Давлат ижтимоий сиёсатини амалга оширишда давлат пенсия таъминотининг зарурлиги ва унинг аҳамияти - Iqtisodiyot - Referatlar

Давлат ижтимоий сиёсатини амалга оширишда давлат пенсия таъминотининг зарурлиги ва унинг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Давлат ижтимоий сиёсатини амалга оширишда давлат пенсия таъминотининг зарурлиги ва унинг аҳамияти Режа: 1.Пенсия таъминотининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти, зарурлиги ва вазифалари. 2. Пенсия таъминотининг моҳияти, зарурлиги ва вазифалари. 3.Пенсия таъминоти тизимлари, уларнинг ўзига хос хусусиятлари.

1. Пенсия таъминотининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти, зарурлиги ва вазифалари. Бозор иқтисодиёти шароити ўзининг ижобий томонлари билан бир қатор зиддиятли томонлари ҳам мавжуд бўлиб жумладан, мамлакат аҳолисининг даромад жиҳатдан табақалашуви ижтимоий нобарқарорликнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Бунда, у эса бир қатор аҳоли қатламининг кам таъминланган турмуш кечириш шароити билан бирга юз беради. Мазкур ижтимоий муаммоларни юмшатиш учун ҳар бир мамлакат ўзига хос тарзда ижтимоий сиёсат оли боради. Бундай сиёсатнинг моҳияти шундаки, давлат аниқ ишлаб чиқилган ва аҳолининг у ёки бу сабабларга кўра даромад ишлаб топиш имкониятига эга бўлмаган қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш тизими билан қамраб олишга ҳаракат қилади. Мамлакатда самарали ижтимоий таъминот тизимининг амал қилиши вужудга келиши мумкин бўлган ижтимоий муаммоларни бартараф қилиш имконини беради. Ривожланган мамлакатларда фаолият кўрсатаётган ижтимоий таъминот тизими инсоният тараққиётининг барча босқичларида ижтимоий муаммоларни ҳал қилишнинг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади. Ижтимоий таъминот иқтисодий фаол аҳолининг иш жойи, меҳнатга лаёқати ва даромадини йўқотиш билан боғлиқ турли хавф хатарлардан ижтимоий ҳимоялаш шакли ҳисобланади. Давлат назорати асосида иш берувчилар ва ишловчиларнинг мақсадли бадалларидан шаклланувчи махсус бюджетдан ташқари ижтимоий жамғармалардан молиялаштирилиши ижтимоий таъминотнинг хусусиятли жиҳатидир. Иқтисодиётни эркинлаштириш босқичида Ўзбекистонда фаол ижтимоий сиёсатни амалга оширишда янгича амалий ва самарали шаклларни қўллашни тақозо этади. Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, пенсия тизими фаолиятини йўлга қўйиш ва ундан самарали фойдаланиш бошқа даромад ҳисобга олинган ҳолатда ижтимоий муаммоларни ҳал

қилиш ва кишиларни кексаликда камбағалликдан ҳимоялашнинг муҳим воситаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Пенсия тизими таъминот асосида шакллантириладиган ва аҳолининг ижтимоий эҳтиёжларини қондириш ва конституцион ҳуқуқларини амалга ошириш учун йўналтириладиган пул маблағлари жамғармасидан фойдаланишга асосланади. Пенсия тизимига хизмат қилувчи пенсия жамғармалари учун даромад манбаларининг аниқ белгиланганлиги, маблағларнинг қатъий мақсадли ишлатилиши, аҳоли ижтимоий табақалашувини юмшатишга йўналтирилганлиги, маблағларнинг шаклланиши ва ишлатилиш муддатларининг мос келмаслиги, мустақил молия-кредит ташкилоти ва бюджетдан ташқари мақсадли жамғарма эканлиги ҳамда ижтимоий таъминотиннг муҳим элементи эканлиги каби хусусиятлар хосдир. Миллий иқтисодиётдаги пенсия тизими иқтисодий ресурслар эркин ҳаракатига асосланган тақсимот муносабатлари маҳсули бўлиб, катта ижтимоий юкни кўтаради. Унинг маблағлари фирмалар, корхоналар, уй хўжаликлари ва давлат сингари иқтисодиёт субъектлари даромадларини қайта тақсимлаш жараёнида шаклланади. Иқтисодий адабиётларда пенсия таъминоти ва ёлланма ишловчиларни таъминотлаш тизимининг шаклланиши ва амал қилиши бўйича турлича қарашлар мавжуд. Бозор иқтисодиёти шароитида мамлакат ижтимоий-иқтисодий мувозанатлигини таъминлаш тарафдорларининг фикрича, давлат пенсия тизимининг мавжудлиги ва унинг амал қилиши мақсадли аниқ ёўналтирилган маблағларнинг самарали сарфланишини акс эттиради. Ушбу тизимнинг мавжудлиги ишловчининг ўзини мустақил таъминлаш тўғрисида қайғуришини қисман чеклайди, меҳнат фаолиятини тўхтатгандан кейин пул даромадлари олишга бўлган ишонч уларни меҳнат сифатини оширишга қаратилган манфаатдорлигини камайтиради. Ишловчи ўзини моддий жиҳатдан мустақил таъминлашга бўлган

эҳтиёжи ва доимий интилиши уни меҳнат унумдорлигини оширишга рағбатлантиради. Бу далилнинг бошқа жиҳати инвестицион жараёнларни янада такомиллаштириш мақсадларидан келиб чиқиб иқтисодий ўсишга йўналтирилган аҳоли жамғармаларини рағбатлантириб боради. Шундан келиб чиқиб, таъкидлаш жоизки келажакда мустақил моддий таъминланиш тўғрисида қайғуриш фаол аҳоли қатламини ўзининг меҳнат фаолияти жараёнида ўз ҳоҳишига кўра жамғармалар қилишга мажбур этади. Бу эса ўз навбатида уларнинг банклардаги жамғарма маблағлари инвестиция сифатида фойдаланилиши ва меҳнат унумдорлигининг ортишига таъсир кўрсатиши мумкин. Натижада белгиланган муддатда пенсионерларни даромад манбаи ҳаракатга келади ва ушбу маблағлар иқтисодиётни ривожлантиришга йўналтирилади. Ишловчиларнинг пенсия жамғармасига тўловлари, иқтисодий нуқтаи назардан улар иш ҳақининг бир қисмидир. У ишчи кучининг қийматига киради, аммо институционал муайян кечиктирилган муҳлатда амалга оширилади, бу ишловчиларнинг пенсия жамғармасига қўйган ва қайтарилиши лозим бўлган ўзига хос мақсадли улуши, омонатидир. Аҳолини самарали меҳнат қилишга ундовчи сабабларнинг юқори даражаси бир томондан пенсия миқдорининг тегишли яшаш минимумига нисбати, пенсия тўловларининг харид имкониятига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан ишловчининг малака даражаси, ишлаган даврлари мобайнидаги меҳнат фаолиятининг интенсивлиги даражасига боғлиқдир. Пенсия миқдорининг меҳнат фаолияти мобайнида олинадиган иш ҳақи миқдори билан бевосита боғлиқлиги самаралироқ меҳнатга рағбатлантириш имконини беради. Жамғариш ҳар доим ҳам мунтазам инвестицияга айланмайди. Ушбу ҳолатда уй хўжаликларини назарда тутиш лозим, аммо амалиёт кўрсатишича, банк маблағлари ҳар доимо хам реал капиталга айлана олмайди. Муайян шароитларда улар молиявий, спекулятив, ҳаракатчан

