Davlat byudjetining nazariy va huquqiy asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlat byudjetining nazariy va huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

13.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.548828125 KB

Ko'chirib olish

Davlat byudjetining nazariy va huquqiy asoslari Reja: 1. Davlat byudjetining nazariy asoslari va ahamiyati. 2. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining huquqiy asoslari. 3. Davlat byudjetining nazariy asoslari va uning takomillashtirish yo’llari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Davlat byudjetining nazariy asoslari va ahamiyati. Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritishda uning: - iqtisodiy kategoriya sifatida; - moddiy tushuncha sifatida; - huquqiy kategoriya sifatida mavjud ekanligi va amalqilishi nazarda tutilgan. Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning, uning faol qismi bo’lgan milliy daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat byudjeti shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi. Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti – markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir. Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – markaziy va tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan, markazlashgan pul mablag’lari fondini shakllantirish, taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 3-moddasida esa ―davlat byudjeti‖ iborasi ―davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi deb ta’riflanadi. Ushbu ta’rif davlat byudjetining yuqorida sharhlangan moddiy tushuncha sifatidagi mazmun- mohiyatiga mos keladi. ―Public budgeting systems nomli qo’llanmada ―davlat byudjeti nima? deb qo’yilgan savolga ―Sodda qilib ta’riflaganda, byudjet - bu tashkilotning (masalan, oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalarini, ya’ni daromadlar, xarajatlar rejasi, maqsadlar va natijalar to’g’risidagi

ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi hujjat yoki hujjatlar yig’indisi, deb ta’rif berilgan. Retrospektiv xarakterga ega bo’lgan, ya’ni o’tgan davr ma’lumotlarini aks ettirishga asoslangan buxgalteriya hisobotidan farqli o’laroq, (garchi byudjet ishlab chiqilayotganda byudjetning o’tgan davrdagi daromadlari va xarajatlari ijrosining buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanilsada) byudjet – kelgusida kutilayotgan daromadlar, xarajatlar va natijalarni ko’rsatuvchi perspektiv hujjat hisoblanadi. Tarixan, byudjet so`zi charm karmon, hamyon, sumka ma’nosini anglatgan. Xususan, ―Britaniya davlatida Xazina kansleri (Moliya vaziri) hukumatning ehtiyojlari va resurslari hajmi aks etgan bayonotini mamlakat parlamentiga charm sumkada taqdim etgan va bu hujjat keyinshalik byudjet nomini olgan. Byudjet tuzilmasi o’z mоhiyatiga asоsan – davlat byudjeti va mamlakat byudjet tizimini tashkil etish, byudjet tizimiga kiruvchi alоhida byudjetlar o’rtasidagi o’zarо munоsabatlar, turli darajadagi byudjetlarning faоliyat ko’rsatishini huquqiy jihatdan ta`minlash, byudjetlarning tuzilishi va tarkibi, byudjetlarning darоmadlarini shakllantirish hamda byudjet mablag’larining sarflanishi jarayonlarini o’zida aks ettiradi. Har bir davlatda davlat byudjeti tuzilmasining asоsi, ushbu davlatning siYosiy tizimi, undagi asоsiy qоnunchilik hujjatlari va jamiyatning qayta ishlab chiqarish hamda ijtimоiy jarayonlaridagi davlat byudjetining egallagan mavqei hisоblanadi. Byudjet tuzilmasining asоsiy tarkibiy qismi byudjet tizimi hisоblanadi. Byudjet tizimi – turli darajadagi byudjetlar va byudjet mablag’lari оluvchilar yig’indisini, byudjetlarni tashkil etishni va tuzish printsiplarini, byudjet jarayonida ular o’rtasida, shuningdek byudjetlar hamda byudjet mablag’lari оluvchilar o’rtasida vujudga keladigan o’zarо munоsabatlarni o’zida ifоdalaydi. O’z vaqtida byudjet tizimi davlatning mоliya tizimining eng asоsiy bo’g’ini hisоblanadi. Har bir mamlakatda byudjet tizimining tashkil tоpishi eng avvalо davlatning siyosiy tizimi va uning ma`muriy-hududiy tuzilmasiga bevоsita bоg’liqdir. Хalqarо

