Buyuk Britaniya soliq tizimini tuzilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Buyuk Britaniya soliq tizimini tuzilishi

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Buyuk Britaniya soliq tizimini tuzilishi Reja: 1. Buyuk Britaniya soliq tizimi va uning o ’ziga xos xususiyatlari 2. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. 3. Kompaniyalarni soliqqa tortish. 4. Mahalliy soliqlar.

Buyuk Britaniya soliq tizimi va uning o ’ziga xos xususiyatlari. Buyuk Britaniya soliq tizimi o ’tgan asrda shakllandi, shunday bo’lsa-da daromadlarni soliqqa tortishning o’sha davrdagi xususiyatlari bugungi kun uchun ham xarakterlidir. 1973 yildagi soliq islohoti Buyuk Britaniya soliq tizimi strukturasiga sezilarli o’zgarishlar kiritdi va uni umumiy bozor mamlakatlari soliq tizimlariga ancha yaqinlashtirdi. Hozirgi vaqtda davlat soliq tizimida barcha rivojlangan davlatlarga xos bo’lgan muammolar natijasi o’laroq muhim o’zgarishlar ro’y bermoqda. Soliq sohasidagi chora-tadbirlar leyboristlarning ham konservatorlarning ham moliya-iqtisodiy siyosatida katta o’ringa ega. Keyingi o’n yillikda ko’plab soliq islohotlari o’tkazildi, shu jumladan, daromad solig’i stavkalarining bosqichma-bosqich tushirilishi (aholi uchun 30% dan 20% ga, korporatsiyalar uchun 52 % dan 33 % ga), aholi turli qatlamlari uchun soliq imtiyozlari berish shartlarining o’zgartirilishi amalga oshirildi, ba’zi turdagi soliqlar bekor qilindi, yangi soliqlar joriy qilindi. Umuman, soliq qonunchiligidagi islohotlar soliq tizimining murakkab to ’zilmasi, uning asosiy tamoyillarini takomillashtirish, aholi va korporatsiyalarni to’g’ri soliqqa tortish sohasida soliq bazasini kamaytirish bilan bog’liq muammolarni hal qilish maqsadida amalga oshirildi. Mamlakatning soliq islohotlarida ikki asosiy yo ’nalishni ajratib ko’rsatish mumkin: 1.Shaxsiy daromad solig ’iga tortish tizimini takomillashtirish (rejalashtirilgan chora-tadbirlar 1987 yilda tugallangan); 2.Korporatsiyalarni daromad solig ’iga tortish sohasidagi o’zgarishlar (1987- 88 yillar mo’ljallangan chora-tadbirlarni tugallash uchun o’tish davri sifatida belgilandi). Soliq islohotlari tizimida asosiy voqea moliya ministri N.Louson tomonidan 1988 yil martda parlament muhokamasiga qo ’yilgan 1988-89 moliya yili uchun to’zilgan davlat byudjeti bo’ldi. Moliya ministri fikricha, bu byudjet loyihasi soliq islohotlarining qat’iy dasturini o’zida aks ettiradi. N. Louson mamlakatda dunyodagi eng sodda soliq tizimini yaratishni va’da qildi.

Buyuk Britaniya soliq tizimida amalga oshirilgan islohotlarning asosiy tadbirlari quyidagilardan iborat bo ’ldi: - shaxsiy daromad solig ’ining eng past stavkasini 27% dan 20%ga pasaytirish; - Aholi daromadlarini ko ’p tabaqalarga bo’lish va ularga qo’llaniladigan progressiv stavkalarni bekor qilish, ilgari amal qilgan shkalalar o’rniga daromad solig’ining faqat 3 stavkasi qoldirish: 20, 24 va 40%; - Er-xotin daromadlarini alohida soliqqa tortishni joriy qilish; - Shaxsiy soliq stavkalarini sezilarli oshirish, shu bilan birgalikda soliq tizimini soddalashtirish. (Bu hali uning eng adolatli bo ’lishini bildirmaydi). Ingliz iqtisodchilarining baholashlaricha, soliq islohotlari natijasida o’rta hol britaniyalik soliq to’lovchi daromadining soliqlar va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar ko’rinishidagi to’laydigan ulushi deyarli o’zgarmaydi, ayni paytda o’rtacha daromadga ega bo’lgan ishchi uchun o’rtacha soliq stavkasi 14% dan 16% ga o’sdi. Shu bilan birga daromadlari o’rtacha darajadan 5 marta ko’p bo’lgan shaxslar uchun o’rtacha soliq stavkalari 52% dan 35% gacha tushdi. Natijada yuqori ish haqi oladigan Britaniyaliklar rivojlangan davlatlar aholisi orasida eng kam soliq to’laydigan, kam ish haqi oladiganlari esa aksincha eng ko’p soliq to’laydigan bo’ldilar. Shunday qilib, o’rtacha ish haqiga ega bo’lgan, oilali va ikki bolasi bo’lgan shaxs o’z ish haqining 34 % ini soliqlar ko’rinishida (ijtimoiy sug’urta ajratmalarini o’z ichiga olgan holda) to’laydi, bu ko’rsatkich AQSh da 26% ni tashkil etadi. Buyuk Britaniyaning zamonaviy soliq tizimi quyidagilarni o ’z ichiga oladi: 1. Markaziy soliqlar: aholidan olinadigan daromad solig ’i, korporatsiyalardan olinadigan daromad solig’i (korporatsiya solig’i), neftdan olinadigan daromadga soliq, merosdan olinadigan soliq va egri soliqlar (QQS, aktsizlar, bojlar va gerb yig’imlari); 2. Mahalliy soliqlar (mulk soliqlari). Soliqlar Angliya davlat byudjeti daromadlar qismini shakllantirishda asosiy rolni (qariyib 90% atrofida) o ’ynaydi.