капитал шаклида бўлиши кузатилмоқда. Шундай қилиб, хусусий жамғармалар ишлаб чиқариш самарадорлиги, реал иқтисодий ўсиш омилига айланмаслиги ҳам мумкин. Ҳукуматнинг муайян монетар сиёсати туфайли пул қадрсизланиши ва собиқ ёлланма ишловчининг ўзини такрор ишлаб чиқарувчанлик функциясини йўқотиши мумкин. Кишиларнинг субьектив сифатлари ҳаётдаги турли экстремал ҳолатлар таъсирини ҳам инобатга олиши лозим ва уларнинг шахсий жамғармаларини етарли даражада бўлмаслигига таъсир кўрсатади. Давлат томонидан амалга ошириладиган марказлаштирилган жамғариш ёки ишловчиларининг иш ҳақининг бир қисмини бадал кўринишида пенсионерлар фойдасига ундириш пенсия тўловлари манбаининг ишончли асосини таъминлайди. Бу имконият нафақат эмиссия йўли билан, балки ижтимоий сиёсат доирасида зарурий ҳолларда иш ҳақи миқдорини жорий иш ҳақи ва пенсия ажратмаларига тақсимлашга тегишли ўзгартиришлар киритиш йўли билан ҳам амалга оширилиши мумкин. Бугунги кунда тадқиқ этилаётган авлодлар бирдамлиги, замонавий қайта тақсимлаш тамойилига асосланган пенсия тизими ишловчиларнинг тегишли молиявий муассасаларга хусусий пенсия жамғармалар қилишларини инкор этмайди. Айниқса бу борада тўғри ташкил этилган пенсия тизими иқтисодиётни инвестициялашнинг молиявий манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкинлигини эътироф этишимиз зарур. Пенсия таъминоти тизими олдида қуйидаги муҳим мақсадлар туради: * кексалик даврида камбағалликдан ҳимоялаш; * меҳнат фаолияти тугаши билан пенсияга чиқиш олдидан тўланадиган иш ҳақи миқдорига пропорционал тарзда белгиланган муайян миқдордаги кафолотланган даромадни таъминлаш; * бу даромадни келажакда турмуш даражасининг пасайишидан ҳимоялаш. Пенсия тизимини молиявий таъминлаш усуллари:

- жамғарма таркиби, - хусусий, касбий тизимлар ва давлатнинг роли, - таъминот бадаллари ва пенсия тўловларининг ўзаро алоқаси пенсия тизимини амал қилишининг самарадорлик даражасини белгиловчи муҳим жиҳатлар ҳисобланади. Пенсия тизимига таъминот бадалларини қайта тақсимлашнинг давлат механизми ёрдами билан индивидуалллаштирилган счетлардан фойдаланган ҳолда молиявий таъминлаш, пенсия тизимини ташкил этишнинг ўзига ҳослиги, белгиланган ягона бадалларни ҳисобга олган ҳолда, пенсия миқдорини белгилаш кабилар хосдир. Қарилик бўйича пенсия олиш учун муайян таъминот стажига эга бўлиш ва қонунда кўрсатилган пенсия ёшига эришиш зарур. Таъминот стажи деганда пенсия таъминоти жамғармасига бадал тўловлари тўланган давр тушунилади. Таъминот стажига қонун бўйича ишсизлик бўйича нафақа тўловлари даври киритилади. Европа Иттифоқининг (ЕИ) кўпгина мамлакатларида пенсия ёши қилиб эркакларга ҳам, аёлларга ҳам 65 ёш белгиланган. Пенсияга чиқиш учун энг катта ёш Данияда эркаклар ва аёллар учун 67 ёш, энг кам Франция ва Италияда 60 ёш (Италияда аёллар учун пенсия ёши 55 ёш қилиб белгиланган). Пенсия таъминоти тизими қарилик бўйича асосий ва қўшимча пенсия ва нафақа шаклида қурилади. Қарилик бўйича асосий пенсиялар қатор Нидерландия, Люксембург, Буюкбритания, Дания, Ирландия каби мамлакатларда олдинги иш ҳақи миқдоридан қатъий назар барча кишилар учун бир хил пул суммалари тўловлари орқали берилади. ЕИнинг қолган мамлакатларида асосий пенсия белгиланган вақт мобайнидаги ўртача иш ҳақи билан белгиланади ва пенсиянинг энг кам ва энг юқори миқдори чегараланган бўлиши мумкин. Қўшимча пенсиялар тармоқлар ёки фирмалар бўйича тўланади. Улар асосий пенсиянинг ўртача 10-20% ни ташкил этади ва у нафақат пенсияга чиқувчиларнинг даромадларини қўллаб қувватлаш, тўлдириш усули,

балки ушбу корхонада (тармоқда) кадрларни мустаҳкамлаш воситаси ҳисобланади. Пенсияни ҳисоблашда оила таркиби ҳисобга олинади (ёлғиз пенсионерлар ва болаларнинг миқдори). ЕИнинг деярли барча мамлакатларида пенсия индексацияси киритилган. Пенсия жамғармаларини молиялаштиришда ишловчиларнинг улуши унинг умумий ҳажмининг ўртача 30-40% ни ташкил этади. Бадалларнинг аксарият қисмини иш берувчилар тўлайдилар. Пенсия бадаллари миқдори ишловчилар учун иш ҳақи миқдорининг 67% дан (Бельгия, Буюк Британия, Италия) 12% гача (Нидерландия) тебраниб туради. Кўпгина ривожланган мамлакатларнинг пенсия таъминоти тизими кўпинча молиялаштириш ва қайта тақсимлашнинг аралаш моделидан фойдаланади. Маълумки, бозор иқтисодиёти шароитида пенсиялар миқдори, бир томондан, жамиятда энг кам даромадларни ҳимоясини таъминлаш ва ижтимоий барқарорликка эришиш имконини беради, иккинчи томондан ижтимоий адолатлиликни таъминлаш имконини берувчи пенсияга чиқиш олдидаги иш ҳақи даражаси билан боғлиқ. Шундай қилиб, давлат пенсия тизимида жорий пенсия мажбуриятларини қоплаш учун зарурий бадал турларини йиғиш амалга оширилади. Пенсия миқдори эса, пенсия жамғармасининг фаолият натижасига, молия бозорига, маблағларни самарали инвестициялаш даражасига боғлиқ бўлмай, инвестицион мойилликнинг сусайиши каби қатор салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Жамғариш тамойилига асосланган хусусий пенсия тизимлари бадалларни капиталлаштириш ва пенсия ҳисобини индивидуаллаштириш тамойили асосида шаклланиб, шахсий ҳисобларда жамғарилувчи таъминот бадаллари пенсия даражасини белгилайди. Жаҳон амалиётида кузатилишига хусусий пенсия тизимлари ҳукуматнинг молиявий кафолатларидан фойдаланмайди, улар даромадни