amaliyotda hukumat bоshqaruv vakоlatlarining markaziy hukumat hamda ma`muriy-hududiy bo’limlari o’rtasida taqsimlanishi asоsida barcha davlatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: - unitar tizimdagi davlatlar ; - federativ (ittif о q) tizimdagi davlatlar; - k о nfederativ tizimdagi davlatlar. Yuq о rida qayd etilgan barcha tizimdagi davlatlarning m о hiyatini ko’rib chiqamiz. Unitar (yag о na) tizimdagi davlat – davlatning siYosiy tizimida ma`muriy – hududiy bo’linmalaridan hech biri mustaqil davlatchilik Yoki avt о n о miya huquqiga ega bo’lmagan davlat tizimi his о blanadi. Bunday davlatlarda yag о na K о nstitutsiya amal qiladi, barcha tizim uchun umumiy huquqlar, yag о na davlat b о shqaruv о rganlari mavjud hamda mamlakatdagi siyosiy, iqtis о diy va ijtim о iy jarayonlarni markazlashgan tartibda b о shqaruv amalga о shiriladi. Unitar tizimdagi davlatda byudjet tizimi ikki bo’g’indan, ya`ni markaziy va mahalliy byudjetlardan tashkil t о padi. Dunyoning unitar davlatlari qat о riga Yap о niya, Che х iya, P о l’sha, Bel’giya, Qirg’izist о n, Q о z о g’ist о n, Turkmanist о n, O’zbekist о n va b о shqa davlatlarni kiritish mumkin. Federativ tizimdagi davlat – davlat tizimida ba`zi ma`muriy-hududiy bo’linmalar o’zlarining mustaqil davlatchiligiga ega va ular davlat b о shqaruvida markaziy Hukumat o’rtasida vak о latlarning bo’linishida bir qat о r siyosiy mustaqillikka ega bo’lgan davlatlardir. Federativ tizimdagi davlatlarda byudjet tizimi uch bo’g’indan, ya`ni federal byudjet, federatsiya a`z о larining byudjetlari va mahalliy byudjetlardan ib о rat bo’ladi. Dunyoning federativ tizimidagi davlatlar qat о riga AQSH (shtatlar va munitsipalitetlar), Germaniya (erlar), R о ssiya (respublikalar va o’lkalar), Hindist о n (shtatlar) va b о shqalarni kiritish mumkin. K о nfederativ tizimdagi davlat – yag о na iqtis о diy, siyosiy va harbiy maqsadlarga erishish uchun mustaqil davlatlarning d о imiy ittif о qiga as о slangan davlat

his о blanadi. Ushbu davlatda byudjet tizimi k о nfederentsiyaga kiruvchi a`z о davlatlarning byudjetlaridan tashkil t о padi. Shuni ta`kidlash l о zimki, h о zirgi vaqtda dunyoda k о nfederativ tizimdagi davlatlar juda kam uchraydi. Bunga yorqin mis о l qilib Shveytsariyani keltirishimiz mumkin. Shveytsariya davlat tizimi uning bo’linmalari his о blangan kant о nlardan ib о rat bo’lib davlat byudjeti esa k о nfederatsiyaga a`z о bo’lgan kant о nlarning badal ajratmalari his о biga tashkil t о padi. O’zbekist о n Respublikasi siyosiy tuzilmasiga as о san unitar davlat his о blanadi. Unda yag о na K о nstitutsiya amal qiladi va barcha uchun bir х il q о nunlar mavjud. Mamlakatimizda byudjet tizimi tashkil t о pishining huquqiy as о sini O’zbekist о n Respublikasi K о nstitutsiyasi va O’zbekist о n Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi Q о nuni tashkil etadi. Ushbu q о nunchilikka as о san respublikamizning byudjet tizimi ikki bo’g’indan ib о rat: O’zbekist о n Respublikasining h о zirgi davr byudjet tizimini quyidagi chizmada ko’rishimiz mumkin. Bunda biz O’zbekist о n Respublikasi byudjet tizimini «Byudjet tizimi to’g’risida»gi Q о nuniga as о san va unda ko’zda tutilgan m о ddalarning tasnifi bo’yicha chizmani tayyorladik va uni tahlil etishga harakat qildik. Davlat budjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo bo’lgan bo’-lib, uning vujudga kelishi, eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liqdir . Har bir davr ijtimoiy tuzumiga tegishli bo’lgan ishlab chiqarish munosa-batlarining asosiy belgilari davlat faoliyatining va budjet-ning taqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab beradi. Hozirgi sharoitda Davlat budjeti ijtimoiy munosabatlarning bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy

ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash instrumenti (vositasi)dir. O’zining mohiyatiga ko’ra, Davlat budjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismidan iborat bo’lib, shunga mos ravishda u moliya tizimiga tegishli bo’lgan barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, Davlat budjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat budjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlat (hukumat)ga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat (hukumat) barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da, uning bu xis-lati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarini asosiy taqsimlovchisi sifatidagi roli faqat budjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi. Davlat budjeti moliya tizimining markaziy bo’g’ini, qayta taqsimlash munosabatlarining iqtisodiy shakli hisoblanadi. Budjet orqali milliy daromad qayta taqsimlanadi. Budjet orqali qiymatni qayta taqsimlash nisbati moliyaning boshqa bo’g’inlariga nisbatan katta mikdorni tashkil etadi. Budjet orqali qayta taqsimlash davlat moliyasi tarkibida markaziy o’rinda. Davlat budjetida, moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan farqli o’laroq, ikki tushunchaning terminologik qo’shilishi mavjud: 1) budjet – iqtisodiy (moliyaviy) kategoriya sifatida; 2) budjet – mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida. Iqtisodiy kategoriya sifatida, davlat budjeti - ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’lgan YaIM va milliy daromadning taqsimlanishi jarayonida davlat va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari ehtiyojlari uchun zaruriy markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog’liq imperativ tavsifdagi pul munosabatlari tizimidir. Huquqiy kategoriya sifatida, d avlat budjeti - davlat pul mablag’larining (shu jumladan , davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larining) markazlashtirilgan

jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda t u tiladi. Moddiy ma’noda budjet - tegishli darajadagi davlat va mahalliy xokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo’yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidan iboratdir. Davlat tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni budjet hisobidan moliyaviy ta’minlash deganda budjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko’zda tutiladi. D avlat budjeti - davlat pul mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda t u tiladi. Budjet iqtisodiy kategoriya sifatida quyidagi funksiyalarni bajaradi: - YaIMni qayta taqsimlash; - Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va rag’batlantirish; - budjet sohasidagi muassasalarni moliyaviy ta’minlash va davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish; - n azorat. Budjet munosabatlari - davlat bilan x o’ jalik sub’ektlari hamda aholi o’rtasidagi qiymat taqsimlanishi jarayonida paydo b o’ luvchi moliyaviy munosaba t lardir: birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash bosqichida vujudga keladi; ikkin chidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yo’naltiriladi. Budjet tuzilmasi budjet tizimini tashkil qilish va uning tuzilish tamoyillarini o’zida aks ettirib, turli darajadagi hokimiyat organlarining budjet huquqlari va vakolatlari,

daromad va xarajatlarni budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash tamoyillarini aniqlanishida muhim ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining huquqiy asoslari. Byudjet – bu davlat vazifalarini, mamlakat yoki tegishli ma’muriy – hududiy birlik iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlash maqsadida pul mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanishning asosiy moliyaviy rejasidir. Sodda qilib aytganda u davlatning bir moliya (byudjet) yiliga mo’ljallangan xarajatlari va ularni qoplash manbalari ko’rsatilgan daromadlar smetasidir. Davlat byudjeti asosini davlat boshqaruv apparati, qurolli kuchlar, sog’liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy sohalar xarajatlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan hukumatning markazlashgan pul mablag’lari jamg’armasi tashkil qiladi. Mamlakat hududida amalda bo’lgan va ijtimoiy munosabatlar va huquqiy me’yorlarga asoslangan barcha turdagi byudjetlar to’plamiga byudjet tizimi deyiladi. Byudjet tizimining tashkil etilishi va tuzilishi tamoyillariga (yaxlitligi, to’laliligi, haqqoniyligi, oshkoraligi, mustaqilligi)ga byudjet tuzilmasi deb aytiladi. Davlat mahalliy byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bo’yicha davlat, mahalliy hokimiyat organlarining qonunchilik tomonidan belgilab qo’yilgan faoliyatiga byudjet jarayoni deb aytiladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122 moddasiga muvofiq , “O’zbekiston Davlat byudjeti o’z ichiga respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni oladi”. O’zbekiston Respublikasida byudjet siyosatining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - Iqtisodiyotni inqirozlardan holi etish; - Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash; - Investision jarayonlarni rag’batlantirish va iqtisodiyotda jamg’arish ulushini oshirish;