Domitsiliy – doimiy yashash joyi joylashgan mamlakatda turadigan shaxsdir. Domitsiliy tushunchasi fuqorolik va rezidentlik tushunchalaridan farq qiladi. Shaxs bir mamlakatdan ko’proq joyda rezident bo’lishi mumkin, lekin aniq vaqt davomida faqat bitta davlatning domitsiliysi bo’lishi mumkin. Buyuk Britaniyada yollanib ishlayotgan chet ellik shaxslar (rezident yoki norezident) bu mamlakatning domitsiylisi deb qaralmaydi va bir qancha imtiyozlarga egalik xuquqi mavjud bo’ladi. Buyuk Britaniyadan chetda domitsiliy bo’lgan va xorijiy ish beruvchilarda yollanib ishlaydigan shaxs bu mamlakatda ko’rsatilgan ish beruvchilardan olingan daramadlarining 50% qismidan soliq to’laydilar. Agar bu shaxs yilning 9/10 qismida Buyuk Britaniyada rezident bo’lsa, uning 75% daromadi soliqqa tortiladi. Boshqa chet eldagi manbalardan keladigan daromadlarning faqat Buyuk Britaniyaga o’tkazib kelinadigan qismi soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. Jismoniy shaxslar daromad solig ’i jami daromad bo’yicha emas, balki alohida qismlar -shedullar bo’yicha undiriladi. Soliqqa tortish 6 xil shedul bo’yicha amalga oshiriladi: - A shedul bo ’yicha er binolar va h.k lardan olinadigan daromadlar soliqqa tortiladi; - V shedul bo ’yicha tijorat maqsadlarida foydalanadigan o’rmon massivlaridan olinadigan daromadlar agar ular D shedul bo’yicha soliqqa tortilmasa; - S shedul bo ’yicha Buyuk Britaniyada chiqariladigan hukumat qimmatli qog’ozlari va Buyuk Britaniyada foizlar to’lanadigan xorijiy hukumatning qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlar soliqqa tortiladi; - D shedul bo ’yicha ishlab chiqarish tijorat faoliyatida olinadigan foyda (savdoda, sanoatda, qishloq xo’jaligida, transportda), erkin kasb egalarining daromadlari, S shedul bo’yicha soliqqa tortilmaydigan qimmatli qog’ozlardan daromadlar, qarzlar bo’yicha foizlar ko’rinishida olingan, xorijda olingan va Buyuk Britaniyaga olib kelingan daromadlar soliqqa tortiladi.;

- E shedul bo ’yicha mehnat daromadlari, ish haqi, xizmatchilarning maoshlari va nafaqalar soliqqa tortiladi; - F shedul bo ’yicha devidentlar va boshqa taqsimlangan kompaniya daromadlari soliqqa tortiladi. To’lanishi: daromad solig’i summasini aniqlashda, haqiqatda olingan yillik daromaddan soliq imtiyozlari chegirib tashlanadi. Hozirgi vaqtda Buyuk Britaniyada har bir kishi shaxsiy chegirma deb ataladigan soliqqa tortilmaydigan daromadni chegirib tashlash huquqiga ega. Shaxsiy chegirma 1990- 91 soliq yilida yiliga 3900 f.st.ni tashkil etgan. 3900 f.st.dan ortadigan daromad 20% stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Yuqori stavka (40%) daromadning 25500 f.st. dan oshadigan qismi uchun qo’llaniladi. Ilgari Buyuk Britaniya soliq qonunchiligi oilaviy juftlikni bitta soliq to’lovchi sifatida ko’zda tutardi. Xotin kishi er qaromog’ida hisoblangan va er yagona soliq dekloratsiyasini to’ldirishi va soliq organiga topshirishi lozim bo’lgan. Xotin kishining har qanday daromadi erining daromadiga qo ’shilgan, lekin bunda er qo’shimcha shaxsiy chegirma qilish huquqiga ega bo’lgan. Hozirgi vaqtda er-xotin daromadlari alohida soliqqa tortiladi. Soliqqa tortiladigan bazaga, shuningdek ko ’rlarga, to’liqsiz oilalarga va uy xizmatkorlariga ehtiyoji bo’lgan, ularning xizmatlaridan foydalanadiganlarga beriladigan kichik imtiyozlar tizimi ham ta’sir ko’rsatadi. Shaxsiy chegirmalar va er-xotin uchun beriladigan imtiyozlardan so’ng nafaqa va boshqa fondlarga badallar uchun imtiyozlar ham katta ahamiyatga ega. E shedul bo ’yicha daromadlardan xizmat safarlari bilan bog’liq xarajatlar, avtomobillarga xizmat ko’rsatish xarajatlarini chegirib tashlashga ruxsat beriladi. Tadbirkorlik maqsadlarida o’z shaxsiy avtomobilidan foydalanuvchi shaxs o’z daromadlaridan avtomobilga xizmat kursatish va uning amortizatsiyasi bo’yicha joriy xarajatlarni chegirish mumkin. Uydan ishgacha yo’l xarajatlari chegirib tashlanmaydi. Buyuk Britaniyadagi norezidentlik qoidasi bo ’yicha daromad solig’idan shaxsiy chegirma qilish huquqiga ega emas. Biroq, quyidagi hollarda unga imtiyozlar berilishi mumkin:

• Britaniyalik millatga tegishli bo’lgan millatlar, hamdo’stlik yoki Irlandiya Respublikasi aholisiga; • Buyuk Britaniya yoki Angliya koloniyalari davlat xizmati apparati xizmatchilari yoki sobiq xizmatchilariga; • Men oroli va Normandiya orollari rezidentlariga; • ilgari Buyuk Britaniya rezidenti bo’lgan, hozirda boshqa mamlakatlar rezidentlari bo’lganlarga, faqat ularning yoki oila a’zolarining sog’lig’i bilan bog’liq sabablarga ko’ra; • davlat xizmatchilari bevalariga; • Buyuk Britaniya bilan soliq kelishuvlari bo’lgan mamlakat rezidentlariga. Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlari soliqqa tortilmaydi: natural ko’rinishda beriladigan, faqat o ’z oluvchilari foydalanishi mumkin bo’lgan va pul ko’rinishida qaytarib berilmaydigan nafaqalar; milliy jamg’arma sertifikatlari bo’yicha foizlar; nogironlarga nafaqalar; stipendiyalar, talabalarga nafaqalar; ishsizlik, kasallik, onalik bo’yicha (ya’ni ijtimoiy sugurta tizimida to’lanadigan) nafaqalar va boshqalar. Buyuk Britaniya soliq qonunchiligida boshqa davlatlardagi kabi shaxsiy daromadlar 2 ga bo ’linadi: yollanib ishlashdan mehnat haqi ko’rinishida va investitsiyadan daromadlar. Investitsiyadan olinadigan daromadlarni soliqqa tortish bazasiga foizlar, dividendlar va sof renta to’lovlari kiradi. Kapital o’sishi daromad solig’iga tortilmaydi. Kapitaldagi ulushli ishtirokdan olinadigan dividendlar daromad solig’iga tortiladi, lekin, bu ulushni sotishdan olinadigan daromad bunday soliq bazasiga kirmaydi. 1965 yilgacha bu daromadlar umuman soliqqa tortilmagan, 1965 yildan kapital o’sishiga maxsus soliq joriy qilindi. 1982 yildan boshlab kapital o’sishi ko’rinishidagi daromad inflyatsiya uchun chegirmalarni ajratgandan so’ng hisobga olinadi. Manbada undirish tizimidan foydalanilmagan hollarda soliq to ’lovchi o’z kutilayotgan daromadi haqida soliq inspektoriga ariza beradi, soliq inspektori soliq

to ’lovchi deklaratsiyasi va uning ilovalaridan ma ’lumotlar asosida daromad solig’i hisobini olib boradi. Soliq yil davomida 4 ta teng ulushlarda to ’lanadi. Soliq yili oxirida haqiqatda olingan daromadlar summasi aniqlanib, daromad solig ’ining yakuniy hisob-kitobi tuziladi. Ortiqcha to ’langan soliq summasi soliq to’lovchiga qaytarib beriladi, kam to’langan bo’lsa, undirib olinadi. Fuqarolar ish haqidan boshqa daromadlar olmaydigan hollarda besh yilda bir marta deklaratsiya to ’ldiradilar. Dastlab doimiy ishga kirayotgan paytda deklaratsiya rasmiylashtiriladi. Bu soliq to’lovchining statusini aniqlovchi (sh.j. oilaviy ahvolini) barcha holatlarni belgilab olish uchun qilinadi. Bu ma’lumot asosida soliq xizmati soliq to’lovchi va ishchi beruvchiga shifrlangan hujjat hisoblangan, kodlangan xabarnoma jo’natadi. Oilaviy soliq to’lovchilar deklaratsiyalari “V” (er-xotin uchun) va “N” (yakka shaxs uchun) belgilariga ega bo’ladi. Daromad solig ’i jami yillik daromadni hisobga olgan kumulyativ asosda hisoblab chiqiladi va shu asosda yig’ib olinadi. Agar oldin to ’langan soliq hisobga olib bo’lingan bo’lsa yoki imtiyoz qo’llanilmaydigan darajada kichik bo’lsa, u holda foydalanilmagan imtiyozlar keyingi hafta uchun kelgusi soliq hisob-kitoblar uchun o’tkaziladi. Shuning uchun butun yil davomida to’lovlarning qat’iy hisobini olib borish lozim. Agar bu ish to’g’ri amalga oshirilsa, soliq to’lovchi yil oxiriga soliqning mos ulushini to’laydi va murakkab qayta hisoblashlar talab qilinmaydi. Bu tizimning afzalliklari bilan birga o’ziga xos kamchiliklari ham bor. Har bir soliq to’lovchi butun yil davomida har haftalik soliq hisob-kitoblarini yozma ravishda yuritishi shart, bu esa ma’muriy jihatdan ancha qimmatga tushadigan operatsiya hisoblanadi. Soliq to’lovchi oilaviy ahvolining o’zgarishi ham vaziyatni qiyinlashtiradi. Bu holda o’zgarish haqida deklaratsiya boshqarmasiga xabar berib, shifrini o’zgartirish zarur bo’ladi. Aholidan undiriladigan to ’g’ri soliqlar ichida merosdan soliqlar ham amal qiladi ( interitanee tax ). 1986 yilgacha u kapitalni o’tkazishga soliq ( capital transfet tax ) deb, undan oldin esa; mulk solig’i ( estate duty ) deb atalgan. Nomi o’zgargani