таъминлаш имконини берувчи молиявий бозорларнинг иштирокчиларига айланади. Натижада, пенсия тўловлари ишловчиларнинг нафақат пенсияга чиққунга қадар бўлган иш ҳақидан, балки меҳнат фаолияти мобайнида тўлаган бадаллари миқдорига фоизни ифода этади. Пенсия тизимининг бу икки бир-биридан принципиал фарқ қилувчи моделлари ўртасида кўпгина оралиқ вариантлар мавжуд бўлиб, улардан ҳар бири тизимдаги камчиликларни камайтириш ва уларнинг устунлигини кучайтиришига йўналтирилгандир. Бу тегишли ташкилий- ҳуқуқий таркибни яратишга уринишда ўз ифодасини топади. Бундай таркибни умумлашган шаклда уч даражали тизим шаклида кўришимиз мумкин: • давлат назорати остида амалга оширилувчи умумий ва мажбурий пенсия тизими. Мазкур моделда пенсия миқдори иш ҳақи миқдорига боғлиқ бўлади, иш берувчи ва ёлланма ишловчидан олинадиган бадалларни қайта тақсимлаш тамойили асосида молиялаштирилади; • мажбурий ижтимоий таъминот тизими орқали бериладиган ва минимал таъминот стажини “тўплаган” кишилар учун давлат бюджети дотациясидан фойдаланувчи ижтимоий пенсия тизими; • тўла капиталлаштириш ва жамғариш тамойилига асосланган, индивидуал ҳисобларни юритиш орқали амалга ошириладиган хусусий пенсия тизими. Пенсия таъминотининг мазкур модели қуйидаги ёндошувларга асосланади: биринчидан, мамлакатнинг барча фуқароларини камбағалликдан ижтимоий ҳимоялаш унинг вазифасидир (ижтимоий пенсиялар); иккинчидан, умумий таъминот тизими уч даражали тизимнинг муҳим элементи ҳисобланади ҳамда барча иқтисодий фаол аҳолига қарилик бўйича пенсияни “ишлаб топиш”ни таъминлайди; учинчидан, қўшимча ихтиёрий таъминот тизими, у ҳар бир ишловчи фуқарога хусусий жамғармалар қилиш имконини беради.

2. Пенсия таъминотининг моҳияти, зарурлиги ва вазифалари. Пенсия таъминоти давлатнинг ижтимоий институти сифатида Ижтимоий таъминот тизими давлат, ихтиёрий, жамоа ва хусусий институтлар, тижорат ва нотижорат ташкилотларини ўз ичига олган аралаш иқтисодиёт тамойилида қурилади. Унинг бундай қурилиши фуқароларнинг меҳнатга қобилияти ва даромадларини йўқотиш сабаблари эҳтимоллигидан кафолатланган ижтимоий ҳимоялаш каби, аҳолининг турли тоифаларининг ижтимоий хавфхатардан таъминотлаш хизматларига бўлган талабларини тўлароқ қондирилишини таъминлашга имкон беради. Шундай қилиб, пенсия таъминоти - аҳолини турли ижтимоий-иқтисодий хавф-хатарлардан моддий таъминотлашни ташкил этиш жараёнида вужудга келувчи молиявий- иқтисодий муносабатлар тизимидир . Жамиятнинг ривожланиши билан ижтимоий таъминотнинг ўрни ҳам кескин ўзгариб боради. Бундай ҳолатни аҳолини ижтимоий таъминотлаш қамровининг кенгайиши, давлат пенсия таъминоти тизимидан аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг бозор тизимига ўтиш, тараққий этган давлатларда инсоннинг муҳим хуқуқларини ижтимоий ҳимоялашнинг кучайиши, пенсия таъминоти дастурининг кенгайиши, пенсия тўловлари, нафақалар миқдорининг ортиши, кўрсатиладиган ижтимоий хизматлар сифатининг яхшиланиши ва аҳоли реал даромадларининг ўсиши билан асослаш мумкин. Умуман олганда давлат пенсия таъминоти ўзида фуқароларни қариликда, касаллик, оналик ҳолатларида, боқувчисини ва меҳнатга лаёқатини тўла ёки қисман йўқотганликда, ишсизлик ҳолатларида моддий таъминлаш бўйича конституцион хуқуқларини рўёбга чиқариш усулини акс эттиради. Ишловчи оладиган таъминот миқдори меҳнат (таъминот) стажи, иш ҳақи миқдорига, меҳнат қобилиятини йўқотиш

даражасига боғлиқ бўлади ва амалдаги тегишли қонунлар билан тартибга солинади. Иқтисодий ислоҳотлар шароитида давлат пенсия таъминотини ташкил этиш қуйидаги тамойилларга асосланади: - ижтимоий таъминотнинг мажбурийлиги ва ихтиёрийлигининг бирлиги; - давлат, иш берувчи ва ёлланма ишловчиларнинг ижтимоий ҳамкорлиги; - шахсий даромадлар ва меҳнат қилиш қобилиятини йўқотишни қоплаш; - мақсадли бюджетдан ташқари жамғармаларни шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш; - таъминот фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш билан ўзини ўзи тартибга солишнинг бирлиги; - ижтимоий таъминотнинг асосий субьектлари ҳисобланган таъминотловчилар ва таъминотланувчиларнинг ўзаро муносабати; - иқтисодий самарадорлик ва ижтимоий адолатлиликнинг мутаносиблиги; - фуқароларни таъминотлашда ижтимоий бирдамлик ва индивидуал жавобгарлик. Пенсия таъминотининг энг муҳим иқтисодий функцияси меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқариш учун зарурий шарт-шароитлар яратишдан иборатдир. Пенсия таъминоти – давлатнинг ижтимоий таъминот сиёсатининг муҳим ва ажралмас қисмидир. Шу нуқтаи назардан, ижтимоий таъминот тизими жамиятда ижтимоий адолатлиликни таъминлаш, сиёсий барқарорликни вужудга келтириш ва таъминлаб туришнинг асосий шарт – шароитларидан биридир. Ижтимоий таъминот ёрдамида жамият қуйидаги асосий вазифаларни ҳал қилади:

 меҳнат жараёнида иштирок этмайдиган, меҳнатга лаёқатсиз кишиларни сақлаш билан боғлиқ харажатларни қопловчи пул жамғармаларини шакллантиради;  меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқаришнинг зарурий миқдори ва структурасини таъминлайди;  жамиятнинг ишловчи ва ишламайдиган аъзоларини моддий таъминлаш даражасидаги узилишни қисқартиради;  аҳолининг меҳнат жараёнига жалб қилинмаган турли ижтимоий гуруҳларининг турмуш даражасини оширишга эришади;  меҳнатда банд аҳолининг келажакларини моддий жиҳатдан таъминлаш имкониятини яратади. Давлат ижтимоий ҳимоясининг мақсадга мувофиқлиги ва юқори даражасини таъминлайдиган ижтимоий таъминотнинг асосий турлари қуйидагилардир:  пенсия таъминоти (қарилик бўйича, умумий касалланиш ва турмушда ва транспортда бахтсиз ҳодисалар натижасида ногиронлик бўйича);  меҳнатга қобилиятини вақтинчалик ва доимий йўқотганликдан таъминотлашни назарда тутувчи ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалардан таъминотлаш (ишлаб чиқаришда жароҳатланиш ва касбга оид касаллик ҳолатларида);  ишсизлик ҳолатлари бўйича таъминот;  тиббий таъминот (касаллик туфайли меҳнатга қобилиятини вақтинчалик йўқотганлик таъминоти ва тиббий ёрдам кўрсатиш). Кам таъминланган оилалар, болаликдан ногиронларга нафақалар, оилаларга ёрдам каби ижтимоий ҳимоянинг шакллари меҳнат фаолияти билан боғлиқ эмас, ўз табиатига кўра таъминоти бўлмайди ва давлат ижтимоий ёрдам тизими ва бошқа давлат ижтимоий дастурлари орқали таъминланади.