- Byudjetning moddiy soxa tarmoqlari korxonalariga ajratilayotgan dotatsiya shaklidagi unumsiz xarajatlarini kamaytirish; - Soliq to’lash va soliq tizimini takomillashtirish va nazorat qilish orqali byudjetning daromad bazasini mustahkamlash; - Davlat xarajatlarining samarali va maqsadli ishlatilishi ustidan faol moliyaviy nazorat o’rnatuvchi tizimni yaratish; - Davlat qarzi hajmi ustidan nazoratni kuchaytirish. - Davlat byudjeti oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan: - YAIM va MD ni qayta taqsimlash; - Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va rag’batlantirish; - Ijtimoiy siyosatni moliyalashtirish; - Markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va uni ishlatilishini nazorat qilish. Byudjet tuzilishi mamlakatning davlat byudjeti va byudjet tizimini, uning ayrim bo’g’inlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tashkil qilishni , byudjet tizimiga kiradigan byudjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, byudjetlar tarkibi va tuzilmasini, byudjet mablag’larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi. Jahon tajribasi byudjet qonunchiligi shakllarining xilma-xilligidan dalolat beradi. Ular, odatda, ijroiya hokimiyatiga dasturlarni qonunchilik hokimiyati rahbarligida hisobdorlik saqlangan holda amalga oshirish imkoniyatini beruvchi tuzilmalardir. Har qanday davlatning huquqiy piramidasi asosini Qonstitutsiya tashkil etadi. Unda davlat moliyasini boshqarishga tegishli jihatlar faqatgina prinsipial tomonlarni chegaralaydi, masalan:

- davlatning barcha mablag’lari maxsus mo’ljallangan hisobvaraqqa jamlanishi va ularni faqat qonunchilik doirasida foydalanilishi; - boshqaruvning markaziy va mahalliy darajalari o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar; - davlat moliyasi borasida ijro va qonunchilik hokimiyatlari o’rtasida vakolatlarning chegaralanishi. Konstitutsiyada belgilangan me’yorlardan tashqari, davlat moliyaviy boshqaruvini normativ tartibga solish maqsadida alohida sohalarga tegishli bo’lgan qonunlar qabul qilinishi mumkin. Hozirgi davrda turli mamlakatlarda byudjet islohotlari makroiqtisodiy tartibga solish va boshqarish vositasi sifatida qabul qilinmoqda. Byudjet qonunchiligi hukumatga yalpi xarajatlar darajasini, byudjet taqchilligi hajmini va davlat qarzini nazorat qilish imkoniyatini beradi, ya’ni makroiqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishlarini nazorat qilish quyidagilarni qonuniy biriktirish orqali amalga oshiriladi: - hokimiyat qonunchilik va ijro organlari o’rtasida byudjet vakolatlarining taqsimlanishi; - hukumatning nazoratni cheklovchi va byudjet protseduralari oshkoraligini pasaytiruvchi byudjetdan tashqari yoki kvazibyudjet faoliyatini taqiqlash ; - qonunchilikdan makroiqtisodiy nazoratni ta’minlovchi vosita sifatida foydalanish maqsadida byudjet taqchilligini, davlat qarzi va uni jalb etishni chegaralash. Davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun moʻljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. D.b. davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. D.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va harajatlari) ga boʻlinadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki

sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi harajat talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq. Byudjet harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamo-madi yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy D.b. lari va D.b.dan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi. D.b., odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. D.b.ni huku-mat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi. D.b. muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab D.b. mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha boʻladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi D.b. mavqeining oshishiga sabab boʻladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yigʻiladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi koʻpayadi. Hoz. rivojlangan mamlakatlarda D.b.ning asosiy qismi soliqlar (fuqarolarning shaxsiy daromadlaridan undiriladigan shaxsiy daromad soligʻi, ish haqi fondiga soliq va korxonalar, korporatsiyalar foydasidan undiriladigan foyda soligʻi va b.) hisobiga shakllanadi (mas, 1987 y.da AQShda soliq tushumlari D.b.ning 98% ini,

Buyuk Britaniyada 96,7% ini, Fransiyada 91,5% ini tashkil qildi). AQSH federal byudjetidan qilinadigan harajatlar orasida "da-romadlar darajasini taʼminlash" (qariyalar, mehnatga layoqatsizlar, ishsizlar, nogironlar, tibbiy yordamga muhtojlar, boquvchisini yoʻqotgan oilalar va h.k.ga yordam koʻrsatish) sarflari 40%, milliy mudofaa harajatlari (28—30%) eng muhim oʻrinda turadi. Hoz. davrda oz sonli sotsialistax mamlakatlarda D.b. daromadlarining asosiy qismi davlat sektori (ijtimoiy mulk) dan tushadigan mablagʻlardan, kooperativlar, xususiy korxonalardan, aholidan olinadigan turli soliqlardan hosil boʻladi va asosan xalq xoʻjaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy-maishiy tadbirlarga sarflanadi. Oʻzbekiston Respublikasining D.b. respublika D.b., Qoraqalpogʻiston Respublikasi D.6., viloyatlar va Toshkent sh. mahalliy byudjetlarini birlashti-radi. Oʻzbekistonning birinchi D.b. 1924—25 y. larda tuzilgan boʻlib, uning hajmi 3,64 mln. soʻmni tashkil etgan edi. Oʻzbekistonda yangi boshlanayotgan yil uchun D.b. yil yakuni (dek. oyining oxiri) da OʻzR Oliy Majlisi sessiyasida tasdiqlanadi va qabul qilingan D.b. qonun kuchiga ega boʻladi hamda amaliyotga joriy etiladi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng D.b. ning shakllanish xususiyatlari boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga oʻtish davridagi oʻzgarishlar bilan bogliq holda bordi. Oʻzbekistan Respublikasi D.b. daromadlarining mutlaq koʻpchilik qismi soliklar hisobiga olinmoqda. 1995 y.da Oʻzbekistonda byudjet kamomadi 3%, 1996 y.da 3,5%, 1997 y.da 2,2%, 2000 y.da yalpi ichki mahsulotning 1 % (32,8 mlrd. soʻm)ga teng boʻldi. Amalda boʻlgan qonunchilikka muvofiq tashkil etiladigan byudjetdan tashqari jamgʻarmalar (ijtimoiy sugʻurta jamgʻarmasi, ish bilan taʼminlashga koʻmaklashish jamgʻarmasi, Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi jamgʻarmasi, yoʻl jamgʻarmasi, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mul-ki qoʻmitasi jamgʻarmasi, mineral xom ashyo bazasini tak ishlab chiqarish fondi, oʻzini oʻzi boshqarish mahalliy organlarining maxsus fondlari)ning maqsadli yoʻnalishlarini saqlab qolgan holda, 1995 y.dan boshlab Oʻzbekiston Respublikasining birlashgan byudjetiga kiritildi.