bilan uning asl mohiyati o’zgarmay qoldi. U ko’p miqdordagi hadyalardan undirilmaydi (agar hadya qiluvchi hadya paytidan keyin 7 yil davomida vafot etmasa). Bunday operatsiyalar, ya ’ni mulk egalarining o’zgarishi davlat solig’i qonunchiligida soliqqa tortishdan asosan ozod qilinadigan operatsiyalar hisoblanadi. Soliq mulkni berish paytida undirilmaydi. Soliq stavkasi mulk qiymatining 200 000 f.st. dan oshadigan qismidan 40% qilib belgilangan. Britaniya soliq ma ’muriyati 2 asosiy xususiyatga ega. Birinchidan, uning qanday ishlashini tushunuvchi kishilar ko’p emas, ikkinchidan, uning xizmat ko’rsatishi juda qimmat. Amerikaliklar soliq inspektsiyalariga yiliga bir marta murojaat qiladilar. Angliyalik soliq to’lovchilar esa, ular bilan 4 marta uchrashishga majbur. Bu shu bilan izohlanadiki, soliqqa tortishning shedullar bo’yicha amalga oshirilishi va soliqni o’tgan yil asosida hisoblash yuqori malakali ekspertizani talab qiladi. Angliyaliklar faqat soliq deklaratsiyasini to’ldiradilar va jo ’natadilar, ularning soliqlari qanday hisoblanganini tekshirish imkoniga ega bo’lmaydilar, shundan so’ng soliqni to’lashga chek oladi xolos. Buyuk Britaniyada soliqlarni yig ’ish harajatlari soliq tushumlarining 2 foizini tashkil qiladi, bu Shvetsiya yoki Kanadadagidan 2 marta, AQSh dagidan 4 marta ko’pdir. Bunda soliq organlaridagi shtatlar soni AQSh da Buyuk Britaniyadagidan 2 marta kam, soliq to’lovchilar soni esa 4 marta ko’pdir. Kompaniyalarni soliqqa tortish. Korporatsiya solig ’i, ya’ni kompaniyalarning daromad solig’i Buyuk Britaniyada 1965 yilda joriy qilingan. 1965 yilgacha ular jismoniy shaxslar bilan t e ng s o l i qqa tortilgan va bunga qo’shimcha 15% li foyda solig’ini to’laganlar. Buyuk Britaniyada 1965 yildan 1973 yilgacha amal qilgan korporatsiya solig ’ining klassik tizimi o’rniga imputatsion tizimi deb ataladigan ( imputation system ) korporatsiya solig’ini undirish tizimi vujudga keldi. Korporatsiya solig ’i rezident kompaniyalarning butun soliq yili davomida olgan foydalariga qo’llaniladi. Angliya soliq qonunchiligi “kompaniya” tushunchasiga

quyidagilarni kiritadi: korporativ organlar, korporativ assotsiatsiyalar (o’rtoqliklardan tashqari). Korporativ organ, agar uning faoliyati shu mamlakatda amalga oshirilsa va nazorat qilinsa, ya ’ni shu erda kompaniyaning bosh ofisi joylashgan bo’lsa, rezident kompaniya hisoblanadi. Korporatsiya solig ’i kompaniyalar daromadidan barcha ruhsat etilgan chegirmalarni ayirib tashlangandan so’ng undiriladi. Soliq stavkasi davlat byudjeti bilan birgalikda har yili tasdiqlanadi va kelgusi moliya yili daromadlariga qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda 33% va 24% (kichik biznes uchun) stavkalari amal qilmoqda. Korporatsiya solig’iga tortish 12 oydan oshmaydigan hisobot davridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Agar hisobot davri 2 moliya yiliga to’g’ri kelsa, kompaniya daromadlari 2 qismga bo’linadi va har biriga mos moliya yilidagi soliq stavkasi qo’llaniladi. Odatda soliq hisobot davri tugagandan keyin 9 oy o’tgandan so’ng to’lanadi. Imputatsion tizimga muvofiq, kompaniya olgan barcha foyda summasidan korporatsiya solig’ini to’laydi. Agar bu foyda aktsionerlar o’rtasida taqsimlansa, u holda kompaniya tomonidan to’langan soliqning unga mos qismi aktsionerlardan daromad solig’ini undirishda hisobga olinadi. Imputatsion tizim 5 asosiy xususiyat bilan harakter-lanadi: * Kompaniya (korporatsiya) solig’ini o’zining hamma foydasi (taqsimlangan va taqsimlanmagan) dan so’ng yagona stavkada to’laydi: * Dividendlar bo’yicha daromad solig’i manbada undirilmaydi. * Agar kompaniya dividend to ’lasa, u holda u korporatsiya solig’i hisobiga oldindan to’lovni amalga oshirishi, ya’ni aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanadigan foyda summasiga hisoblangan korporatsiya solig’i bo’yicha bo’nak to’lovlarini to’lashi kerak. * Buyuk Britaniyada dividend oluvchi rezidentlarga daromad solig ’ ini to ’ lashda bo ’ nak to ’ lov summasiga chegirma qilishga ruhsat etiladi . Chegirma stavkasi shaxsiy daromad solig’ining a s o s i y s t a v k a s i ga b o g ’ l i q . * Hisobot davri tugaganda kompaniya tomonidan korporatsiya solig ’i bo’yicha

to’langan bo’nak to’lovlari korporatsiya solig’i hisobiga, majburiyatlardan chegirib tashlanadi. Norezident korporatsiyalar, agar ular o ’z filiallari yoki bo’limlari orqali Buyuk Britaniyada savdo-sotiqni amalga oshirsa, korporatsiya solig’iga tortiladilar. Bunda “savdo-sotiq qilish” tushunchasini aniqlashda tovarning oldi- sotdi qilinishi etarli emas, balki ingliz is’temolchilariga ko’rsatish yoki sotish bo’yicha shartnomalar tuziladigan joy muhim omil hisoblanadi. Norezident kompaniyalar (Buyuk Britaniyada o ’z bo’limlari orqali savdo-sotiq bilan shug’ullanadigan) quyidagilar bo’yicha korporatsiya solig’iga tortiladi: a) o ’z bo’limlari orqali to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita amalga oshirilgan savdo-sotiqdan olingan daromadlar bo’yicha; b) bu bo ’limlar foydalanadigan mulkka egalik huquqidan yoki mulkdan olinadigan daromadlar bo’yicha; v) bo ’limlar foydalanadigan aktivlardan olingan (kapital) sarmoya o’sishidan. Norezident kompaniya Buyuk Britaniyada olingan, kapital o’sishdan olinadigan korporativ soliqqa tortilmaydigan har qanday daromaddan bazaviy stavkada daromad solig’iga tortiladi. Norezident kompaniya taqsimlangan foydadan korporatsiya solig’ining bo’nak to’lovlarini to’lamaydi. Kompaniyalarning soliqqa tortiladigan daromadi kompaniyaning yalpi daromadidan hisobot soliq yilida qilingan, qonunchilik tomonidan ruhsat etilgan barcha harajatlarni chegirish yo ’li bilan aniqlanadi. Chegirib tashlanishi uchun bu harajatlar “joriy-harajatlar” bandiga kirishi va tadbirkorlik faoliyatida to’liq foydalanishi shart. Quyidagi harajatlar yalpi daromaddan chegirib tashlanadi: 1. Faoliyat bilan bog ’liq joriy harajatlar, shu jumladan, ishlab chiqarish bino- inshootlarini ijaraga olish (ularni sotib olish emas), ta’mirlash ishlari qiymati (o’zgartirishlar, kengaytirish va rekonstruktsiya qilish emas), valyuta kursidagi o’zgarishlar natijasida valyuta qarzlar bo’yicha yo’qotishlar, agar bu qarz “joriy

harajatlar” bandiga kirsa va hokazo. Uy-joylarni ijaraga olish, noishlab chiqarish harakteridagi har qanday yo’qotishlar, imoratlarni modernizatsiyalash harajatlari, foizlar bo ’yicha katta yo’qotishlar, hamkorlarning qarz majburiyatlari, turli xil yillik to’lovlar, soliq jarimalari, kapital qo’yilmalar harakteridagi harajatlar chegirib tashlanmaydi. 2. Ishlab chiqarish ehtiyojlardan kelib chiqib, ishchi va xizmatchilarni bo ’shatishda to’lanadigan kompensatsion to’lovlar, kadrlarni texnik va malakaviy qayta tayyorlash harajatlari, mukofotlari va sovg’alar ko’rinishidagi to’lovlar. 3. Kompaniyaning moliyaviy masalalari bo ’yicha yuridik maslahatlarga ketadigan harajatlar, buxgalteriya hisobi bo’yicha xizmatlar uchun to’lovlar, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq transport harajatlari. 4. Litsenziya to ’lovlari va shunga o’xshash to’lovlar, shuningdek kelgusida foyda olish bilan bog’liq to’lovlar, masalan: bir necha yildan so’ng hosil beradigan qishloq xo’jalik ekinlari uchun qilinadigan harajatlar, natsionalizatsiya o’tkazilmasligini kafolatlovchi siyosiy partiyalarga to’lovlar (siyosiy partiyalarga to’lanadigan boshqa har qanday to’lovlar chegirib tashlanmaydi). 5. Kompaniya hamkorlariga va xorijiy sheriklariga qilinadigan ko ’ngil olish harakteridagi vakillik harajatlari (agar ular tadbirkorlik maqsadlarida qilinmasa) ma’lum chegarada; reklama harakteridagi sovg’alar; (10 f.s. qiymatida oziq-ovqat, ichimlik va tamaki mahsulotlaridan tashqari); kompaniya mahsuloti namunalari ko’rinishidagi sovga harajatlari; (har bir sovga oluvchi uchun sovg’a harajatlari 1 yilda 10 f.s. dan oshmasligi zarur). 6. Xayriya maqsadlarida xizmat ko ’rsatishga jalb qilingan xodimlarning haqi uchun harajatlar, shuningdek (1987 yildan) o’qituvchilar ishi uchun harajatlar. 7. Ta ’mirlash uchun asbob-uskunalarga ketadigan harajatlar sotib olish chog’ida chegirilmaydi. Lekin bu harajatlar agar joriy harajatlarga kiritilsa yoki sotib olish paytida ta’mirlashni bekor qilishga ob’ektiv sabablar bo’lsa, chegirib tashlanadi. 8. Ish haqi, suv ta ’minoti, elektr energiyasi, gaz, yoritish, pochta jo’natmalari, isitish, telefon, kantselyar tovarlar uchun harajatlar, agar ular ishlab

chiqarish maqsadlarida to’liq o’zlashtirilsa yoki qisman amalga oshirilsa (bunday hollarda qisman chegirma beriladi). 9. Xayriya fondlariga badallar va xayriyalar. Bu harajatlar bo ’yicha chegirmaning yuqori darajasi oddiy aktsiyalar bo’yicha to’lanadigan dividendlar summasining 3% ni tashkil etadi. 10. Tijorat va notijorat zararlar. 11. Foizlar, ijara va patent to ’lovlar bo’yicha daromad-lardan kompaniyadan manbada undirilgan daromad solig’i, bunday to’-lovlarni amalga oshirishda kompaniyadan undirilgan daromad solig’idan chegirib tashlanadi. 12. Hisobot davrida hisobdan chiqarilgan muddati o ’tgan qarz-lar, (faqat tijorat harakteridagi qarzlar). Ilmiy tadqiqot ishlariga harajatlar to’liq chegirib tashlanadi. Shimoliy dengizda neft qazib oladigan kompaniyalar uchun maxsus soliqqa tortish tartibi o ’rnatilgan. Bu kompaniyalar neft korporatsiyalar solig’ini 75% stavkada to’laydilar. Shu bilan birgalikda ular umumiy korporatsiya solig’ini ham to’laydilar. Buyuk Britaniya kompaniyalari kapitalning o ’sishidan soliqni ham to’laydilar. Norezident kompaniyalar bu soliqni to’lamaydilar. Is ’temolga solinadigan soliqlar orasida qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) katta rol o’ynaydi. Buyuk Britaniyada bu soliq 1973 y 1 apreldan joriy etilgan. Qo ’shilgan qiymat solig’i Moliya vazirligining Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasining ixtiyoriga berilgan. Tadbirkor har chorakda soliq deklaratsiyasini to’ldiradi va soliq summasini bu boshqarmaga o’tkazadi yoki ortiqcha to’langan summani qaytarib oladi. Deklaratsiya chorak tugaganidan so’ng bir oy muddatda jo’natiladi. Vazirlik bilan kelishilgan holda bu muddat 7 kunga uzaytirilishi mumkin. Boshqarma, shuningdek, import qilinayotgan tovarlar, tamaki, alkogol ichimliklar, o ’yinlar biznesi bo’yicha aktsizlar va yig’imlar uchun ham javobgar hisoblanadi.

Ichki daromadlar Boshqarmasi (bu boshqarma barcha to ’g’ri soliqlar uchun javobgardir) bilan ushbu boshqarma o’rtasida axborot almashinuvi sohasida ishonchli aloqalar o’rnatilgan. Garchi soliqni undirish o ’z-o’zini soliqqa tortish tamoyili bo’yicha amalga oshirilsada, Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi xizmatchilari 1 yildan 9 yilgacha oraliqda muntazam tekshiruvlar olib boradilar. Yirik tadbirkorlar uchun har oyda tekshirish o’tkazilishi mumkin. Barcha hujjatlar 6 yil saqlanishi shart. Kompyuter texnikasining keng yoyilishi bilan bu sohada Moliya vazirligi bir qancha imkoniyatlarga ega bo ’ldi. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarma xizmatchilari mijozlar foydalanadigan kompyuterlar kirishlari, bu kompyuterlarda ishlashlari mumkin (axborotlarni tekshirish maqsadida), shuningdek, ular tekshirilayotgan firma xodimlari ko’magidan foydalanish huquqiga ega. Yiliga 22100 f.st.dan yoki chorakda 7500 f.st.dan oborotga ega bo ’lgan yoki shu miqdordagi oborotni mo’ljallayotgan tadbirkorlar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash uchun Boshqarmada ro’yxatdan o’tishlari shart. Agar tadbirkor o ’z oborotining ro’yxatdan o’tish uchun zarur bo’lgan summadan kam bo’lishini taxmin qilsa, u 30 kun muddatda ro’yxatdan o’tkazishni bekor qilishni so’rab, soliq organiga murojaat qilish huquqiga ega. Tovarlar va xizmatlar hisobi ro ’yxatdan o’tgan vaqtdan boshlab, choraklar bo’yicha amalga oshiriladi. Soliq deklaratsiyasi o’zini-o’zi soliqqa tortish tamoyiliga binoan to’ldiriladi. Chorak oxirida soliq xizmati soliq deklaratsiyalari shakllarini to’ldirish uchun yuboradi, ular chorak tugagandan so’ng 30 kun muddatda boshqarmaga qaytarilishi zarur. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi deklaratsiyalarni bir yilda bir marta to ’ldirilishiga ham ruhsat berishi mumkin, xususan, imkoniyatlari soni cheklangan kichik biznes korxonalari uchun ko’zda tutilgan bo’lib, ular uchun har bir chorakda deklaratsiyalar to’ldirish katta qiyinchilik tug’diradi. Shuningdek, soliq deklaratsiyalarini har oyda to ’ldirish ham ko’zda tutiladi. Agar ro’yxatga olingan shaxs boshqarmaga ortiqcha to’langan soliqlarni qaytarish bo’yicha tez-tez murojaat qilishiga majbur bo’lgan hollarda bu usul qulay