Ижтимоий таъминот шаклларини белгилаш, уларнинг асосий вазифалари, ташкилий-хуқуқий таркиби ва молиявий механизми тизимини қуриш мезонларини аниқлаштириш имконини берувчи бир қатор тамойилларни шакллантиришни талаб этади. Улардан энг муҳимлари:  кўп укладли иқтисодиётнинг ривожланиши таъминотнинг барқарор ва ишончли кредит-молия тизимини яратиш заруратини илгари суради.  ишловчилар меҳнат шароитидаги сезиларли хилма хиллик ва истиқомат қилишнинг табиий иқлим шароити таъминотнинг уч мажбурий кўринишини шакллантиришни талаб этади: умумий ижтимоий таъминот, касбий таъминот ва ҳудудий ижтимоий таъминот. Мажбурий ижтимоий таъминот ҳар қандай мулкчилик шаклига асосланган корхоналарда ишловчи гуруҳларни истисносиз қамраб олиши лозим. Мажбурий касбий ижтимоий таъминот соғлиққа зиён етказувчи касбий хавфхатарни (ишлаб чиқаришда жароҳатланишнинг даражаси ва оғирлиги), шунингдек муддатидан аввал пенсия тўлаш назарда тутиладиган кишилар доирасини ҳисобга олиши керак. Мажбурий ҳудудий таъминот қийин ва экстремал табиийиқлим шароитида яшаш ва меҳнат шароитининг ўзига хослигини ҳисобга олиши керак.  Хўжалик юритишнинг янги шароитида ишловчилар даромадларининг табақалашувининг юқори даражаси мажбурий таъминот билан бир қаторда таъминотловчилар ҳам иш берувчи, ҳам ишловчи сифатида чиқиши мумкин бўлган кўнгилли таъминотни талаб этади. Ихтиёрий (қўшимча) таъминот тўғрисидаги масала ҳар бир аниқ шароитда ихтиёрий ёки индивидуал шартнома асосида ечилиши керак. Давлат пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш ижтимоий хавфхатарни, яъни ижтимоий таъминотнинг ўзаро боғланган асосий мустақил шаклларини ажратишни талаб этадиган ҳимоянинг функционал белгиларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Бу нафақа ва

пенсиялар тўлаш учун маблағларни шакллантириш ва сарфлашдаги манзиллилик, шунингдек меҳнат қобилиятини йўқотишни профилактикалаш учун ташкилий ва молиявий шарт-шароит яратиш имконини беради. 3. Пенсия таъминоти тизимлари, уларнинг ўзига хос хусусиятлари. Маълумки, пенсия таъминоти қатъий бўлмаган эквивалентлик тамойилида қурилади: меҳнат улуши миқдори ва таъминот стажига таъминот бадалларининг муайян боғлиқлиги амал қилади. Бироқ хусусий таъминотдан фарқ қилиб, ижтимоий таъминотда эквивалентлик тамойили хавфхатарларни бирлаштириш ва жамоавий бирдамлик тамойили билан уйғунлашади. Пенсия таъминоти жамғармалари ишловчилар ва иш берувчиларнинг бирдамлиги, ўзини ўзи бошқариш ва нотижорат хўжалик фаолиятини юритиш тамойили асосида фаолият кўрсатади. Пенсия таъминотининг мажбурий ва ихтиёрий шакллари мавжуд бўлиб, бу шакллар ўртасидаги ўзаро муносабат турли мамлакатлар ва таъминотнинг ривожланиш босқичларида турличадир. Мажбурий ижтимоий таъминот мақсадли бюджетдан ташқари жамғармалар орқали таъминланувчи давлат ижтимоий кафолатининг алоҳида тури бўлиб, тўлиқ бўлмаган ўзини-ўзи молиялаштириш тамойили асосида амалга оширилади. Давлат бу жамғармаларнинг молиявий барқарорлиги ва мажбурий ижтимоий таъминот дастурларини амалга оширишнинг кафолати сифатида майдонга чиқади. Мажбурий пенсия таъминотининг икки шакли мавжуд: мажбурий ижтимоий таъминот ва мажбурий профессионал таъминот. Умумий мажбурий ижтимоий таъминот меҳнат шартномаси бўйича ишловчи шахсларнинг барчасига тадбиқ этилади. Мажбурий профессионал таъминот жароҳат олиш эҳтимоллиги юқори бўлган ишларда, хусусан хавфли ва ноқулай меҳнат шароитларида ишловчи

кишиларга тадбиқ этилади. Мажбурий профессионал таъминотда таъминот бадаллари даражаси мажбурий умумий таъминотга қараганда юқори бўлади. Ихтиёрий ижтимоий таъминот жамоавий бирдамлик ва ўзаро ёрдам тамойили асосида шаклланади. Таъминот жамғармаларини бошқаришдаги ҳаққонийлик ва ошкоралик, ўзини ўзи бошқариш тамойилининг тўлиқ амалга оширилиши, иш берувчилар ва ёлланма ишловчиларнинг ижтимоий шериклиги, таъминотвий тўловлар ва дастурларининг таъминотланувчиларнинг даромад даражаларига бевосита боғлиқлиги ихтиёрий ижтимоий таъминотнинг ўзига ҳос хусусияти ҳисобланади. Мажбурий ижтимоий таъминот тизимида давлат кафолатининг етарли даражада бўлмаслиги ва таъминотланувчилар даромадининг юқорилиги ихтиёрий ижтимоий таъминот жамғармаларини мажбурий таъминотга қўшимча, тўлдирувчи тарзида қараш имконини беради. Ижтимоий таъминот тушунчаси аҳолини меҳнат қилиш қобилиятини ва даромадини йўқотиши билан боғлиқ ижтимоий хавфхатарларнинг турли шаклларидан ижтимоий таъминотлашнинг турли шаклларини қамраб олади. Шунингдек, бозор иқтисодиёти шароитида фуқароларни ихтиёрий хусусий таъминотлаш тури ҳисобланувчи, ижтимоий хавф-хатардан хусусий таъминотлашнинг турли шакллари амал қилади. У жисмоний ва юридик шахсларнинг бадаллари, хусусий таъминот компаниялари, пенсия жамғармалари ҳисобидан амалга оширилади. Бу ерда таъминотланган шахснинг индивидуал бадали миқдори билан таъминот дастурининг узвий ўзаро боғлиқлиги, тўлов миқдорининг таъминотланган шахснинг индивидуал тўлов қобилиятига боғлиқлиги, ижтимоий хавфхатарни индивидуал баҳолашнинг бозор эквивалентлиги тамойили амал қилади. Ижтимоий хавфхатардан таъминотлашнинг

