Daromadlar va хarajatlarni tan olish jarayoni - Iqtisodiyot - Referatlar

Daromadlar va хarajatlarni tan olish jarayoni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati. 2. Daromad va xarajatlarni tan olish jarayoni va uning mezonlari 3. Daromad va xarajatlarni tan olish tamoyillari. 4. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari. 5. Daromad va xarajatlarni tan olish jarayonini yoritish.

www.arxiv.uz 1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati. Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining quyidagi ta`riflari va ularning mohiyati talabaga buxgalteriya hisobining kontseptual asos- larini o`rganish davomida batafsil yoritib berilgandi: Daromadlar - bu sub`ektning xo`jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi, foizlar, litsenziya to`lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat, ya`ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko`rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo`jalik sub`ektining resurslaridan foydalanishi natijasida ak-tivlarning kelib tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ruy beradigan iqtisodiy resurslarning ko`payishidir. Harajatlar - bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko`paytirish maq- sadida xo`jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o`z zimmasiga olish orqali ro`y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir. Foyda - bu xo`jalik sub`ektiga ta`sir etadigan asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyat, hodisalar, sharoitlar natijasida kapitalning ko`payishi bo`lib, xususiy kapitalga to`lanadigan badallar bundan mustasnodir. Zararlar - bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, sharoitlar natijasida xususiy kapitalining kamayishi bo`lib, xarajatlar yoki xususiy kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir. Buxgalteriya hisobining kontseptual asoslariga binoan moliyaviy hisobot- larda aks ettirilishi lozim bo`lgan ettita elementlarning to`rttasi ana shu mod-dalar guruhlari ekanligini eslatgan holda talabaga ularning moliyaviy hisobot tarkibida aks ettirilish jarayonini tushuntirib o`tish lozim deb o`ylaymiz. Daromadlar va xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” tarkibida aks ettirilib, ular xo`jalik yurituvchi sub`ekt faoliyatining hisobot davridagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekan- ligini aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar) daromadlar va xarajatlarni bir-biri bilan solishtirish natijasida aniqlanadi, ya`ni: Daromadlar - xarajatlar = foyda (zarar)

www.arxiv.uz Moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini talabaga tushuntirish uchun, bizning nazarimizda, “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot”da aks etti-riluvchi ko`rsatkichlarning shakllanish tartibini ko`rib chiqish kerak. “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi” hisobotda daromadlar, xarajatlar, foy-da va zararlar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning quyidagi faoliyat sohalari bo`yi-cha aks ettiriladi:  asosiy faoliyat  investitsion faoliyat  moliyaviy faoliyat. O`zbekiston Respublikasi “Asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar” nomli 2-Buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga quyidagicha ta`rif beril-gan: “Ushbu standartda daromad deyilganda xo`jalik sub`ektlari oddiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko`rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi.”(O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Х iso-bining milliy standartlari, Т oshkent, 2004 y ,38-bet). Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki tovar sotuvchi korxonalarda xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq qiladi. Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug`ullanuvchi korxonalar o`zining ana shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo`nalishda xarajatlarni amalga oshiradilar: mahsulot ishlab chiqarish uchun; umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda unga xizmat ko`rsatish yuzasidan. Т ovarlar sotish bilan shug`ullanuvchi firmalarda ham tovarlarni harid qilish uchun hamda ularni sotish bilan bog`liq operatsion faoliyat bo`yicha xarajatlar yuzaga keladi. Shu sababli Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda asosiy faoliyat bo`yicha uchta element o`z aksini topadi:

www.arxiv.uz mahsulot sotishdan yalpi foyda; sotilgan mahsulot tannarxi; operatsion xarajatlar. “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” shaklida daromadlarni aks ettiruvchi dastlabki ko`rsatkich - bu mahsulot (yoki tovarlar) sotishdan (xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarishdan) yalpi tushumlardir . Hisobotning bo` ko`rsatkichi mahsulot sotishdan yalpi tushumdan tovarlarning qaytarilishi vaxaridorlarga berilgan chegirmalarni ayirib yuborish orqali aniqlanadi . Daromadlar tushun-chasining ta`rifiga mos ravishda bu satr orqali asosiy faoliyat natijasida olingan tushum aks ettiriladi. “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” shaklida xarajatlarni aks ettiruvchi dastlabki ko`rsatkich - bu sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ko`rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar) tannarxi bo`lib, bu ko`rsatkich sotilgan mahsulotlar (tovarlar yoki ko`rsatilgan hizmatlar, bajarilgan ishlar) uchun ishlab chiqaruvchi tomonidan qilingan xarajatlarni anglatadi. Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushumso`mmasidan sotilgan mahsulot tannarxiso`mmasini chegirib yuborilsa, mahsulot sotishdan yalpi foyda (zarar) ko`rsatqichi kelib chiqadi. Bu ko`rsatkich ijobiy bo`lishi uchun sotuvchi o`z mahsu-lotini uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga nisbatan qimmatroq narxda sotishi kerak bo`ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion xa-rajatlari ham qoplanishi ko`zda tutilishi kerak. Shuni inobatga olgan holda hisobotda asosiy faoliyatdan foyda ni aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi tushum summasidan operatsion xarajatlar chegirib yuboriladi. Operatsion xara- jatlar tarkibiga mahsulotni sotish bilan bog`liq xarajatlar, ma`muriy va boshqa operatsion xarajatlar kiritiladi. Х o`jalik yurituvchi sub`ekt uchun uchchala ko`rsatkich ham, ya`ni sotishdan yalpi tushum, sotilgan mahsulot tannarxi hamda operatsion xarajatlar, muhim ahamiyatga egadir, chunki mahsulot sotishdan tushumni o`stirishning o`zigina foyda summa-sining ko`payishiga olib kelmaydi. Foyda ko`p bo`lishi uchun