Oʻzbekiston Respublikasi D.b. da jami daromadlar va harajatlar oʻzgarishlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi, xoʻjaliklar va aholi daromadlarining oʻsishi asosiy ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda D.b.ni shakllantirish tartibi Oʻzbekistan Respublikasining 2001 y. 1 yanvardan kuchga kirgan "Davlat byudjeti tizimi toʻgʻrisida" qonuni (2000 y. 14 dek.) ga muvofiq olib boriladi. O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng, xo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tilishi, iqtisodiyot bozor infratuzulmasining shakllanishi va rivojlanishi mamlakat xo’jalik jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni yaratishni talab etdi. Undan tashqari, jahondagi glaballashuv jarayonlarida faol qatnashayotgan O’zbekiston uchun davlat boshqaruv institutlarini shakllantirish va tubdan isloh qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi islohotlar davlat moliyasi, davlat byudjeti va byudjet jarayonini boshqarish va tartibga solish organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi. Shu sababli ular faoliyatini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda muvofiqlashtirish, shaklan va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish talab etilmoqda Bizga ma’lumki, mamlakatda sodir bo’layotgan har qanday jarayonlar tegishli qonuniy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib turiladi. Bosh hujjat esa - bu O’zbekiston Ruspublikasining Konstitutsiyasidir. Byudjet munosabatlarini tartibga solib turuvchi asosiy qonuniy hujjat ham Konstitutsiya hisoblanadi. Davlat byudjeti bilan bog’liq bo’lgan barcha huquqiy- me’yoriy hujjatlar ham Konstitutsiya bilan belgilab qo’yilgan normalar asosida ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Davlat byudjeti va uning tuzilishi bilan bog’liq normalar Konstitutsiyaning XXV bobida ―O’zbekistonning Davlat byudjeti respublika byudjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan iborat ekanligi belgilab quyilgan. Budjet siyosati taktikasi strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida budjet munosabatarni tashkil etish usullari orqali amalga oshiradi. Davlat byudjetining nazariy asoslari va uning takomillashtirish yo’llari.

Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugubgi zamonda ko’plab davlatlardagi budjet jarayonlarini , shuningdek mustaqillik yillaridagi bosib o’tgan yo’limiz, to’plagan tajribamizni xolisona tanqidiy baholash asosida mamlakatimiz budjet tizimini yanada takomillashtirishning qonunchilik asoslarini mustahkamlashni taqozo etadi . Shu nuqtai nazardan konseptual muammolar va amaliyotda mavjud bo’lgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida budjet jarayonlarini tartibga solishga xizmat qilayotgan barcha qonun hamda qonun osti hujjatlarini yagona hujjat-Budjet kodeksiga birlashtirildi. 2013 yil 26 dekabr da O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksini tasdiqlash to’g’risida” gi O’RQ-360-son li Qonuni bilan Budjet kodeksi qabul qilindi. Budjet jarayonini tartibga soluvchi, qarama-qarshi va eskirgan me’yorlarni bartaraf qiluvchi, amalda o’zini oqlagan me’yorlar va nizomlarni birlashtiruvchi yagona qonun hujjatini ishlab chiqish bilan bir qatorfa asosiy maqsad- davlat moliyasini boshqarish huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish, budjet siyosatining ustuvor yo’nalishlarini tartibga solish, budjet mablag’laridan foydalanish samaradorligini oshirish va davlat xizmatlari ko’rsatish sifatini yanada yaxshilashdan iboratdir . Budjet kodeksi budjet tizimi qonunchiligi bazasi va uni huquqiy qo’llash amaliyoti birligini ta’minlasi lozim . 2013 yil 27 dekabr da esa O ’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi qabul qilinishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek ayrim qonun hujjatlarini o’z kuchini yo’qotgan deb topish to’g’risida” gi O’RQ-361-son li qonuni qabul qilindi va unga ko’ra q uyidagi qonunlarga o’zgartish va qo’shimchalar kiritil di : O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentabrda qabul qilingan "Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida"gi 913-XII-sonli Qonuniga ;