хусусий бозорида асосан тижорат таъминот компаниялари фаолият юритади. XXI асрга келиб пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этиш дунёнинг барча мамлакатлари олдида турган долзарб ва муҳим вазифалардан бирига айланган. Пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этишнинг асосий сабаби давлатнинг пенсияга оид мажбуриятларини бажариши учун молиявий ресурсларининг етишмаслигидир ва бу муаммо аҳолининг кексайиб боришига мувофиқ кучайиб мураккаблашиб боради ва мамлакатларда вужудга келган иқтисодий, ижтимоий ва демографик вазиятлардан келиб чиққан алоҳида аҳамият касб этади. Мамлакатлар узоқ муддатли истиқболда пенсия тизими барқарорлигини яхшилашга йўналтирилган бир қатор муҳим қадамларни қўйдилар. Пенсияга чиқиш ёши оширилди, тўловларни индексациялаш қоидалари ўзгарди: иш ҳақига боғлиқлик ўрнига истеъмол баҳоси қиммати индекси ва иш ҳақи ўзгаришини (Венгрия, Польша, Чехия Республикаси) ёки фақат истеъмол баҳоси индекси ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда индексациялаш қўлланила бошланди. Юқори даромад даражасига эга мамлакатлар ўзларининг мажбуриятларини муваффақиятли бажармоқдалар. Шу билан бирга, мамлкатларда меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасидан тўланадиган солиқ миқдори ишловчиларни расмий соҳадан кетишлари учун жиддий сабаб ва рағбат бўлиб хизмат қилмоқда. Пенсия таъминоти кекса ёшдаги кишилар ўртасида камбағалликни камайтиришнинг таъсирчан воситаси бўлиши ва ҳаёти мобайнида истеъмолини барқарорлаштиришни кафолатлаш механизмларидан бири бўлиши учун келгуси пенсия ислоҳотларини амалга ошириш зарурдир. Ўрта ва юқори даромадли ўтиш даври мамлакатларида пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этиш соҳасидаги асосий вазифа пенсия жамғармасига тўланадиган бадаллар ва пенсия тўловлари миқдори ўртасидаги узвий боғлиқликни ўрнатиш билан боғлиқдир. Бу ишловчиларнинг бадаллар тўлашдан манфаатдорлигини сақлаш, бюджет учун оғирликни

камайтириш мақсадида давлат тизими миқдорини қисқартириш, ишловчилар ва иш берувчилар учун бадал ставкасини пасайтириш, шунингдек келгусида жамғариш тизимини амалга ошириш учун асосни тайёрлаш учун зарурдир. Бунга бирдамлик тақсимлаш даражасини шартли-жамғариш чизмасига айлантириш ёки иш ҳақига боғланган, белгиланган тўловли чизмани ўзгартириш ва қисқартириш орқали эришилади. Ўтиш иқтисодиёти давлатларида шартли-жамғариш чизмаси намунаси Швед моделини қўллаган Латвияда ишлаб чиқилган бўлиб, ушбу шартли-жамғариш тизими индивидуал ҳисобга асосланади. Пенсия жамғармаига ажратмалар «шартли жамғарилади», пенсия миқдори жамғарилган миқдорга, пенсияга чиққан даврдан бошлаб ўртача кутилаётган умрнинг давомийлигига бўлинганига боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, тизим умр давомийлигидан келиб чиқиб пенсия миқдорига тузатишлар киритишга имкон бериб автоматик бошқарилади. Бу тизим узоқ иш стажи мавжудлигини кенгайтиради, пенсия миқдорининг ортиши чизиқли эмас актуар касб этади. Бу шуни англатади-ки, 62 ёки 63 ёшда қўшимча бир йил ишлаш пенсияни 2 ёки 3 эмас, балки 8-9%га оширади. Муайяан афзалликка эга бўлишига қарамасдан шартли-жамғариш тизими молиявий тўлдиришсиз тақсимлаш тизимидир ва бунга ўхшаш тизимлар учун характерли бўлган бир қатор хавф-хатарлар билан боғлиқдир. Мамлакатлар тўловларни бадалларга узвий боғлаб, амалдаги белгиланган тўловлар механизмини ўзгартириши мумкин. Бунга пенсия ёшини ошириш, ниҳоятда юқори қоплаш коэффициентини пасайтириш ва бутун умр учун иш ҳақига асосланган пенсияни ҳисоблашни киритиш орқали эришилади. Бу биринчи вариант Венгрияда кўп даражали тизимда қабул қилинган; ҳозирда у Македонияда қўллаш учун тайёрланмоқда ва Руминияда пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш дастурининг таркибий қисми сифатида қўлланилмоқда. Пенсия харажатларини камайтириш мақсадида Венгрия, Польша, Чехия Республикаси каби

мамлакатлар пенсия ёшини оширдилар ёки Латвиядаги каби пенсияга чиқишнинг ҳақиқий ёшида индексациялаш тартибини ўзгартирдилар. Венгрия, Польша, Чехия Республикаси иш ҳақи бўйича индексациялаш ўрнига иш ҳақи ва баҳо даражасининг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолдаги индексациялаш, Хорватияда эса баҳо бўйича индексациялаш ёки давлат секторидаги иш ҳақи бўйича индексациялаш қўлланила бошланди. Македония ва Словенияда қоплаш коэффициенти пасайтирилиб, тўловларни ҳисоблаш формуласи ҳам ўзгаришга учради. Икки ҳолатда ҳам давлат тизими олдингидагидек кексайган шахсларга минимал пенсия ёки камбағалликдан ҳимоялаш сифатида ижтимоий ёрдам кўрсатади. Агар мамлакатда камбағаллар улуши юқори бўлса, давлат пенсия тизимининг бюджетга оғирлигини камайтириш муҳим ҳисобланади. Юқори ўрта ва юқори даромадли мамлакатларда молиявий бозорнинг маъмурий имкониятлари етарли даражада ривожланган бўлиб, давлат пенсия жамғармаи фаолиятини амалда тартибга солиш ва унинг устидан назоратни амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади. Бизнинг фикримизча янги пенсия тизимига ўтиш билан боғлиқ бўлган тадбирларни молиялаштириш учун зарур маблағ етарли бўлган шароитларда кўп даражали тизимни жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Таҳлилларга кўра ўтиш даври мамлакатларининг фақат бир қисмигина мазкур шартларга жавоб беради. Ушбу ислоҳотлар ишловчиларга икки манба - бир хил тўловли давлат тизими ва мажбурий индивидуал бадаллар асосидаги тўловлар ҳисобидан пенсия олиш имконини беради. Пенсия индивидуал ҳисобларда жамғарилади ва активларнинг диверсификациялашган портфелига инвестицияланади. Ҳисоб-китоблар хусусий бошқарувда бўлади ва давлат бошқарувига нисбатан самаралироқ бўлади, бу борада давлат эса ҳисобкитоблар устидан назорат қилиш ва тартибга солишни амалга оширади.