www.arxiv.uz operatsion xarajat-larni imkon qadar kamaytirish ham talab etiladi. Albatta, mahsulot tannarhini pasaytirish yo`llari topilishi ham ko`zda tutilishi kerak. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat bo`yicha olingan natijalar alohida aks ettiriladi. Ular jumlasiga daromadlar sifatida olingan dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara daromadlari, valyuta almashinuv kurslaridagi ijobiy farqlar kabilar, xarajatlar sifatida esa to`langan dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara to`lovlari, valyuta almashinuv kurs-laridagi manfiy farqlar kabilar kiradi. Moliyaviy faoliyat bo`yicha daromadlar va xarajatlarning algebraik yig`indisi moliyaviy faoliyat bo`yicha foyda yoki zararni ko`rsatadi . Asosiy va moliyaviy faoliyat natijalari yig`indisi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsatkichi sifa-tida aks ettiriladi.Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsat- kichiga favqulodda foyda yoki zararlarni q o` shsak, soliqqa tortilgunga qadar foy- da yuzaga keldi.Soliqqa tortilgunga qadar foyda summasidan foyda soligi va qonunchilikka asosan zahira kapitaliga qilingan ajratmalar summasini ayirib tashlagudek b o` lsak, xisobot yilining sof foydasi yuzaga keladi. 1. Daromadlar va xarajatlarni tan olish jarayoni va uning mezonlari. Х o`jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar va xarajatlarni hisobga olishdagi asosiy masala ularni tan olish paytini aniqlash hisoblanadi. Daromad va xarajatlarni tan olish ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiri-tilish jarayonidir . Buxgalter daromad va xarajatlarni moliyaviy hisobot moddasi sifatida tan olishi uchun quyidagi muolajalarni amalga oshirishini biz hisob tsikli jarayonini o`rganish orqali ko`rib chiqqan edik: sotish yoki boshqa turdagi daromad yoki xarajatni yuzaga keltiruvchi xo`-jalik muomalasi tahlil qilinib, u amalga oshirilgan sana o`rnatiladi; xo`jalik muomalasi natijasida yuzaga kelgan daromad yoki xarajat qiy-mati aniqlanadi;

www.arxiv.uz xo`jalik muomalasiga nom berish orqali moliyaviy hisobotning u yoki bu moddasiga taalluqli ekanligi belgilanadi, ya`ni turkumlanadi. Masa-lan: mahsulot sotishdan tushum yoki daromad, ijara daromadi, foiz ko`ri-nishidagi daromadlar va hokazo. Т urkumlash odatda jurnallarga ikki yoqlama yozuvlarni yozish orqali amalga oshiriladi. Ikki yoqlama yozuv-larni amalga oshirish uchun esa tegishli hisobvaraqlardan foyda-laniladi. Harajatlarni tan olish jarayoni, ya`ni ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiritilish jarayoni ana shunday amalga oshiriladi. Bunda ular amalga oshirilgan sana muhim ahamiyatga egadir: agar xarajatlar sotish uchun mo`ljallangan mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan bo`lsa, ular ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi; agar xarajatlar yangi turdagi mahsulotni tajriba-sinov maqsadlarida ishlab chiqarish uchun, yoki kelgusidagi operatsion faoliyat uchun amalga oshirilgan bo`lsa, ular kelgusi davr xarajatlari deb tan olinadi; agar mahsulotlar sotilsa, ularga tegishli xarajatlar alohida hisobga olinib, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotlarga kiritiladi, chunki ular ana shu hisobot davrida ishlab topilgan daromadlarga tegish-lidir deb hisoblanadi. Bu tan olish paytida muvofiqlik tamoyilining namoyon bo`lishidir. Yuqoridagi holatlarning barchasini inobatga olgan holda O`zbekiston Respublikasining 2-sonli Buxgalteriya hisobimilliy standartida daromadlar tushunchasi va ularni hisobga olish tartibini aniqlash ko`zda tutilgan. Ushbu standartda daromadlarni tan olish mezonlari ko`rsatilgan bo`lib, unga ko`ra “asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar  iqtisodiy manfaatlarning kelgusida olinish imkoniyati mavjud bo`lsa  hamda bu manfaatlar aniq va ishonchli ravishda o`lchanishi mumkin bo`lgan paytda tan olinadi. Moliyaviy ma`lumotlarni e`tirof etish mezonlari sifatida bu mezonlar kontseptual asoslar tarkibida yoritilgandi. Ushbu mezonlarni endi faqat daro- madlarni tan olish jarayoni bo`yicha ko`rib chiqamiz.

www.arxiv.uz 2-BHMSga binoan tovarlar sotishdan daromad quyidagi shartlar bajarilganda tan olinadi: xo`jalik sub`ekti tovarlarga egalik qilish yuzasidan tavakkalchilik va mukofotlarning asosiy qismini xaridorga o`tkazgan bo`lsa; xo`jalik sub`ekti o`zida sotilgan tovarlarga egalik hamda nazorat qilish bilan bog`liq ustunliklarni saqlab qolmagan bo`lsa; daromad summasi yuqori ishonchlilik darajasida baholanishi mumkin bo`lsa; xo`jalik sub`ekti tomonidan iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud bo`lsa; daromad olish muomalasi bilan bog`liq barcha amalga oshirilgan va kutilayotgan xarajatlar yuqori ishonchlilik darajasida o`lchanishi mum-kin bo`lsa. Daromadlarni tan olishning mezonlari va ularning sanab o`tilgan jihatlarini talabaga yaxshiroq yoritib berish maqsadida misol ko`rib chiqamiz. 1-misol. Х aridor sotuvchidan tovarni sotib olish maqsadida oila a`zolariga ko`rsatgani olib ketdi. Т ovarning tannarxi -15000 so`m, bozor qiymati esa - 18000 so`m. Ushbu holat bo`yicha daromad tan olinadimi yoki yo`qmi? Agar tan olinsa, daromad summasi qancha bo`ladi? Ushbu savolga javob berish uchun yuqoridagi shartlarning bajarilishiga e`tibor beramiz. Birinchidan, tovarga egalik qilish bilan bog`liq tavakkalchilik va mukofotlar xaridorga o`tgani yo`q, chunki xaridor tovardan foydalanish huquqini hali olgani yo`q. Ikkinchidan, sotuvchi ushbu tovarni nazorat qilish ustunligini o`zida saqlab qoldi, ya`ni tovarningxaridorda qolishi yoki qaytarib berilganini sotuvchi hali nazorat qilishi tabiiy. Bundan tashqari daromad summasini baholash imkoni ham yo`q, chunki bozor qiymatining 18000 so`m ekanligi, tovarning shu narxda albatta sotiladi degani emas, chunkixaridor uni shu narhda sotib olishga qaror qilgani yo`q. Qolaversa iqtisodiy manfaatlarni olish, ya`ni xaridordan ushbu tovar uchun pul olinishi haqida hozircha kelishilgani yo`q. Х ulosa shuki, ko`rib chiqilgan holat bo`yicha sotuvchi daromadni tan olmaydi.