O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan "Xorijdan mablag’ jalb qilish to’g’risida"gi 263-I-sonli Qonuniga ; O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi 279-I-sonli Qonuniga . Quyidagilar o’z kuchini yo’qotgan deb topildi: 1) O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "Budjet tizimi to’g’risida"gi 158-II-sonli Qonuni. 2) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "Budjet tizimi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunini amalga kiritish haqida"gi 159-II-sonli Qarorining 1 va 2-bandlari; 3) O’zbekiston Respublikasining 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan "Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi 664-II-sonli Qonuni; 4) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan "Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunini amalga kiritish haqida"gi 665-II-sonli Qarori; 5) O’zbekiston Respublikasining 2005 yil 23 mayda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartishlar kiritish to’g’risida"gi O’RQ-2-sonli Qonunining 7-moddasi; 6) O’zbekiston Respublikasining 2005 yil 19 dekabrda qabul qilingan "Ba’zi davlat boshqaruv organlarining qayta tashkil etilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartishlar kiritish to’g’risida"gi O’RQ-14-sonli Qonunining 6-moddasi; 7) O’zbekiston Respublikasining 2005 yil 31 dekabrda qabul qilingan "Uy-joy- kommunal xo’jaligi sohasida islohotlarning amalga oshirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida"gi O’RQ-19-sonli Qonunining 6-moddasi;

8) O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 27 aprelda qabul qilingan "Budjet tizimi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida"gi O’RQ-95-sonli Qonuni; 9) O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 20 sentabrda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida"gi O’RQ-113-sonli Qonunining 4-moddasi; 10) O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 17 dekabrda qabul qilingan "Budjet tizimi to’g’risida"gi hamda "Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida"gi O’RQ-130-sonli Qonuni; 11) O’zbekiston Respublikasining 2008 yil 31 dekabrda qabul qilingan "Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida"gi O’RQ-197-sonli Qonunining 30-moddasi; 12) O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 6 aprelda qabul qilingan "Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 7- moddasiga qo’shimcha kiritish haqida"gi O’RQ-204-sonli Qonuni; 13) O’zbekiston Respublikasining 2010 yil 9 sentabrda qabul qilingan "Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimi takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartishlar kiritish to’g’risida"gi O’RQ-254-sonli Qonunining 7-moddasi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining 2015 yil 20 avgustdagi “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga xususiy mulkni, tadbirkorlik sub’yektlarini ishonchli himoya qilishni yanada kuchaytirishga, ularni jadal rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni bartaraf etishga qaratilgan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’RQ-391-sonli Qonuni, 2015 yil 15 mayda “ Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni bartaraf

etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF -4725-sonli, 2015 yil 24 aprelda “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chara-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4720 - sonli Farmonlari, 2015 yil 28 apreldagi “Iqtisodiyotda xususiy mulkning ulushi va ahamiyatini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ -2340- sonli, 2014 yil 4 dekabrda “O’zbekiston Respublikasining 2015 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognoza va davlat budjeti parametrlari to’g’risidagi” PQ-2270-sonli Qarorlari qabul qilindi. Budjet tizimi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: budjet tizimining yagonaligi; budjet tizimining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi; budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi; budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish; budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati; budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi; budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning natijadorligi; kassaning yagonaligi; budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi; ochiqlik. Budjet tizimining yagonaligi prinsipi. Budjet hujjatlari va budjet hisobotlarining shakllari, budjet tasnifi yagona bo’lishi hamda budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, budjet hisobini yuritish va budjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishi lozim.

Budjet tizimining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi prinsipi. Budjet tizimi O’zbekiston Respublikasining ma’muriy- hududiy tuzilishiga muvofiq bo’lishi lozim. Budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi prinsipi . Budjet tizimi budjetlarida nazarda tutilgan xarajatlar hajmi ularning daromadlari va taqchillikni qoplash manbalari yig’indisining hajmiga muvofiq bo’lishi kerak. Budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda budjetlarning mablag’lari mazkur budjetlarning balansliligini ta’minlash uchun ular o’rtasida qayta taqsimlanishi mumkin. Budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish prinsipi. Budjet tizimi budjetlarini tuzishda budjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq manbalari bo’yicha prognoz qilinadi, xarajatlar esa yo’nalishlar bo’yicha rejalashtiriladi. Budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati prinsipi. Budjet tizimi budjetlarining mablag’lari muayan budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarga ushbu mablag’lardan belgilangan maqsadlarni moliyalashtirishda foydalanish uchun ajratiladi. Budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi prinsipi . Budjet tizimi budjetlari mustaqildir. Budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning natijadorligi prinsipi . Budjet jarayoni ishtirokchilari budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda o’zlariga berilgan vakolatlar doirasida budjet tizimi budjetlarining belgilangan hajmdagi mablag’laridan foydalangan holda natijaga erishish zaruriyatidan kelib chiqadi.