hisoblanadi. Odatda, doimiy eksport va boshqa operatsiyalarni amalga oshiradigan va nollik stavkada soliqqa tortiladigan shaxslar uchun oylik deklaratsiyalar topshirish qulaydir. Agar to ’lov bank o’tkazmalari orqali amalga oshirilsa, vazirlik soliqni to’lash bo’yicha barcha texnik operatsiyalarni tugallash uchun qo’shimcha muddat (7 kun) beradi. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasiga o ’tkazilishi kerak bo’lgan soliq summasini hisoblashda soliq to’lovchi tomonidan tovarlarni sotib olishda to’langan soliq summasini chegirib tashlash va hosil bo’lgan farqni to’lashga ruhsat beriladi. Agar biror chorakda chegiriladigan summa katta bo ’lib, to’lanishi kerak bo’lgan soliq summasidan oshib ketsa, boshqarma bu farqni deklaratsiya olingandan keyin 10 kun muddatda qaytarib beradi. Odatdagi sotuv hajmidan qo ’shilgan qiymat solig’ini hisoblashda hisobot davridagi etkazib berishlar (mijozlardan keladigan kassa va hisob-kitob tushumlari emas) asos qilib olinadi. Bunda schet-fakturalar, ya’ni kengaytirilgan yuk xatlari asos bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun, o’z mahsuloti uchun to’lovni olmasdan turib tadbirkor boshqarmaga soliq to’lashga majbur bo’lib qolishi mumkin. Qo ’shilgan qiymat solig’i bo’yicha tadbirkorlar va soliq organlari o’rtasida yuzaga keladigan bahsli masalalar mustaqil organ sifatida ushbu maqsadlarda maxsus tashkil etilgan tribunalda arizalarga ko’ra hal qilinadi. Agar masalaning echimi topilmasa, ish Oliy Sudga oshiriladi. Buyuk Britaniya va Evropa Ittifoqi qonunchiliklar orasidagi bahsli masalalar paydo bo ’lsa, ish Strasburgdagi Evropa Sudida ko’rib chiqiladi. Qonunchilikda turli hil qonunbuzarlik, xususan, ma ’lum jinoiy harakatlar uchun yolg’on ma’lumot va ko’zbo’yamachilik, ro’yxatdan o’tishning kechiktirilishi, qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash maqsadalarida ruhsat qilinmagan hujjatlar chiqarish (ro’yxatga olish muddatidan oldin), soliq majburiyatlarini rasmiylashtirish bilan bog’liq qonunbuzarlik uchun, belgilangan qoidalarni buzganlik uchun, jinoiy va boshqa javobgarlik choralari ko’zda tutiladi. Misol uchun jinoiy hatti- harakatlar uchun ishning holatiga qarab, soliq summasining 3 karrasi

miqdorida jarima to’lash shuningdek, 6 oydan 7 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Ro’yxatdan o ’tishning kechiktirilishi uchun soliq summasining 30% i miqdorida jarima ko’zda tutilgan. qonunga xilof ravishda soliq undirish uchun ham xuddi shunday jarima to’lanadi. Buyuk Britaniya qonunchiligida, qo ’shilgan qiymat solig’i olinadigan shaxslar belgilab qo’yilgan. Bular, asosan tovarlar va xizmatlarni sotuvchi shaxslar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatlarda qo ’shilgan qiymat solig’ining 3 ta stavkasi amal qilmoqda -0; 8; va 17,5 %. Nol stavka 17 guruhdagi tovar va xizmatlar shu jumladan: oziq-ovqat mahsulotlari; suv ta ’minoti va kanalizatsiya xizmatlari; kitoblar; ko’rlar va nogironlar uchun nafaqalar; uy-joy binolari qurish; yoqilgi va isitish; qo’riqlanadigan binolar; xalqaro xizmatlar; transport, harakalanuvchi-uy va qayiq- uy; oltin; qimmatli qog’ozlar; dori-darmon; eksport; xayriyalar; kiyim-kechak va oyoq kiyimlariga qo’llaniladi. 8 foizlik stavka bo ’yicha notijorat korxonalar va tashkilotlarni yoqilg’i va elektr energiya bilan ta’minlash xizmatlari soliqqa tortiladi. Qo ’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinadigan tovarlar va xizmatlar guruhlari ham mavjud. Bularga: er; sug’urta; pochta xizmatlari; o’yin biznesi va lotereyalar; moliya; ta’lim; sog’liqni saqlash; dafn qilish xizmatlari; tred-yunion va professional jamiyatlar musobaqalari; san’at mahsulotlari. Qo ’shilgan qiymat solig’idan foydalanish tajribalari ko’rsatdiki, bu soliqni tushunish va uning amal qilishining soddaligi hayotda o’zini oqlamadi. Biroq, mutaxassislar fikricha, qo’shilgan qiymat solig’i o’z samaradorligini to’liq ko’rsata olganicha yo’q. Gerb yig ’imlari-Buyuk Britaniyadagi eng qadimiy soliqlardan hisoblanib, 1694 yilda joriy qilingan. Qat’iy aytadigan bo’lsak, gerb yig’imlari hujjatlarga solinadigan soliq (bitimlarga ham emas, shaxslardan ham emas). 1891 yilda qabul qilingan va ba’zi o’zgarishlar bilan haligacha amal qilayotgan qonun bo’yicha, bu soliq shaxslar tomonidan fuqarolik-huquqiy bitimlarni rasmiylashtirishda