www.arxiv.uz 2-Misol. Sotuvchi vaxaridor o`rtasida uskunani sotish yuzasidan bitim tuzildi. Uskunaning qiymati - 340000 so`m.xaridor uskunani pulini to`lashni va`da qilib, uni olib ketdi. Ushbu muomala bo`yicha tegishli hujjatlar - shartnoma, yuk xati rasmiylashtirilmadi. Х o`sh, daromad tan olinadimi? Bu savolga javob berish uchun yuqoridagi daromadlarni tan olish shartlari bajarilishiga nazar tashlaymiz: Daromadni tan olishning 1-sharti bajarilyapti, chunki tovarga egalik qilish huquqi ikki tomonning roziligi bilanxaridorga o`tdi. Demak, tovarni 2-shart bo`yicha ko`rsatilgan nazorat qilish ustunligi ham xaridorga o`tdi. Daromad summasini yuqori ishonchlilik darajasida aniqlash hamda oqilona baholash imkoni (3-shart) esa ushbu holatda yo`q, deb aytish mumkin, chunki tovarning sotilish narxini ko`rsatuvchi hujjatlar rasmiylashtirilmagan va bu haqda ma`lumotning o`zi yo`q. Aynan hujjatlarning rasmiylashtirilmagani, tovar uchun pulning kelib tushishini dargumon qilib qo`ymoqda: 4-shart bajarilmayapti. Misolda ko`rsatilgan summa - 340000 so`m esa, shu tovarni sotish natijasida olinadigan daromadlar uchun qilingan xarajat summasini ko`rsatmoqda. Demak, beshinchi shart bajarilmoqda, ya`ni xarajatlar ishonchli ravishda o`lchangan. Shunday qilib, ushbu muomala bo`yicha daromadlarni tan olishning 3- va 4- shartlari bajarilmayotganligi tufayli daromadlarni tan olishning imkoni yo`q deb ishonch bilan aytish mumkin ekan. 3-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi. Т ovarning tannarxi - 15000 so`m, bozor qiymati - 18000 so`m,xaridor uchun ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa -25000 so`m. Т ovar xaridorga etkazib be-rildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari baja-rilmoqda, ya`ni egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar va xarajatlarni ishonchli ravishda o`lchash imkoni mavjud. Lekin tovarning sotilish narxi, ya`ni daromad summasini ko`rsatuvchi narx bozor qiymatidan ham yuqori ekanligi daromadning oqilona baholanmaganligini ko`rsatmoqda , bu esa, bizning fikrimizcha,xaridordan pulni olishda ma`lum bir

www.arxiv.uz muammolarni keltirib chiqa-rishi mumkin.xaridor tovarning haqiqiy bozor qiymatidan xabar topsa, u tomo-nidan hattoki tovarni qaytarib berish ehtimoli ham mavjud. Bu esa kelgusida iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimolini pasaytirmoqda . Bunday hollarda xaridor tovarning bozor qiymatidan xabardor bo`lganidagina daromadni ishonch bilan tan olish mumkin, deb o`ylaymiz. 4-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi. Т ovarning tannarxi - 35000 so`m, bozor qiymati - 40000 so`m,xaridor uchun ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa 40000 so`m. Т ovar xaridorga etkazib be-rildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari ba-jarilmoqda, ya`ni egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar va xarajatlarni ishonchli ravishda o`lchash imkoni mavjud. Daromadlar oqilona baholangan, kelgusida iqtisodiy manfaatlarning olinishini esa ushbu muomala bo`yicha rasmiylashtirilgan shartnoma hamda yuk xatlari kafolatlaydi, shuning uchun ham 40000 so`mlik daromad tan olinadi Daromad va xarajatlarni tan olish mezonlarining ayrim jihatlarini quyidagicha ifodalash mumkin: modda o`lchash uchun asosga ega bo`lishi kerak summa oqilona aniqlangan bo`lishi kerak; daromadlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud bo`lishi kerak; xarajatlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning chiqib ketishi ehtimoli mavjud bo`lish kerak; Х ulosa qilib shuni aytish kerakki, 2-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standartiga binoan daromadlar quyidagi ikkita shart bajarilsagina tan olinadi: Shartnomaning o`zi bajarilsa, ya`ni mahsulot xaridorga etkazib berilsa yoki muomala yakunlangan bo`lsa Daromad sifatidagi pul mablag`larini olishning hech bo`lmaganda ehtimoli mavjud bo`lsa.

www.arxiv.uz Boshqacha qilib aytganda, daromadlar odatda shartnomaning bajarilishi amalga oshirilganda va tushumlarni o`lchash hamda olish imkoni mavjudligining hech bo`lmaganda ehtimoli bo`lsagina tan olinadi. Shunday qilib, biz talabani daromadlarni tan olish jarayoni va mezonlari bilan tanishtirib chiqdik. Daromad va xarajatlarni tan olishda buxgalterlar amal qilishi lozim bo`lgan qoidalar ham mavjudki, ularni tan olishning 4 qoidasi deb ataymiz. Bular:  aniqlash,  baholash,  o`z vaqtidalik,  ishonchlilik bo`lib, ular moliyaviy hisobotlarda tan olish uchun hamma moddalarga nisbatan qo`llaniladi. Keltirilgan 4 qoidaning mohiyatini daromad va xarajatlarni tan olish yuzasidan yoritib berishga harakat qilamiz: Aniqlash shuni anglatadiki, tan olinayotgan modda moliyaviy hisobotlar elementlarining (masalan, daromad va xarajatlarning) ta`riflariga mos kelishi kerak. Moddani pul birliklarida aks ettirish, ya`ni daromad va xarajat-larning qiymatini o`lchash imkoni bo`lsagina, u tan olinadi. Har qanday moliyaviy ma`lumotni o`z vaqtida tan olish kerak, bu moliyaviy ma`lumotlarning to`g`riligini ta`minlaydi. Daromad va xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar ishonchli bo`lishi uchun, buxgalteriya hisobi hujjatli hisob ekanligini unutmagan holda, daromad va xarajatlarni faqat tegishli dastlabki hujjatlarga asosan tan olish lozim. 3. Daromad va xarajatlarni tan olish tamoyillari.