Kassaning yagonaligi prinsipi. Budjet tizimi budjetlarining barcha daromadlari Yagona g’azna hisobvarag’iga kiritiladi va ularning xarajatlarini to’lash ushbu hisobvaraqdan amalga oshiriladi. Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi prinsipi . Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi prinsipi budjet jarayonining har bir ishtirokchisi budjet jarayonining har bir bosqichida o’z harakatlari uchun javobgar bo’lishidan iboratdir. Ochiqlik prinsipi. Ochiqlik prinsipi: Davlat budjetini va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ko’rib chiqish hamda qabul qilish tartib-taomillarining jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun ochiqligini; tasdiqlangan Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari to’g’risidagi axborotning ommaviy axborot vositalarida va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida e’lon qilinishini (chop etilishini); Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosining borishi to’g’risidagi axborot ommaviy axborot vositalarida chop etilishini, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida joylashtirilishi va yangilab borilishini anglatadi. Xulosa Men bu mavzu bo’yicha davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun moʻljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. D.b. davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. D.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat

miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va harajatlari)ga boʻlinadi. Byudjet kamomadini qoplash maqsadlarida hukumat yoki mahalliy hokimiyat idoralari nomidan chiqarilgan va albatta xukumat tomonidan kafolatlangan qimmatli qogʻozlar. Amal qilish muddatlariga koʻra turlari: qisqa muddatli obligatsiyalar — xazina veksellari (bir haftadan 1 y.gacha), oʻrta muddatli — notalar (1 yildan 5 yilgacha), uzoq muddatli — bonlar (5 yildan ortiq). Yana aholi jamgʻarmalarini jalb qilish maqsadlarida chiqariladigan jamgʻarma bonlar, sertifikatlar singari D.q.q. ham mavjud. D.q.q. istalgan vaqtda toʻlov uchun taqdim qilinishi mumkin, biroq muddati toʻlmagan qimmatli qogʻozlar uchun tulov foizi past boʻladi.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг ‘‘кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида’’ ги қонуни 29.08.1997 й. 463-И. 3. Ўзбекистон Республикасининг ‘‘таълим тўғрисида’’ ги қонуни 29.08.1997 й., 464-И. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 07.02.2017 йилдаги ‘‘Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида’’ги Ўзбекистон Республикаси уп-4947-сонли фармони. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 20.04.2017 йил # ПҚ-2909 йилдаги ‘‘олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида’’ги фармони. 6. Норалоу А., Яхшибоев (., Ҳайриддинов А. 5340600 - ‘‘Malia’’ електрон таълим иналисе талабалар учун’’ Malia ‘‘ фанидан Курс Иши ИСИС beech кратка услубий. –Т.:’’ ИҚТИСОД - МОЛИЯ’’, 2007. – 34 б. 7. Каримов, К. D. курс исини ЕСИС, расмйлаштириш ИМОА Илес АМД: услубий тҳанме. - Т.: ДИЗАЙН матбуот, 2011. – 40 б. 8. Комолов О. S., Ахунова Е. A. курс ишларини тайёрлаш, ёзиш, рўйхатга олиш ва ҳимоя қилиш: олий таълимнинг 5230600 - ‘‘Молия’’ таълим соҳасидаги 230000 - ‘‘Иқтисодиёт’’бакалавриат талабалари учун услубий қўлланма. - Т.: ТФИ, 2014. - 44 п. 9. ‘‘Корпоратив Молия’’ фанидан курс ишларини тайёрлаш, ёзиш, рўйхатга олиш ва ҳимоя қилиш: олий таълимнинг 5230600 - ‘‘Молия’’ 230000 - ‘‘Иқтисодиёт’’. - Т.: ТФИ, 2015. - 38 п. 10. Internet сайтлари: www.press-service.uz www.gov.uz www.edu.uz www.ziyonet.uz www.tfi.uz

O'xshashlar

Moliyaviy nazoratni tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslari

Menejmentning nazariy asoslari

Marketingni nazariy asoslari

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari