qanday bo’lishi kerak? Ushbu shartni qanoatlantiradigan o’rtacha o’sish sur’ati m tartibli parabola tenglamasi orqali aniqlanadi. SHuning uchun uni parabologik o’rtacha o’sish surati deb yuritiladi. Maxsus statistikaga oid adabiyotda parabologik o’rtacha o’sish suratini aniqlash uchun quyidagi taqribiy formula taklif etilgan: .m У У 1)m(m 6 1)4(m 9 1)2(m 3 1К ђm 1i i 2параб            . (9.9) Bu yerda: m - qo’shiladigan darajalar soni; U k - bazis (zaminiy) daraja. Misolimizda, mq5 S U i /U k q 800 % yoki 8.   К пара б.             1 3 8 9 64 1 20 8 5 1 0375 01406 005 3 116407 116 4%. , , , , , Darajasi bo’yicha qatorlarning tenglashish muddatini o’rtacha o’sish sur’atlari asosida aniqlash mumkin.

Bu holda У K У K 2(0) 2n 1(0) 1n    tenglikka ega bo’lamiz. Bu tenglikni logarifmlasak, quyidagi ifoda hosil bo’ladi: nlo g K logУ n log K logУ 2 2(0) 1 1(0)    Bundan: n(lo g K log K ) logУ logУ n logУ logУ log K log K 2 1 1(0) 2(0) 1(0) 2(0) 2 1       (9.10) Amalda (11.10) formuladan foydalanayotganda surati va maxrajidagi logarifmlarning katta qiymatidan kichigi ayiriladi. Masalan, birinchi qatorda У 600; К 1,09 1(0) 1   , ikkinchi qatorda У 200; К 2(0) 2  12, desak, u holda n log600 log200 log1,2 log1,09 6,39693 5,29832 0,18232 0,08618 1,09862 0,09614 11,43 йил.         Demak, darajasi bo’yicha qatorlar 9.4 yildan so’ng tenglashadi va bu daraja 1598,44 teng bo’ladi. 5. Dinamika tendentsiyalarini aniqlash usullari Ingliz tilida tendentsiya the trend deb ataladi. Tendentsiya so’zi lotincha tandere so’zining nemischa tendenz talaffuzidan olingan bo’lib, harakat yoki fikrlar yo’nalishi, biror hodisa rivojlanishida kuzatiladigan yo’nalish, biror kimsa yoki narsaga xos mayl, intilish, moyillik degan lug’aviy ma’nolarga ega. Umuman tendentsiyalarni aniqlashning turli usullari mavjud. Ular orasida eng oddiysi ko’rsatkich davrini uzaytirishdan iborat. Bu usulning mohiyati shundaki, dinamika qatorining haqiqiy darajalari asosida sirg’anchiq o’rtacha darajalar hisoblab, ulardan tekislangan qator tuziladi va natijada trend yaqqollashadi.

Sirg’anchiq o’rtacha darajalar qator ko’rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o’rtacha hisoblash yo’li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki juft sonda olinadigan qator ko’rsatkichlari asosida hisobalash mumkin. Birinchi holda hisoblash, masalan, uchta yoki beshta va h.k. toq sonda olinadigan darajalarga asoslanadi. Bu yerda eng muhimi shundan iboratki, har bir davr uchun sirg’anchiq o’rtacha darajani hisoblash uchun muayyan davr haqiqiy darajasidan tashqari uning o’ng va chap yonbag’ridagi ko’rsatkichlardan ikki tomondan bir xil sonda olib, ulardan arifmetik o’rtacha aniqlanadi. Ammo davrlar soni juft bo’lsa, u holda hisoblash natijalarini joylashtirish masalasi birmuncha murakkablashadi. Bu holda ular juft davrlar markazida o’rin egallashi kerak yoki boshqacha aytganda, har bir juft davrlar oralig’idagi markaziy nuqta sifatida qaralishi lozim. Trendni markazlangan sirg’anchiq o’rtacha darajalar hisoblash yo’li bilan aniqlash masalasi yakunida shunga e’tiborni jalb qilmoqchimizki, bu usul tub mohiyati jihatidan toq sonda olingan darajalardan xronologik o’rtacha hisoblashga asoslanadi. Haqiqatda ham yuqoridagi misolimizda birinchi sirg’anchiq o’rtacha boshlang’ich darajadan boshlab to’rtta qator hadlari yig’indisini to’rtga bo’lish yo’li bilan aniqlandi, ya’ni У У У У У 4 1 1 2 3 4     , ikkinchisi esa ikkinchiSirg’anchiq o’rtacha - bu qator darajalarini birin- ketin ma’lum tartibda surish yo’li bilan hisoblangan o’rtacha darajadir. Juft darajalardan hisoblangan o’rtacha markazlangan sir- g’anchiq o’rtacha deb ataladi. Markazlangan sir- g’anchiq o’rtacha - bu xronologik o’rtacha bo’yicha hisoblangan sirg’anchiq o’rtachadir.