undiriladi. Deyarli barcha tijorat va yuridik hujjatlarida bu soliqning to’langanligini tasdiqlovchi maxsus shtamp bo’lishi shart. Ba’zi hollarda gerb yig’imlari stavkalari qat’iy summalarda (25 pensdan 2 f.st. gacha) belgilanadi, boshqa hollarda bitimdagi mulk qiymatidan ma’lum foizlarda undiriladi. Masalan mulkchilik huquqini boshqaga berish to’g’risidagi hujjatlar, agar mulk qiymati 60000 f.st. gacha bo’lsa, gerb yig’imidan ozod qilinadi. Agar mulk 60000 f.st.dan yuqoriga baholansa, mulk qiymatining 1% i miqdorida gerb yig’imi u n d i r i l a d i . Qimmatli qog ’ozlar bo’yicha bitimni ro’yxatdan o’tkazishda, qimmatli qog’ozlar uchun to’langan summaning 0,5 % i undiriladi. Mahalliy soliqlar. Buyuk Britaniyada mahalliy byudjetlar daromadlariga soliq tushumining manbai bo ’lib, ko’chmas mulklar, er, uy-joy, magazinlar, tashkilotlar, zavodlar va fabrikalardan undiriladigan soliq hisoblanadi. Qishloq xo’jaligi erlari va undagi qurilishlar, imoratlar, (uy-joylardan tashqari), cherkovlar soliqqa tortilmaydi. Soliq bazasi bo’lib mulkning yillik sof qiymati hisoblanadi. Mol- mulklar qiymati muntazam qayta baholab boriladi. Angliya va Uelsda mulkning soliqqa tortiladigan qiymati ochiq bozordagi ijara qiymatiga teng bo ’lib, ijara shartlariga ijarachi barcha harajatlarini, shu jumladan, ta’mirlash, texnik-xizmat ko’rsatish va sug’urta qilish harajatlarini o’z zimmasiga olishi kiritiladi. Soliqqa tortish maqsadlarida mol-mulkni baholashni ichki daromadlar Boshqarmasi qoshidagi maxsus baholash komissiyasi amalga oshiradi. Asosiy soliq to ’lovchilar ijarachilar va kvartiralarni ijaraga oluvchi hisoblanadi. Soliq stavkasi mulkning funt sterlinglardagi qiymatidan foiz ko ’rinishida o’rnatilgan. M: 1 f.st.dan 120 pens stavkada, 500 f.st.lik mulk egasi yiliga 600 f.st. soliqni mahalliy hokimiyat orgarlariga o’tkazib berishi kerak bo’ladi. Soliqlar yarim yilda, chorakda bir marta yoki 10 marta teng bo’laklarda to’lanadi.

Sanoat binolari va imoratlaridan undiriladigan soliqlar ulushi (tijorat maqsadlarida foydalanadigan) 60 foizni qolgan 40 foizi uy-joylardan undiriladigan soliqlar ulushini tashkil etadi. Mahalliy soliqqa tortishda kam mulkka ega bo ’lganlar uchun bir qancha imtiyozlar ko’zda tutilgan (soliq chegirmalari, stavkani 50% kamaytirish). Imtiyozlardan xayriya tashkilotlari ham foydalanadilar.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. «O’zbekiston buyuk kelajak sari» Toshkent. «O’zbekiston» 1998 y. 2. I.A. Karimov. «O’zbekiston iqtisodiy isloxatlarni chuqurlashtirish yo’lida» Toshkent. «O’zbekiston» 1998 y. 3. I.A. Karimov. «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolini asosiy tamoyillari» Toshkent. «O’zbekiston» 1999y. 4. I.A. Karimov. «O’zbekiston XIX asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. «O’zbekiston» 2000 y. 5. Volkov A.M. «Shvetsiya sotsialnaya- ekonomicheskaya model» M.; Misl 2000 g. 6. Eydxovn «Niderlandi obzor nalogovoy sistemi» mejdunarodniy tsentr menedjmenta obshchestva 1999 g. 7. S. Alimboev va boshqa. Soliqlar. O ’quv qo’llanma.-T., 2000 8. T. Malikov. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari.-T., Akademiya, 2002. 9. Nalogi i nologooblojenie v Rossiyskiya Federatsii (Uchebnik dlya VUZ ov ). –M., Knijniy mir, 1999. 10. L. Xvan Soliq huquqi.-T., Konsaudit inform, 2001

O'xshashlar

AQSh soliq tizimini tuzilishi

Kanada mamlakati soliq tizimini tuzilishi

Markaziy Osiyo davlatlarida soliq tizimini tuzilishi

Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida soliq tizimini tuzilishi

Buyuk Britaniya davlatining moliya tizimi