www.arxiv.uz Moliyaviy natijalarni hisobotda aks ettirish uchun hisoblash usuli va muvofiqlik tamoyilidan foydalaniladi. Ulardan foydalanish moliyaviy hisobotga quyidagicha ta`sir kiladi:  Хo`jalik muomalalari natijasidagi daromadlar yoki xarajatlar, pul mablag`lari kelib tushganida yoki to`langanida emas,balki u amalga oshi- rilgan paytda tan olinishi talab qilinadi. Haqiqatdan, daromadlar va xarajatlarni tan olish mezonlarida iqtisodiy manfaatlarning berilish yoki olinishi ehtimoli mavjudligi ko`zda tutilgan xolos. Bu daromadlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida aktivlar sifatida aks et-tirilgan pul mablag`lari yoki boshqa resurslarni olish huquqini beradi. Bu holat xarajatlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida majburiyat sifatida aks ettirilgan mablag`larni to`lash yoki xizmat ko`rsatish majburiyatini yuklaydi  Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda ushbu davrga tegishli bo`lgan daromadlar va xarajatlar aks ettirilishi kerak. Hisoblash tamoyili muvofiqlik tamoyiliga to`g`ri keladi, ya`ni daromad pul mablag`lari olinganda emas, tovar sotilganda yoki xizmat ko`rsatilganda hisoblanadi. hisoblash tamoyili qo`llanilganda xarajatlar pul mablag`lari to`langan vaqtidan qat`iy nazar ular bilan bog`liq bo`lgan daromad tan olingan davrda tan olinadi. Hisoblash tamoyilidan foydalanilganda, daromadlarni tan olish maqsa-dida ularni quyidagicha turkumlash mumkin:  hisobot davrida yuzaga kelgan va ana shu davrda ishlab topilgan daro- madlar - bular hisobot davrida tan olinishi lozim bo`lgan daromad-lardir;  hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin ana shu davrda ishlab topilma- ganligi tufayli kelgusi davrlar hisobotiga kiritilishi lozim bo`lgan daromadlar.

www.arxiv.uz Hisobot davrida yuzaga kelgan va ana shu davrning hisobotiga kiritilishi lozim bo`lgan daromadlarga bir necha holatni misol qilib ko`rsatish mumkin. 1-holat. Х aridorga mahsulot yuklab jo`natilgan va undan naqd pul olingan. Mahsulot yuklab jo`natilgani daromadning ishlab topilganligini bildirmoqda. Mahsulotni jo`natish muomalasi esa umuman daromadning shu hisobot davrida yuzaga kelganligini bildirmoqda. 2-holat. Mahsulot xaridorga jo`natilgan, lekin pul hali olingani yo`q. Bu holatda daromad hisobot davrida yuzaga kelmoqda, mahsulot jo`natilgani uchun daromad ishlab topilgan, shu sababli hisoblash tamoyiliga binoan pul tushmagan bo`lsa ham (shartnoma asosida jo`natilgani sababli uning tushish ehtimoli bor), daromad tan olinaveradi: Dt Pul mablag`lari (1-holat) yoki debitorlar (2-holat) Kt Sotishdan olingan daromad Hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hali ishlab topilmagan daromadga misol qilib,xaridor tomonidan pulning oldindan to`lanishini keltirish mumkin. Daromad haqida ma`lumot pul tushganligi tufayli hisobot davrida yuzaga kelmoq- da, lekin mahsulot jo`natilmaganligi sababli daromad ishlab topilmagan. Ushbu muomala yuzasidan daromadlarni tan olish keyingi davrlarga qoldiriladi, ya`ni tan olish muddati uzaytiriladi: Dt Pul mablag`lari Kt Х aridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar Х aridorga mahsulot jo`natilgandan keyin esa : Dt Х aridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad

www.arxiv.uz Hisoblash tamoyiliga binoan xarajatlar ham hisobot davri ma`lumot-lariga kiritish maqsadida quyidagicha turkumlanishi mumkin:  hisobot davrida yuzaga kelgan va hisobot davridagi daromadlarni olish uchun amalga oshirilgan xarajatlar: ular hisobot davri xarajatlari deb tan olinadi;  hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hisobot davri daromadlarini ishlab topish bilan bog`liq bo`lmagan, kelgusidagi daromadlarni olishni ko`zlab amalga oshirilgan xarajatlar: ular kelgusi davrlar xarajatlari deb tan olinadilar. Daromadlar va xarajatlarning muvofiqlik tamoyilini inobatga olgan holda bog`liqligi asosida quyidagicha holatlar ham bo`lishi mumkin:  hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin hisobot davrida hech qanday xarajatlarni talab etmaydigan daromadlar ham mavjud. Masalan, hisobot davrida olingan dividendlar uchun hisobot davrida xarajatlar qilin-maydi, ular oldingi xarajatlar, aniqrog`i investitsiyalar natijasida olinadi.  Hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin ana shu davrda hech qanday da- romadlarni olishni ko`zda tutmaydigan xarajatlar ham mavjud. Masalan, bank krediti bo`yicha to`lanadigan foizlar hisobot davrida biron bir daromadni olishni ko`zda tutmaydi. Yuqoridagi holatlarni inobatga olib, xarajatlarni quyidagicha tasniflash mumkin: Bevosita xarajatlar - bu hisobot davri daromadiga mos keladigan sotilgan tovarlar (bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar) tannarxi. Davr xarajatlari – hisobot davridagi sotish bilan bog`liq va umumiy ma`- muriy xarajatlardir . Bu xarajatlar ular paydo bo`lgan davr mobaynida tan oli-nadi. Т aqsimlangan xarajatlar - bu amortizatsiya yoki sug`urta kabi xarajatlardir. Bu xarajatlar muntazam ravishda aktivlar foyda keltirilish davrlariga taqsim- lanadi.

www.arxiv.uz Х ulosa qilib shuni aytish mumkinki, hisoblash tamoyiliga muvofiq daromad va xarajatlarni tan olishning quyidagi, odatda, “oltin” qoida deb atalmish qoidalari mavjud ekan: agar sotish muomalasi bo`yicha debitorlik qarzi tan olinsa, demak, daro-madlar tan olinishi kerak va aksincha, daromad tan olinsa, demak debitorlik qarzini tan olish lozim; b) agar xo`jalik muomalasi natijasida kreditorlik qarzi tan olinsa, demak, xa- rajatlarni yoki aktivlarning kelib tushishini tan olish kerak va aksincha, xarajatlar yoki aktivlarning kelib tushishi tan olinsa demak, kreditorlik qarzi tan olinadi. 2. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari. Daromad va xarajatlar to`g`risidagi moliyaviy ma`lumotlarning tayin- lanishi, ularni tan olish jarayoni hamda tamoyillarining xususiyatlari amalda daromad va xarajatlarni tan olishning turlicha usullaridan foydalanishni bel-gilab beradi. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari asosan iqtiso-diyotning turli xil sohalari xususiyatlaridan kelib chiqib mahsulot yoki tovarni jo`natish, bajarilgan ishlarni topshirish payti bilan belgilanadi. Daromadlarni tan olishning turlicha holatlarini quyidagicha tasniflash mumkin: mahsulotni yoki tovarni jo`natish payti (sotish payti)da tan olingan daromad; mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin tan olingan daromad; mahsulot yoki tovarni jo`natgunga qadar tan olingan daromad. Daromadlarni tan olish bo`yicha keltirilgan uchta holatning har birining o`ziga xos jihatlari mavjud bo`lib, ana shu jihatlari daromadlarni hisobga olish tartibini belgilab beradi. Shuning uchun har bir holatning jihatlarini va ularga bog`liq bo`lgan daromadlarni tan olish usullarini alohida ko`rib chiqish lozim deb o`ylaymiz. 1) Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olish.