darajadan boshlab yana to’rtta qator hadlari yig’indisini to’rtga bo’lish natijasida olinadi, ya’ni У У У У У 4 2 2 3 4 5     , so’ngra ulardan oddiy arifmetik o’rtacha hisoblab, birinchi markazlangan sirg’anchiq o’rtacha daraja topildi, ya’ni У У У 2 1 1 2   . Bu tenglikdagi У У У 2 У ва У 1 1 2 1 2   lar o’rniga ularning teng ifodalarini qo’ysak, u holda beshta darajalardan hisoblanadigan xronologik o’rtacha formulasi hosil bo’ladi, ya’ni У У У У У + У У У У 2 4 У У У У У 2 1 1 2 3 4 2 3 4 5 1 2 3 4 5                2 2 2 5 1 ( ) (9.11.) Boshqa markazlangan sirg’anchiq o’rtacha darajalar ham xuddi shunday tartibda aniqlanadi. YUqorida zikr etilganlardan va jumladan formula (9.11.) dan quyidagi muhim xulosa kelib chiqadi:markazlangan sirg’anchiq o’rtacha darajalar hisoblash usuli oddiy sirg’anchiq o’rtacha darajalar hisoblash usulidan nafaqat shaklan farq qiladi, balki shu bilan birga mazmunan afzallikka ega bo’lib, trendlarni aniqroq ifodalash imkonini beradi. Ma’lumki hayotda dinamika qatorining har bir darajasi yonidagi darajalardan ko’proq bog’liqlikka ega, olisdagilar unga kam ta’sir etadi. Ammo sirg’anchiq o’rtacha darajalarni oddiy arifmetik o’rtacha yordamida hisoblaganda, bu alhaqlik hisobga olinmaydi, chunki barcha o’rtachani shakllantiruvchi darajalar bir xil vaznda olinadi. Markazlangan sirg’anchiq o’rtacha darajalar hisoblashda esa, markaziy va uning yonbag’ridagi ko’rsatkichlar olis davr ko’rsatkichlariga nisbatan 2 marta og’irlikda qaraladi. Demak, bu usul trendni aniqroq namoyon bo’lishini ta’minlaydi, chunki u davrlar orasidagi haqiqiy o’zaro bog’lanish kuchlarini hisobga oladi. Dinamika tendentsiyasini aniqlash maqsadida qatorlarga ishlov berish usullari ichida eng mukammali trend tenglamasini tuzish va unga asosan tekislangan darajalarni hisoblashdir. Bu holda dastlab haqiqiy qator

ma’lumotlariga qarab rivojlanish tendentsiyasini ifodalash uchun eng bop funktsiya saralab olinadi va u approksimatsiyalovchi funktsiya deb ataladi, so’ngra bu funktsiya kichik kvadratlar usuli yordamida yechiladi, olingan natijalar asosida esa tekislangan qator tuziladi. quyida eng sodda trend tenglamalari keltirilgan: To’g’ri chiziqli funktsiya shaklidagi tenglama t а + а У 1 0 t ˆ Ko’rsatkichli funktsiya shaklidagi tenglama t 0 t 1а а У   ˆ Ikkinchi tartibli parabolasimon tenglama 2 1 1 0 t t а +t а + а У  ˆ Bu yerda: У t - qatorning nazariy darajalari (“t bo’yicha tekislangan igrek” deb o’qiladi) t - vaqtning shartli belgisi, odatda davrlar tarib soni bilan belgilanadi, ya’ni t : 1, 2, 3, ….. n . a 0 , a 1 va a 2 - analitik funktsiya ko’rsatkichlari (noma’lum hadlari).

5 . Dinamika qatorlarida trend tenglamasi ni tuzish qator darajalari o’rtasidagi mutlaq farqlar (mutlaq o’sishlar) deyarlik o’zgarmas miqdor (konstanta) bo’lsa yoki bir biridan juda kam tafovutlansa, ya’ni darajalar arifmetik progressiya yoki unga yaqin shaklda o’zgarsa, ularni vaqtining to’g’ri chiziqli funktsiyasi deb qarash mumkin. Vaqt sanog’ini qator markazidan boshlab , bu (9.12.) tizimni birmuncha soddalashtirish mumkin . Darajalar soni toq bo’lsa, qator o’rtasidagi markaziy nuqta - davrni (oy, yil va h.k.) nol deb qabul qilsak, u holda undan oldin o’tgan davrlar tegishlicha -1, -2, -3, va h.k. manfiy oshkorali tartib sonlari orqali belgilanadi, markazdan keyin keladigan davrlar esa q1, q2, q3, va h.k.musbat ishorali tartib sonlari bilan ifodalanadi. qator darajalari juft bo’lsa, u holda qatorning o’rtasidagi ikkita davr - nuqta -1 va q1 orqali, barcha boshqa davrlar esa ikkiga ko’payib boruvchi sonlar bilan ifodalanadi, jumladan -1 bilan belgilangan davrdan yuqoridagilar -3, -5, -7 va h.k. manfiy ishorali ikkiga ko’payuvchi sonlar bilan, pastdagilar esa 3, 5, 7 va h.k. musbat ishorali ikkiga ko’payuvchi sonlar bilan belgilanadi. Vaqt sanog’ini noldan boshlaganda  t q 0 bo’ladi , shuning uchun normal tenglamalar tizimi quyidagi ko’rinishni oladi : N a У а t Уt 0 1 2      S S S (9.12 a .) Bundan a У N У ва а Уt t 0 1 2    S S S

qator ko’rsatkichlari o’rtasidagi ikkinchi tartibli farqlar, ya’ni birinchi darajalardan hisoblangan ikkinchi farqlar deyarlik birday yoki unga yaqin darajada bo’lsa, u holda ularni vaqtga nisbatan ikkinchi tartibli parabola ko’rinishida talqin etish uchun nazariy asos tug’iladi. Bu holda qator darajalari dastlab jadal suratlar bilan ortib, ma’lum vaqtdan so’ng o’sish suratlari susayib boradi va oxirgi davrlarda mutlaq kamayish ham mumkin. Bunday sharoitlarda trend tenglamasiУ а а t а t t 0 1 12    formula bilan ifodalanadi va uning noma’lum ko’rsatkichlari a 0 , a 1 va a 2 kichik kvadratlar usuliga binoan N а а t+ а t у а t а t а t уt а t а t а t уt 0 1 2 2 0 1 2 2 3 0 2 1 3 2 4 2              S S S S S S S S S S S normal tenglamalar tizimi orqali, vaqt sanog’i markazdan boshlanganda esa  tq0 bo’lgani uchun quyidagi normal tenglamalar tizimi yordamida aniqlanadi: N а + а t у а t а t уt а t а t а t уt 2 2 1 2 2 3 0 2 1 3 2 4 2 S S S S S S S S S            Amaliyotda haqiqiy dinamika qatori haqidagi ma’lumotlarga asosan trend tenglamasining shaklini aniqlash ko’pincha juda og’ir masaladir. SHuning uchun EHM yordamida bir qancha funktsiya turlari bo’yicha trend tenglamalarini hisoblab chiqib, ulardan quyidagi mezon yordamida eng ma’qulini (haqiqiy darajalar bilan vaqt o’rtasidagi bog’lanishni aniqroq ifodalaydigani) tanlab olish tavsiya etiladi. qator darajalari uchun tuxumsimon tebranish xarak - terli bo’lsa trend tenglamasi para - bolasimon shaklda tuziladi .

S(У -У )t 2  min  (9.14.) 6 . Dinamika qatorlarida mavsumiy tebranishlarni statistik o’rganish TSikl grekcha kuklos so’zidan kelib chiqib, doira degan lug’aviy ma’noga ega. TSikl - bu uzoq vaqt ichida takrorlanib turadigan hodisa va jarayonlarning har bir davrasidir. Demak, doiralar yasab o’zgaruvchi ko’rsatkichlar qatori davrali qatorlar bo’lib, ularning tebranishi davriy tebranishlar yoki tebranishlarning davriyligi deb yuritiladi. Davrali tebranishlarni Fure qatori yordamida aniqlash mumkin. Bu usul quyidagi trigonometrik tenglamani tuzishga asoslanadi. Demak, bu holda davrali tebranishlar sinusioda shaklida namoyon bo’ladi. Ular garmonik tebranishlar bo’lgani uchun bu sinusiodalar turli tartibli garmonikalar deb ataladi. Tenglamada «k»-ko’rsatkichi garmonikalar sonini belgilaydi. Odatda Fure qatori bo’yicha darajalarni tekislashda bir nechta (4 tadan ko’p emas) gamonikalar hisoblanadi va so’ngra qanday garmonikalar sonida qator darajalari orasidagi tebranishlar davriyligi eng yaxshi ko’rinishda namoyon bo’lishi aniqlanadi. 7 . Dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiyani statistik o’rganish Dinamika qatorlarini tahlil qilayotganda darajalar tebranuvchanligi ikki jihatdan qaralishi mumkin. Birinchidan, ular o’rganilayotgan jarayon yoki hodisalarning rivojlanish qonuniyatlari namoyon bo’lishi uchun xalaqit qiladigan «tasodifiy to’siqlar» yoki «axborot shovqinlari» sifatida talqin etiladi. SHu sababli darajalarni ulardan «tozalash», ya’ni tasodifiy to’siqlarni dinamikaning juz’iy TSikl - bu uzoq vaqt ichida takrorlanib turadigan hodisa va jarayonlarning har bir davrasidir. Davriy tebranishlar Fure qatorining ko’p tartibli garomikalari yordamida aniqlanadi.

tomonlari sifatida bartaraf qilish yoki juda bo’lmaganda ta’sir kuchini zaiflashtirish yo’llarini topish va ilmiy asoslash zaruriyati tug’iladi. Bu masala yuqorida bayon etilgan trend hisoblash usullarini tub mohiyati va negizini tashkil etadi. Ikkinchi tomondan, dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida darajalar tebranuvchanligining o’zini o’rganish, statistik tekshirish predmeti sifatida qarash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Avtokorrelyatsiya deb haqiqiy qator darajalari bilan vaqt bo’yicha bir yoki bir necha davrlarga surilgan darajalar o’rtasidagi korrelyatsiyaga aytiladi. Uni o’lchash va o’rganish nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Avtokorrelyatsion tahlil nafaqat o’z – o’zidan ilmiy muammo sifatida diqqatga sazovor, balki shu bilan birga u qator masalalarni yechish uchun zamin yaratadi. Bunday tahlil, birinchidan, qator darajalari o’rtasida bog’lanish bor yoki yo’qligini, ikkinchidan, bog’lanish mavjud bo’lsa, uning zichlik darajasi va muhimligini baholash va nihoyat, uchinchidan, kuchli (muhim) bog’lanish o’rtacha qanday vaqt davomida (davrlar mobaynida) namoyon bo’layotganini aniqlash imkonini beradi. Darajalar o’rtasida kuchli va muhim bog’lanishlar mavjudligi muayyan dinamika qatoriga xos trend tipi va uning tenglamasi shaklini to’g’ri belgilash uchun asos tug’diradi. Bundan tashqari, bu holda darajalar tebranuvchanligi davriy shaklda bo’lsa, davr (tsikl) o’rtacha muddati yoki uzunligini baholash, sirg’anchiq o’rtachalar hisoblanayotganda esa tayanch darajalar soni masalasini to’g’ri yechish imkoniyatiga ega bo’linadi. Iqtisodiy hayotda shunday hodisalar ham tez – tez uchraydiki, ularni yuzaga keltiruvchi sabablar oldinroq yuz berib, oqibatlari esa ma’lum vaqtdan so’ng ro’yobga chiqadi, ya’ni ular orasida uzilish, vakuumli muddat paydo bo’ladi. Masalan, sarmoya uchun ajratilgan mablag’larni sarflash natijasida oldin ishlab chiqarish ob’ektlari yaratiladi, so’ngra ular ishga tushirilib asta – sekin quvvatlari Avtokorrelyatsiya- bu keyingi darajalar bi- lan oldingilari o’rta- sidagi yoki haqiqiy darajalari bilan tegishli tekislangan qiymatlari o’rtasidagi farqlar orasidagi korrelyatsiyadir.

o’zlashtiriladi. O’z – o’zidan ravshanki, ob’ektlarni bunyod etish va ishga tushirish davrida ushbu sarmoya daromad keltirmaydi, quvvatlarni o’zlashtirish davrida esa oz daromad keltiradi. Demak, kapital qo’yilmalar amalga oshirilgandan so’ng ma’lum vaqt o’tgandan keyingina sarmoyadan loyihada ko’zlangan daromad to’la miqdorda olina boshlanadi. SHunday qilib, sarmoyalarni bunyod etish bilan ulardan daromad olish o’rtasida ma’lum vaqt jarayoni kechadi. Bu vaqtni sarmoya lagi deb ataladi. Avtokorrelyatsion tahlil hodisalar dinamikasiga oid o’rtacha lag muddatini belgilash imkonini beradi. Natijada kapital qo’yilmalar iqtisodiy samaradorligini to’g’ri, asosli baholash uchun sharoit tug’iladi.

Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

O'xshashlar

Statistik ma’lumotlarni taqdim etish usullari. Jadvallar va grafiklar

Statistik ko’rsatkichlar

Statistik ko‘rsatkichlar

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Statistik kuzatish uslubiyati