Мажбурий индивидуал бадалларнинг бир қисмини индивидуал ҳисобларда жойлаштириш бир қатор афзалликка эга. Биринчидан, бу ислоҳот моҳиятан пенсия тизимининг яширин қарзини пенсия жамғармаининг очиқ камомадига айлантиришни назарда тутади. Иккинчидан, у фуқароларга жамғармаларини бозор қайтимли бадалларга жамғариш имконини беради. Учинчидан, индивидуал бадалларни давлат тизимига ва хусусий компаниялар бошқарувида бўлган портфелга инвестициялаш вужудга келиб, портфелни хорижда жойлаштириш туфайли фуқаролар рискни турли мамлакатлар активларидан фойдаланган ҳолда диверсификациялашлари мумкин. Ҳозирги вақтда кўп даражали пенсия тизими Венгрия ва Польшада жорий этилган. Венгрияда 1,2 млн. 40 ёшгача бўлган ишловчилар ўзларининг пенсия бадалларининг бир қисмини хусусий пенсия хизматига ўтказганлар. Барча янги ишловчиларнинг хусусий пенсия тизимидаги иштироки мажбурий. Польшада янги хусусий пенсия жамғармаларини лицензиялаш жараёни амалга оширилмоқда. 1999 йилда Польшада 30 ёшдан 50 ёшгача бўлган ишловчиларга ўзларининг пенсия жамғармаларининг бешдан бирини янги жамғармага ўтказиш имконияти берилиб, 30 ёшгача бўлган ишловчилар эса автоматик тарзда янги тизимнинг иштирокчилари бўлдилар. Руминия, Хорватия, Латвия, Словения ва Македония каби мамлакатлар яқин келажакда иккинчи даражали пенсия тизимини киритишни режалаштирилмоқдалар. Ҳозирги Қозоғистонда кўп даражали пенсия тизими амалга оширилмоқда. Қозоғистондаги ислоҳотларнинг ўзига хослиги шундаки, пенсия таъминотининг тўла хусусийлаштирилган тизими амал қилмоқда. Мамлакатда давлат зиммасига меҳнат қобилиятини йўқотганлик ҳолатларида ёки кексаликдаги камбағаллик рискларига қарши курашиш вазифаси юклатилган. Бу маънода Қозоғистондаги ислоҳотлар Чили, Сальвадор, Перудаги ислоҳотларни эслатади. 1997 йилнинг августида Қозоғистон Республикаси меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш

вазирлиги қошида Миллий пенсия агентлиги ташкил этилди. Бу агентлик зиммасига жамғарма пенсия жамғармалари фаолиятини тартибга солиш ва лицензиялашни амалга ошириш вазифаси юклатилди. Кейинчалик пенсия тўловлари бўйича Давлат маркази ташкил этилди ва у мажбурий пенсия ажратмалари ҳамда пенсия тўловлари устидан назоратни амалга ошира бошлади. Пенсия тўғрисидаги янги қонунга кўра янги жамғариш тизими жорий қилиниши билан 1998 йил 1 январгача ишлаётганлар учун амал қилиб келаётган қайта тақсимловчи тизим сақланиб қолди. 1998 йил 1 январдан кейин меҳнат фаолиятини бошлаган ишловчилар эса жамғариш пенсия тизими хизматидан фойдаландилар. Қайта тақсимловчи тизим, мажбурий иштирокни талаб этувчи жамғариш тизими ва ихтиёрий жамғариш тизими фаолиятлари - Қозоғистонда амалга оширилаётган пенсия тизими ислоҳатларининг моҳиятини ташкил этмоқда. Давлат минимал пенсия тўлаш ва инвестицияларнинг минимал даромадлигини таъминлаш бўйича кафолат бермоқда. Пенсияга чиқувчилар учун бирдамлик даражасида қоплаш коэффициенти ўртача иш ҳақининг 60% ни ташкил этмоқда. Бу миқдор ҳар қўшимча стаж йили учун аёллар учун 20 йилдан, эркаклар учун 25 йилдан 1% га ортиб боради. Кўп даражали пенсия тизимига ўтаётган мамлакатлар янги тизимга ўтишни молиялаштириш, давлатнинг назорат соҳасидаги ролини белгилаш, иккинчи даражани институционал жиҳатдан шакллантириш ва кўп даражали тизимни фаолият кўрсатиши учун зарур параллел ислоҳотларни амалга ошириш каби кўплаб вазифаларни ҳал қилишлари лозим. Кам даромадли мамлакатларда пенсия тизими пенсионерларни ёш бўйича камбағалликдан ҳимоялашни таъминлаши ва маблағларни муҳтожларнинг бошқа тоифаларини қўллаб-қувватлаш учун бўшатиш

лозим. Кам даромадли мамлакатларда бу муҳим вазифани ҳал қилиш учун пенсиянинг табақалашув даражасини пасайтириш ёки ягона пенсияга ўтиш талаб этилади. Ишловчиларнинг муайян гуруҳларига кўрсатиладиган имтиёзлар қисқартирилиши керак. Жаҳон амалиёти жамғарма пенсия тизимини қўллаш учун институционал салоҳиятни шакллантиришга алоҳида эътибор беришни тақазо этмоқда. Мамлакатларнинг кўп даражали пенсия тизимига ўтишига қараб хусусий пенсия жамғармаларини бошқаришнинг хуқуқий асосларини ишлаб чиқиш, ҳисоб-китобларни олиб бориш, бадалларни йиғиш, хусусан пенсия жамғармалари фаолияти устидан назорат юритиш ва тартибга солиш бўйича институционал салоҳиятни шакллантириш каби муаммоларни ҳал этиш муҳим аҳамият касб этади. МДҲ мамлакатларида аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш органлари ҳисобида турган пенсионерлар сони умумий аҳолининг тўртдан бирини ташкил этмоқда. Пенсионерлар сони Қирғизистон, Россия ва Ўзбекистондан ташқари барча мамлакатларда камайганлиги кузатилмоқда. Пенсионерларнинг умумий аҳоли сонидаги улуши кейинги икки йилда барқарор сақланиб қолмоқда, хусусан бу кўрсаткич Белорусия, Россия ва Украинада аҳолининг тўртдан бир қисмига яқинини, Молдава аҳолисининг бешдан бир ва МДҲнинг бошқа мамлакатларида аҳолининг 10-18% ни ташкил этади. Пенсионерлар умумий сонининг камайиши даврида Арманистон, Қозоғистон ва Украинада ногиронлик бўйича пенсия тайинланган пенсионерлар улуши, Белорусия, Грузия ва Россияда боқувчисини йўқотганлик билн боғлиқ пенсия олувчилар улуши ортган. МДҲ давлатлари бўйича ўртача 75 фоиз пенсионерларга ёш бўйича меҳнат пенсияси, 13%га – ногиронлик бўйича, 7%га боқувчисини йўқотганлиги бўйича пенсия тайинланган. Шунингдек, ҳар йили тахминан 5% пенсионерлар фуқароларга пенсия ёшига етгандан кейин ёки зарурий меҳнат стажига эга бўлмаган шароитда белгиланган