www.arxiv.uz Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olishning quyidagi usullari mavjud:  kassa usuli  hisoblash usuli Kassa usuli daromadni tan olishning ikkala shartlari - shartnomani bajarish va tushum olish mavjud bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Daromadni tan olishning ikkala sharti ham odatda tovarlar berish yoki xizmatlar bajarish pay-tida bajariladi. Bunda mahsulotlarni yoki tovarlarni sotishdan olingan daromad sotish kuni ya`ni mahsulot mijozga berilgan kuni tan olinadi. Ko`rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar xizmatlar bajarilganida tan olinadi. Kassa usuli sotish payti usuli deb ham ataladi. Bu usuldan asosan chakana savdo tashkilotlari foydaladi. Ayrim bitimlar sotish payti usuli bo`yicha tan olish uchun tasniflanmaydi, chunki ularda ikkita mezonlardan biri qondirilmagan. Masalan: boshqa kompaniya aktivlaridan foydalanishga ruxsat beradigan shartnoma kelishuvlaridan kela-digan daromad (ijara daromadlari, ijara to`lovlari va ajratmalari kabi)larni olsak, bu ko`pchilik hollarda ijaraga beruvchi tomonidan aktivlar ijaraga beri-lishi va ijarachi ulardan foydalayotgan bo`lishiga qaramay, ijara shartnomasi bo`-yicha olinishi kerak bo`lgan daromadlar, ya`ni ijara to`lovlari bevosita aktiv-larni foydalanishga berish paytida amalga oshirilmasligi mumkin. Faraz qilaylik, ijara shartnomasi 1 aprelda 6 oy muddatga uskunani ija-raga berish yuzasidan 12000 so`m summaga tuzilgan. 30 aprel kuni holatiga ijarachi ijara to`lovini amalga oshirgani yo`q, lekin ijaradan foydalanayapti. Bunday holda ijaraga beruvchi 30 aprel kuni bir oy uchun ijara daromadini tan olishi kerak: Dt Qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan hisobvaraq - 2000 so`m Kt Qisqa muddatli ijaradan olingan daromad - 2000 so`m Qisqa muddatli daromadni tan olishning bu usuli hisoblash usuli deyi-ladi. Hisoblash usulidan foydalanilganda amalda ikki xil vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin:

www.arxiv.uz Mahsulot yoki tovar jo`natilgan, ya`ni daromad ishlab topilgan, lekin pul olinmagan. Pul oldindan olingan, lekin mahsulot yoki tovar hali jo`natilmagan, ya`ni daromad ishlab topilmagan. Yuqorida keltirilgan misolimiz birinchi vaziyatga oid bo`lsa, ikkinchi vaziyatda “ Muddati uzaytirilgan daromad” tushunchasidan foydalaniladi. Jurnalga obuna qilishni amalga oshirayotgan kompaniya yoki qandaydir kelgusi sanaga chipta sotayotgan aviakompaniya naqd pulni tovar berilmasdan yoki xizmat ko`rsatilmasdan oldin oladi. Ammo sotish mezoni, ya`ni daromadlarni tan olishning ikkinchi sharti (iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli) qondirilgan bo`lsa ham, daromadlar mahsulotlarni etkazib bermaguncha tan olinmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar turli xil tavakkalchiliklardan o`zlarini saqlash maqsadida ham aynan oldindan to`lov usulidan ko`proq foydalanishga intiladilar. Bunday hollarda sotish muomalasi bo`yicha kelib tushgan pulni va o`sha olingan pul tufayli yuzaga kelayotgan majburiyatni tan olish kerak, lekin bu majburiyat keyingi hisobot davrlarida ishlab topiladigan daromadlar bilan bog`liq bo`lgani tufayli uni muddati uzaytirilgan majburiyat deb ataladi: Dt Pul mablag`lari Kt Muddati uzaytirilgan daromad 2) Mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin daromadni tan olish. Foyda va zararlar odatda tovarlar, xizmatlar sotilganda yoki sotiladigan bo`lganda tan olinadi. Amaliyotda tovar yoki xizmatlarni etkazib berish paytida daromadni tan olish payti kechiktirilishi lozim bo`ladigan hollar uchraydi. Bu odatda:  daromadlarni tan olishning ikkita mezonidan biriga rioya qilin-maganligi  ikkala mezonga ham tovar va xizmatlarni etkazib berilguncha rioya qilin- ganligi sababli ruy beradi.

www.arxiv.uz Bunday hollarda daromad mahsulot (tovar)ni etkazib bergandan, xizmatlar ko`rsatilgan yoki ishlar bajarilgandan so`ng tan olinadi. Ayrim hollarda daromadni tan olish mezonlariga mahsulotni etkazib berilgandan so`ng ham to`liq rioya qilinmaydi. Kitob chiqarish yoki asbob uskuna ishlab chiqarish kabi sanoatning ayrim sohalarida, mijozlarga ma`lum hollarda va katta vaqt oralig`ida tovarlarni qaytarib berish bo`yicha keng huquqlar beri-ladi. Shu sababli mahsulot etkazib berilgan vaqtda qanday summa tan olinishini aniqlash bo`yicha muammolar kelib chiqadi. Qaytarish huquqini BH Х S quyidagicha sharhlaydi: qaytarib beriladigan tovarlar uchun bozor o`rganilmaganda, korxona qaytarib beriladigan tovarlarning aniq hisoblab bo`lmaydigan summalariga duch kelganida daromad tan olinmaydi. Shuning uchun sotishdan kelgan daromad, sotilgan mahsulotlar tannarxini hamda yalpi foyda summasini tan olish mahsulotlarni qaytarib berish huquqi muddati tugash davrigacha uzaytiriladi. Ushbu holatni BH Х Sga asoslanib misol yordamida ko`rib chiqamiz: “Andi- jon” nashriyoti 2003 yil 30 oktyabr kuni kitob do`konlariga har birining sotilish bahosi 500 so`m bo`lgan 1500 dona kitobni sotdi. Kitob do`konlari va nashriyot o`rtasida tuzilgan shartnomaga ko`ra xaridorlar kitoblar, ya`ni tovar uchun pulni 30 kun muddat ichida o`tkazib berishi kerak. Kitoblarning to`liq sotilishi aniq bo`lmaganligi tufayli tomonlar kelishuviga ko`ra shartnomada xaridorga kitoblarni 2004 yil 1 martga qadar qaytarib berish huquqi berildi. Хaridorlar nashriyot hisob- kitob raqamiga pulni 15 noyabr kuni to`liq o`tkazib berdilar, lekin kitoblarning 200 tasini qaytarib jo`natdilar. Sotilgan kitoblar bir donasining tannarxi 350 so`mni tashkil qilgan. “Andijon” nashriyoti 2003 yil uchun tuzilgan hisobotida ushbu muomala bo`yicha daromadlarni ko`rsatishi kerakmi? Kitoblarni yana qaytarib berishlari mumkinmi? Bunday holda foyda summasi qanday aniqlanadi? Izohi berilgan usul bo`yicha ushbu misol yordamida daromadlarni tan olish jarayonini ko`rib chiqamiz. “Andijon” nashriyotida amalga oshirilgan 1-muomala:

www.arxiv.uz 2003 yil 30 oktyabrda o`z mahsuloti bo`lgan kitoblar shartnoma asosida xari-dorga jo`natildi. Daromadlarni tan olishning ikkala sharti ham (shartnomaning bajarilishi va pulning olinishi ehtimoli mavjudligi) bajarilayotganligi tufayli ushbu holatda “oltin” qoidaga binoan daromadni (1500 dona x 500 so`m = 750000 so`m) tan olamiz: Dt Olinadigan hisobvaraqlar -750000 so`m Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad - 750000 so`m Bundan tashqari mahsulot jo`natilgan kuni uni ombordagi mahsulotlar hisobidan tannarxi bo`yicha (1500x350so`m = 525000 so`m) chiqarib yuborishi kerak: Dt Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 525000 so`m Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar - 525000 so`m Х aridor tomonidan 15 noyabr kuni qaytarib jo`natilgan tovarlar uchun kassadan naqd pul (200 dona x 500 so`m) to`landi: Dt Q aytarilgan tovarlar - 100000 so`m Kt Kassa - 100000 so`m Kitoblar omborga qabul qilindi: Dt O mbordagi tayyor mahsulotlar - 70000 so`m Kt Olinadigan hisobvaraqlar - 70000 so`m Ushbu misolda mahsulot sotishdan yalpi foyda summasi 195000 so`mga teng (750000-100000)-(525000-70000). Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga ko`ra shartnomada belgilangan muddat ichida qaytariladigan kitoblar soni

www.arxiv.uz noma`lum bo`lgan holatlarda yalpi foyda mahsulot jo`natilgan paytda emas, balki qaytarib berish muddati tugaganda tan olinadi : Dt S otishdan olingan daromad - 650000 so`m Kt Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 455000 so`m Kt Muddati uzaytirilgan yalpi foyda (1300dona x150) - 195000 so`m “Andijon” nashriyotiga 2004 yil 1 martiga qadar boshqa kitoblar qay- tarilmadi. 2004 yil 1 mart kuni nashriyot muddati uzaytirilgan foydani tan olishi kerak: Dt Sotilgan tovarlar tannarxi -455000 so`m Dt Muddati uzaytirilgan foyda -195000 so`m Kt Sotishdan olingan daromad -260000 so`m Ammo BHMS larida daromadni bu turda tan olishning tartibi k o` rsatilmagan. Ba`zi hollarda mahsulot ishlab chiqaruvchi shaxs o`z mahsulotlarini qayta sotish uchun boshqa shaxsga jo`natadilar, sotilgan mahsulotlar uchun pul mablag`- larini esa mahsulot sotilgandan keyingina oladilar. Bunday holat mahsulotning konsignatsion jo`natilishi deb ataladi. Konsignatsiya - bu marketing bitimi bo`lib, unga muvofiq yuk jo`natuvchi (mahsulot egasi) faqatgina sotish bo`yicha agent si- fatida yuritiladigan boshqa shaxs, ya`ni yukni oluvchiga mahsulot yuboradi. Yukni oluvchi tovarlarni sotib olmaydi, lekin ularning saqlanishi va qayta sotilishi uchun ma`suliyatni oladi. Sotishdan so`ng yuk oluvchi olingan mablag`larni (ko`r- satilgan xarajatlar va komission to`lovlar ayrilgan qismini) yuk jo`natuvchiga etkazib beradi. Konsignatsion tovarlarga uni yukni oluvchi tomonidan soti- lishigacha mahsulot ishlab chiqaruvchi egalik qiladi. Т ovarlarning

www.arxiv.uz konsignatsiyaga jo`natilishi bu hali sotish emas va daromad tovarlar uchinchi tomonga sotilishi-gacha tan olinmaydi. Daromadni olish imkoni etarli darajada kafolatlanmagan bo`lsa, daro- madning tan olinishini noaniqlilik tugatilmaguncha kechiktirish zaruriyati pay-do bo`ladi. Т o`lov muddatini uzaytirib sotish usuli va xarajatlarni qoplash usuli daromadni tan olinishini naqd pul mablag`lar olmaguncha muddatini uzayti- rishning muqobil varianti hisoblanadi. Т o`lov muddatini uzaytirib sotish usuli. Chakana savdo bilan shug`ullanadigan kompaniyalarning ko`p miqdori mavjud bo`lganda, barcha sotishlarning yuqori foizli ulushi - bu muddatni uzaytirib sotish hisoblanadi. Chakana savdoda muddatini uzaytirib sotish usuli qo`lla-nilganda daromadni darhol tan olinishi sotish vaqtida bo`lishi mumkin, chunki kompaniyada hisobvaraqlar bo`yicha chegirmaning baholash uchun mustahkam asos mavjud. Т o`lov muddatini uzaytirib sotish xaridorni davriy to`lovlar rejasiga muvofiq to`lovni amalga oshirishga undovchi shartnomani imzolash orqali ro`y beradi. Undan farqli ravishda to`lov muddatini uzaytirib sotish usuli - bu alohida hollarda, ma`lum va juda maxsus to`lov muddatini uzaytirib sotishlar turlari uchun qo`llaniladigan daromadni tan olish usulidir. Х arajatlarni qoplash usuli. Bu usul ba`zan to`ldirilmaydigan xarajatlar usuli deb ataladi. Barcha te- gishli qilingan xarajatlar foydani tan olish vaqtigacha qoplanishi kerak. Х ara- jatlarni qoplash usuli yakuniy daromadlar yoki foydani bashorat qilib bo`lmay- digan nihoyatda xatarli, tavakkalchilik darajasi yuqori hollarida qo`llanilishi mumkin. 3) Daromadni mahsulot yoki tovarni etkazib berishgacha tan olish. Ayrim hollarda daromadlarni tan olish jarayoni uzoq bo`ladi va bir necha hisobot davrlari mobaynida davom etadi. Bunga katta kemalar, ko`priklar, ofislar qurilishi, shuningdek, neft olish bo`yicha asbob-uskanalarni ishlab chiqarish misol bo`la oladi. Bunday loyihalar shartnomalarida ko`p hollarda bajarilgan ishlar

www.arxiv.uz dalolatnomalari deb ataluvchi kelishilgan bosqichlar bajarilgandan keyin kuruvchi tomonidan xaridorga yuk xatni kurilish jarayonining turli bosqichlarida yozib berib borishi to`g`risida shartlar qo`yiladi. Kompaniya qurilish bo`yicha uzoq muddatli shartnoma tuzayotganda daromad va xarajatlarni hisobga olishning quyidagi usullaridan foydalanishi mumkin:  Yakunlangan shartnoma usuli - daromadlar va xarajatlar hamda yalpi foyda shartnoma yakunlanishi bilan tan olinadi.  Т ugallanish foizi - daromadlar va xarajatlar va yalpi foyda qurilish loyihasining tugallanish foizini baholash asosida har bir hisobot davrida tan olinadi. Birinchi usuldan foydalanilganda qurilishda kelib chiqadigan xarajatlar tovar-moddiy zahiralar (joriy qurilish) hisobvarag`ida jamlanadi. Bajarilgan ishlar dalolatnomalari, agar ular mavjud bo`lsa, daromadlar deb yozilmaydi, ak-sincha, tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`iga teskari bo`lgan hisobvaraqda (Olin-gan bo`naklar) to`planadi. Shartnoma tugaganda daromadlar va xarajatlar hisob- varag`ida hamma hisobvaraqlar yopiladi va qurilish ob`ekti bo`yicha yalpi foyda tan olinadi. Qurilish tashkilotlari, ya`ni pudratchilarda bu maqsadda “Asosiy ishlab chiqarish” hisobvarag`idan foydalanadilar. Bu hisobvaraqning debetida qurilish ishlariga sarflangan asosiy va yordamchi materiallar, ishchilarga hisoblangan ish haqi xarajatlari, ishlab chiqarish asosiy vositalari amortizatsiyasi, boshqa ishlab chiqarish xarajatlari har bir qurilish ob`ekti bo`yicha alohida hisobga olib boriladi. Buyurtmachilardan olingan pul mablag`lari (ular bajarilgan ishlar hajmini inobatga olib to`lanadi) bo`nak to`lovlari sifatida aks ettiriladi. Т ugallanish foizi usulida ham qurilish xarajatlari va joriy yalpi foyda tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`ida (joriy qurilish) to`planadi. Bajarilgan ishlar-ning har qanday dalolatnomalari tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`iga teskari bo`lgan hisobvaraqda olingan bo`naklar sifatida to`planadi.

www.arxiv.uz Т ugallanish foizi usuli uzluksiz sotish shartnoma bo`yicha ishlarning o`tkazilishi bo`yicha ro`y berishini va agar foydalanuvchilarga o`z vaqtida axborot berilsa, daromadlar shartnoma tugashigacha tan olinishi lozimligini ko`zda tutadi. Bu usulga binoan daromad va xarajatlarni tan olish qurilish ob`ekti tugatilgan yoki tugatilmaganidan qat`iy nazar hisobot davrida amalga oshiriladi. Ko`pchilik hollarda qurilish shartnomasi 1 yildan ortiq muddatga tuziladi va ularga binoan qurilish ob`ektlari ana shu muddatlarda qurib tugallanadi. Qurilish ob`ektlari bo`yicha daromad va xarajatlar esa tegishli hisobot davrlarida bosqichma-bosqich kiritib borilaveradi. Qurilish bo`yicha uzoq muddatli loyihani yakunlash bosqichi bir necha usul bilan o`lchanishi mumkin. Bu o`lchovlar ikkita asosiy guruhlarning biriga tegish- lidir.  xarajatlar me`yori - bu loyihani yakunlash uchun zarur bo`ladigan barcha kutilayotgan xarajatlarning joriy vaqtdagi loyiha xarajatlari sum-masidir. Masalan, loyiha bo`yicha umumiy xarajatlar smetasiga nisbatan joriy paytgacha qilingan xarajatlar yoki loyihani yakunlash uchun zarur bo`lgan soatlar miqdoriga nisbatan ishlangan soatlar miqdori.  Ishlab chiqarish me`yori - bu loyihani yakunlash bo`yicha kutilayotgan umumiy natijalarga nisbatan joriy vaqt natijalaridir. Masalan, binoning kurilishi lozim bo`lgan umumiy qavatlari soniga nisbatan bitgan qavatlar soni yoki avtomobil bosib o`tgan yo`lning umumiy kilo-metrajiga nisbatan joriy davrda bosob o`tgan yo`lning qo`yilgan kilometrlar miqdori. Birinchi, ya`ni xarajatlar me`yori usulidan foydalanilganda qurilish ob`ekti bo`yicha loyihaning tugallanganlik foizi quyidagicha aniqlanadi: Hisobot davrining oxiriga qilingan xarajatlar Т ugallanganlik foizi = (Joriy dvrgacha sarflanagn xarajatlar)

www.arxiv.uz Loyiha bo`yicha umumiy xarajatlar smetasi Т ugallanganlik foizini aniqlab bo`lgandan so`ng unga asosan joriy davr-da tan olish uchun daromadlar summasini quyidagicha aniqlash mumkin: Joriy davr daromadlari = ( Т ugallanganlik foizi x shartnomaning umumiy daromadi) - oldingi davrlarda tan olingan daromadlar summasi Т avsifi berilgan ikkala usulni ham benuqson deb bo`lmaydi. Qurilish tashkiloti xarajatlar usulidan foydalansa, u joriy hisobot davrida bajargan ishlari hajmini aniqlashda ana shu davrda qilingan xarajatlarni tan olar ekan, hisob-kitob uchun xarajatlarning haqiqiyso`mmasini asos qilib oladi. Bunday hollarda xarajatlarning qurilish ob`ekti smetasiga hamda har bir ish turi bo`yicha me`yorlarga mos kelishini, ya`ni sarf-xarajatlar yuzasidan tejamkorlik yoki, aksincha, ortiqcha sarfga yo`l qo`yilganligini aniqlash mushkul bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, xarajatlarning unumli yoki unumsiz ekanligi ustidan nazorat o`rnatish imkoniyati chegaralagandir. Х arajatlar summasi qancha ko`p ko`rsatilsa, daromadlar shuncha yuqori bo`lishi bu holni yanada kuchaytiradi, deb o`ylaymiz. Agar ishlab chiqarish usulidan foydalanilsa, bajarilgan ish hajmi daromad va xarajatlarni tan olish uchun asos qilib olinadi, deyildi. Ba`zi hollarda qurilish ishlarining ayrimlari ko`proq xarajat talab etsa, ayrimlari, aksincha, boshqalariga nisbatan kamroq xarajat talab etadi. Masalan, binoning birinchi qavati uchun boshqa qavatlariga nisbatan ko`p xarajat qilinadi, lekin daromadlar bajarilgan ishlarga mutanosib olinadi. Bu esa daromad va xara-jatlarning hisobot davrlari bo`yicha mutanosib taqsimlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. 4) Х izmatlarni ko`rsatishdan daromadlarni tan olishning 4 usuli mavjud:  Ani q bajarish;

www.arxiv.uz  Mutanosib bajarish;  Тugallanganlik foizi;  Inkassatsiya. Aniq bajarish usuli bitta harakatni bajarishdan olingan xizmatlar bo`-yicha daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi. Masalan, ko`chmas mulk bo`yicha broker sotish bo`yicha komission daromadni ko`chmas mulk bo`yicha bitimni tugat-gandan so`ng oladi, stomatolog esa, tishni olib tashlash bo`yicha operatsiyani tugat-gandan so`ng oladi. Mutanosib bajarish usuli xizmatlarni bir bosqichdan ko`proq bajarishdan olingan daromadni tan olish uchun qo`llaniladi. Bu usulga muvofiq daromad davri uchun xizmatlarni mutanosib bajarish asosida tan olinadi. Х izmatlardan olingan daromadni mutanosib o`lchash xizmatlarning xarajatlar har xil turi uchun turlicha amalga oshiriladi: Х izmatlarning bajarilishining bir xil bosqichlari - har bir shunday bosqich bo`yicha xizmatlardan olingan daromadning bir xil summasi tan olinadi. Х izmatlarning bajarilishining bir xil bo`lmagan bosqichlari - har bir shunday bosqich bo`yicha xizmat ko`rsatadigan sub`ektning bevosita xarajatlariga mutanosib ravishda xizmatlardan olingan daromad tan olinadi. Bajarishning belgilangan muddati bilan o`xshash bosqichlar - xizmatlardan olinadigan daromadni tan olishning odatdagi usulidan qo`llanish qo`proq ma`- quldir. Keltirilgan usullardan foydalanishni tavsiflab berish maqsadida misol ko`rib chiqamiz: “Ishonch” firmasi kompaniyaga xizmat ko`rsatish to`g`risida shart- noma imzoladi. Shartnomaga binoan xizmatlar uchun to`lov 150000 so`m deb bel- gilandi va u 2003 yil 15 dekabrda amalga oshirilishi kerak. “Ishonch” firmasi ushbu xizmatni ko`rsatish uchun amalga oshiriladigan xarajatlarni ishonchli baho- lay oladi. Firmaning hisob-kitobi bo`yicha xarajatlar quyidagilardan iborat: Ob`ektni o`rganish va ishlarni rejalashtirish – 10000 so`m 2003 yil 31 dekabr Ob`ektga bevosita xizmat ko`rsatish- 80000 so`m 2004 yil 25 fevral

www.arxiv.uz Bunday hollarda daromadlarni xarajatlarga mutanosib ravishda tan olish mumkin. Buning uchun alohida xarajat turlarining ulushlarini aniqlaymiz: Хarajatlar summasi Ulushi,% Daromadlar summasi 10000 11,11 16665 80000 88,89 133335 90000 100,0 150000 Ushbu holat bo`yicha “Ishonch” firmasida amalga oshirilgan buxgalteriya yozuvlarini o`rganib chiqamiz. 1. 2003 yil 20 dekabr kuni iste`molchi kompaniyadan pul kelib tushgan: Dt Pul mablag`lari - 150000 so`m Kt Muddati uzaytirilgan daromad -150000 so`m 2. 2003 yil 31 dekabr kuni bajarilgan ishlarga mos ravishda daromadni tan olish uchun hisob-kitoblar qilinadi: Umumiy xarajatlar 10000+80000 = 90000 so`m, xiz- mat ko`rsatishdan daromadni tan olish (10000 / 90000 x 1500000 = 16665 so`m Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 16665 so`m Kt Х izmat ko`rsatishdan olingan daromad - 16665 so`m 3. 2004 yil 25 fevral kuni ko`rsatilgan xizmatlar uchun daromadlar tan olinishi: Daromad sumasini aniqlash: 80000 /` 90000 x 150000 = 133335 so`m Buxgalteriya yozuvi: Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 133335 so`m

www.arxiv.uz Kt Х izmat ko`rsatishdan olingan daromad - 133335 so`m. Bunday hollarda daromadlar tan olinishining har bir bosqichida ularga mos keluvchi xarajatlar hisobdan chiqariladi. Т ugallangan bajarish usuli bir xil yoki bir xil bo`lmagan bajarish bosqichlari turkumli amalga oshirishdan olingan xizmatlardan daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi va bunda oxirgi harakat shunchalik muhimki, xizmatlarni ko`rsatishdan olingan daromad oxirigi bosqich amalga oshgandan keyin ishlangan deb hisoblanadi. Inkassatsiya usuliga muvofiq daromad naqd pul mablag`lari olinganda tan olinadi. Inkassatsiya usuli noaniqlik darajasi katta yoki xarajatlar smetasi daromadlarga nisbatan ishonchsiz bo`lganida xizmatlardan olingan daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi. Foyda va zararlarning tan olinishi Yuqorida izoh berganimizdek, foyda va zararlar daromad va xarajatlardan farq qiladi. Ko`pchilik foyda va zararlar ularga tegishli bitim yakunlanganda tan olinadi. Foyda va zararlar quyidagi muomalalar natijasida yuzaga keladi: Asosiy vositalarni sotishdan Investitsiyalarni sotishdan Qarzlarni uzoq muddatli to`lashdan Umidsiz qarzlarni hisobdan chiqarishdan.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyo t lar : 1.O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, 2.O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O`zbekiston 3.Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 4.Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom, Т oshkent, 5.O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 6.Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 7.Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo`sh- lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 8.Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika-TSentr» «El ь ga», 2002 g. 9.Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno`y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 10.Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g.

O'xshashlar

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Jismoniy shaxslarga daromadlar tog’risidagi deklaratsiya asosida soliq solish.

Invеstitsiya jarayoni mazmuni va asоsiy bоsqichlari

Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari

Mehnatga munosabat va undan qoniqish jarayoni