ногиронлик учун бериладиган социал пенсия оладилар. Мазкур пенсияларнинг миқдори кўпгина ҳолатларда ёш бўйича меҳнат пенсиясининг энг кам миқдоридан 18-32% оз бўлади. Ҳамдўстликнинг барча мамлакатларида меҳнат пенсияларини молиялаштириш тақсимлаш асосида корхоналарнинг ишловчилари сони ва иш ҳақи жамғармасидан келиб чиққан ҳолдаги суғурта бадаллари ҳисобидан амалга ошириладиган пенсия таъминоти тизими амал қилмоқда. Ўтиш иқтисодиёти мамлакатлари пенсия тизимларининг ҳолати, ривожланиши ва ислоҳ этиш хусусиятлари асосида уларни: - бирдамлик тизими амал қилаётган мамлакатлар; - жамғариш тизимига ўтган мамлакатлар; - кўп даражали аралаш тизимни қўлловчи мамлакатларга ажратиш мумкин. Пенсия таъминотининг бирдамлик тизими амал қилаётган мамлакатларда қуйидаги муаммолар мавжуд: - иш ўринларининг қисқариши, очиқ ва яширин ишсизлик миқдорининг ортиши, бадаллар тўлашдан бўйин товлашлар туфайли боғлиқлик коэффициентининг пасайиши; - бадалларнинг юқори даражасининг маҳсулот ва хизматларнинг таннархи ва рақобатбардошлиги даражасига таъсири; - бадалларнинг иш берувчилар ва ишловчилар ўртасида номутаносиб тақсимланганлиги. Жамғариш тизимига эга мамлакатларда мавжуд муаммолар: - иш ўринларининг қисқариши, очиқ ва яширин ишсизлик зарурий маблағларни пенсия жамғармасида жамғариш имконини бермайди; - капиталлар ва қимматли қоғозлар бозорининг йўқлиги ёки етарли даражада ривожланмаганлиги учун эркин маблағлардан фойдаланиш самарадорлигининг пастлиги; - юқори инфляция даражаси;

- давлатнинг амалдаги пенсия тўловларини таъминлашга катта миқдордаги молиявий харажатларни сарфлаши, хусусан Қозоғистон амалдаги пенсия тўловларини тўлаш учун ҳар йили 1 млрд. АҚШ доллари сарфламоқда. Аралаш тизимли мамлакатлардаги муаммолар: - бадалларнинг жорий пенсия харажатларини қоплаш учун етарли миқдорда эмаслиги. Кейинги вақтларда жаҳонда бу тизимларнинг самарадорлиги хусусида тортишувлар бўлмоқда. Хусусан бу тизимларнинг қайси бири самаралироқ деган савол қўйилмоқда. Бундай тортишувларни келтириб чиқараётган муаммо пенсия тизимига талаб этилган молиявий харажатларнинг ўсиши билан боғлиқдир. Бироқ бу муаммонинг табиати турли мамлакатларда турличадир. Агар, ривожланган ғарб мамлакатларида у аҳолининг умумий кексайиши билан боғлиқ бўлса, ривожланаётган мамлакатларда – иқтисодиёт муаммолари, ўтиш даври мамлакатларида эса - қонунчилик ва иқтисодиёт муаммолари билан боғлиқдир. Муаммони аниқ тасавур қилиш учун пенсия тизимининг молиявий харажатларига таъсир кўрсатувчи икки асосий кўрсаткични, яъни пенсионерлар сонининг ишловчилар сонига нисбатини ифода этувчи - боғлиқлик коэффициентини, ҳамда ўртача пенсия миқдорининг ўртача иш ҳақи миқдорига нисбатини ифодаловчи қоплаш коэффициентини таҳлил қилиш зарур: Биринчи коэффициент пенсия жамғармасини даромад қисмининг самарадорлигини белгилайди. Иккинчи коэффициент пенсия жамғармаини харажат қисмининг самарадорлигини белгилайди. Бу коэффициентларга боғлиқликдан қутилиш мақсадида бир қатор Лотинамерикаси мамлакатлари бирдамлик тизимини бекор қилиб, тўла жамғариш тизимига ўтдилар.

Ғарб мамлакатларининг аксарият қисми жамғариш тизими элементларини ўз ичига олган бирдамлик тизимига асосланган аралаш тизимни қўлламоқдалар. Бу тизимларнинг мажмуасидан кўзланган мақсад – аҳолининг муҳтож ва нисбатан ночор қатламларини ижтимоий ҳимоялашни таъминлашдир. Шу билан бирга, уларнинг ҳар бири мустақил вазифаларни бажаради, алоҳида қонунчилик базасига ва ташкилийметодик асосга эгадир. Режалаштирилган бирдамлик, тақсимот тизимида имтиёзли пенсиялар алоҳида категориядаги меҳнат фаолияти касблар ва лавозимларга, зарарли меҳнат шароитлари ва пасайтирилган иш ҳақини компенсациялашнинг ўзига хос йўли бўлган. Бироқ, корхоналар ҳақ тўлашнинг миқдори ва шаклини, шунингдек меҳнат шароитларини ўзлари белгилаганида, имтиёзли пенсия таъминоти ўзининг аввалги мақомини бутунлай йўқотди. Корхоналардаги зарарли ишлаб чиқаришда банд кишилар ҳозирда ҳам жамият бу шароитларда ишловчилар кўрган зарарни давлат компенсациялаши керак деб ҳисоблайдилар. Зарарли ва оғир меҳнат шароитлари учун бериладиган компенсация бугунги кунда уларнинг иш ҳақи миқдорига киритилганлигини улар эътиборга олишлари зарур. Бундан ташқари кўпчилик касб турлари бир неча йил илгари бўлганидек зарарли ва оғир ҳисобланмайди. Янги, анча замонавий зарарсиз, илғор технология ва механизмлар имтиёзли пенсия институтидан бутунлай воз кечишга имкон беради. Агар корхона бундай технологияларни қўлламаса, у ҳолда унинг ўзи ишловчининг пенсияга муддатидан аввал чиқишини компенсациялаши ва жамият қўшимча молиявий оғирликни ўз зиммасига олмаслиги керак. Иқтисодий тараққиётнинг ҳозирги шароитида кишиларда шаклланган эскича боқимандалик фикрлашдан воз кечишни талаб қилади. Тадқиқотлар кўрсатишича катта ёшдаги авлод кишиларининг кўпчилиги ҳозирда ҳам давлат уларни таъминлашга мажбур деб ҳисоблашда давом этмоқда. Ёш авлод кексаликдаги таъминот иқтисодиёт

эркинлашуви шароитида фақат инсоннинг ўзига боғлиқлигини тушуна бошлади. Пенсия тизимидаги муҳим камчиликлардан бири пенсия миқдорининг камлиги ва пенсия таъминотидаги мавжуд тенглаштириш тамойилидир. Пенсияни ишловчиларнинг жорий мажбурий ажратмаларидан молиялаштириш давом этмоқда. Пенсия тизими марказлашган ва тақсимловчилик характерида қолмоқда. Марказлашган, режали иқтисодиёт мамлакатлари учун табақаланган бадаллар тизими характерли эди, яъни иш ҳақи қанча кўп бўлса, тўлов шунча кўп, пенсия эса иш ҳақи даражасига боғлиқ эди. Кўпгина бозор иқтисодиёти мамлакатларида пенсия таъминотининг давлат тизими эгалитар тамойилдан келиб чиқади-бадаллар барча тўловчилар учун тахминан тенг, пенсия миқдори ҳам кескин табақалашмаган. Пенсия таъминоти тизими ҳукумат ёки аҳоли хохишига кўра эмас, мамлакатнинг молиявийиқтисодий салоҳияти ва демографик тузилма, пенсионерлар сони ва пенсия жамғармасининг молиявий ресурсларига кўра белгиланади. Иқтисодиётнинг ҳозирги ҳолатида пенися миқдорига ва унинг табақалашув даражасига жиддий таъсир кўрсатиш имкониятлари йўқ, чунки бадал тўловчилардан қанча маблағ тушса, шунча маблағ пенсионерлар ўртасида тақсимланиши мумкин. Пенсияни энг кам миқдорининг меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори билан амалдаги алоқаси пенсия миқдорини шакллантириш тамойили билан мутаносиб эмас. Мантиққа зид шундай вазият вужудга келдики, ҳукумат пенсия ва бошқа ижтимоий тўловларни ошириш имкониятини олдиндан таҳлил қилмасдан туриб, меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдорини ошира олмайди. Бошқа томондан, пенсия ва ижтимоий тўловлар миқдорининг ошиши мантиқан меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдорининг оширилишини талаб этади. Иш ҳақини ошириш имкониятининг йўқлиги солиқли тушумларни ошириш имкониятини ҳам чеклаб қўяди.

Ҳозирги даврга келиб жаҳондаги мамлакатларда 40 йилдан кўпроқ вақт мобайнида амал қилаётган пенсия таъминоти ўзининг юқори чўққисига чиқди. Бошқача сўзлар билан айтганда, аксарият ишловчилар пенсия режалари билан қамраб олинган ва тўла миқдорда нафақа олиш ҳуқуқига эга бўлдилар. Жаҳонда аҳоли кексайиб бориши туфайли пенсия таъминоти тизимида бадаллар тўловчи шахслар улуши камаймоқда. Кўпгина пенсия схемалари учун жорий тўловлар бўйича камомадлилик хосдир ва ҳисоб-китобларга кўра айрим мамлакатларда пенсия таъминоти тизимининг жамғарилиб борган яширин қарздорлиги ЯИМнинг 100 дан 250%гача қисмини ташкил этади. Жаҳонда вужудга келган ушбу тенденция пенсия таъминоти тизимида молиявий мустақиллик ва самарадорлик тўғрисидаги масалани долзарб муаммога айлантирди. Бирдамлик пенсия тизими ўз бошидан кечираётган молиявий инқироз жиддий макроиқтисодий ва таркибий хавф- хатарларни келтириб чиқарди. Аҳолининг кексайиши иқтисодий, молиявий ва ижтимоий оқибатлар билан бир қаторда сиёсий жиҳатларга ҳам эгадир. Зеро пенсионерлар электоратнинг муҳим қисмини ташкил этиб, аҳолининг қариялардан иборат қатламини сиёсий кучлар нисбатидаги салмоғи ортмоқда. Шундай қилиб, 80-йиллардан бошлаб жаҳон пенсия тизимида ислоҳотларни амалга ошириш обьектив заруратга айланди. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда амал қилаётган давлат пенсия дастури бирдамлик тизими асосида шаклланган. Бирдамлик пенсия тизими ишловчиларнинг иш ҳақи жамғармасидан пенсия жамғармасига солиқ тўлаш ва пенсия жамғармасидан пенсионерларга нафақалар тўлашга асосланган. Индивиднинг пенсия нафақаси миқдори иш ҳақи ва меҳнат стажига боғлиқ бўлади. Шунингдек иш ҳақи ва пенсия миқдори узвий боғлиқ эмас, бошқача сўз билан айтганда ушбу тизим бадаллар миқдори билан боғланмаган нафақаларни назарда тутади.

Бирдамлик пенсия тизими давлат тизими характерига эга бўлганлиги учун, уни корхона ва тармоқ даражасида ташкил этиш имкони йўқ. Кўпгина ривожланган давлатларда пенсионерларнинг нормал яшаши учун шарт-шароитларнинг яратилиши ғарб демократиясининг социал соҳадаги асосий ютуқларидан бири сифатида қаралади. Бирдамлик тизимининг асосий хусусияти – унда кучли қайта тақсимлаш элементлари мавжуд бўлган ҳолда пенсионерлар ўртасидаги камбағаллик ва табақалашув даражасини сезиларли қисқартирди. Бирдамлик тизими амал қилишининг дастлабки даврларида нафақаларнинг паст миқдори нисбатан кам сонли кишиларни тўлов билан таъминлаш учун етарли бўлган, аммо тизимнинг ривожланиб бориши билан иш ҳақи жамғармасидан тўланадиган солиқларни ортиб бориши тенденцияси вужудга келди. Бирдамлик пенсия тизимини амал қилиши тенглаштириш элементлари, ижтимоий қарамликнинг ортиши, инвестицион хоҳишнинг сусайиши каби қатор салбий оқибатларни келтириб чиқарди. Масалан, АҚШда аҳолининг кексайиши ва пенсия таъминоти муаммолари устида изланиш олиб борган америкалик тадқиқотчи С.Пелерсон АҚШда шахсий жамғармаларнинг ЯИМдаги улуши 60-70йиллардаги 8% дан 90-йилларда 5% гача пасайганлигига эътиборни қаратади. Бугунги кунда АҚШда 19461964 йилларда туғилган солиқ тўловчилар кекса аҳолининг нисбатан унча катта бўлмаган қисмини ташкил қилади. Аҳолининг мазкур қисми жамғаришга кам мойиллиги билан ажралиб туради. Тақсимловчи тизимни таҳлил этиш, давлат пенсия тизимининг монопол ҳолати пенсионерларга танлов имкониятини бермаган ҳолда пенсия миқдори ва тўлаш шартлари борасида ҳаракат қилиш имконини беради. Жамғарувчи пенсия тизимида пенсия бадаллари молиявий активларга эга бўлиш учун фойдаланилади. Ишловчиларни кексаликда пенсиясини молиялаштириш учун мўлжалланган бундай активларнинг умумий миқдори қўйилган капиталдан дивиденд ёки актив молиявий маблағлардан фоиз шаклидаги

даромад олиш иконини беради ва ҳар йили тушадиган қўшимча пенсия бадаллари инвестиция мақсадида фойдаланганлиги туфайли вақт ўтиши билан ортиб боради. Ишловчи пенсия ёшига етганда, жамғарилган активлар заҳираси доимий пенсия тўловларини тўлаш учун фойдаланилади. Жамғарувчи пенсия тизими шароитида пенсия бадаллари ставкаларини ҳисоблаш бирдамлик тизимидагига қараганда мураккаб ҳолатни келтириб чиқаради. Бадаллар ставкаси активларнинг қайтиш меъёрлари, уларни жамғариш давомийлиги ва даврига, яъни жисмоний шахснинг ишлаш даври ва давомийлигига, пенсияга чиққандан кейинги умр кўриш давомийлигига боғлиқ бўлади. Турли мамлакатларда шахсий ихтиёрий пенсия режалари амал қилади. Улар тўла молиялаштириш асосида фаолият кўрсатади ва аниқ белгиланган бадалларни назарда тутади. Ишловчилар ва пенсионерлар ўзларининг жамғармалари бўйича инвестицион рискларни ўз зиммаларига олишади.

Фойдаланилган Дабиаётлар Рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Тошкент. “Ўзбекистон”. 2008. -40б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги Қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил.26 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил. 3 сентябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2010 йил 26 ноябр. 6. “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш киритиш ҳақида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2012 йил 5 январ. 7. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Ўзбекистон Республикаси 26.12.2013 й. ЎРҚ-360-сон Қонуни билан тасдиқланган. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1024-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1675-сон Қарори.

O'xshashlar

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Халкаро савдо сиёсатини такомиллашуви ва давлат иктисодий хавфсизлиги

Ўзбекистонда Давлат пенсия таъминотини ташкил этилиш механизми

Давлат сиёсатида ижтимоий мажмуа