Bozor xo‘jaligida ish haqi tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor xo‘jaligida ish haqi tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Bozor x o‘jaligida ish haqi tizimi Reja: 1. Bozor x o‘ jaligi tizimida i sh haqining mohiyati va shakllanishi 2.Bozor sharoitida i sh haqining asosiy vazifalari va element lari 3. Tarif tizimining mohiyati va elementlari 4.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mehnatga haq to‘lash tizimini takomillashtirish.

Bozorga o‘tilishi munosabati bilan mehnatga haq to‘lash sohasida yangi munosabatlar paydo bo‘ladi, mehnat resurslar bozori bo‘lgan mehnat bozori shakllanadi. Uning sub’ektlari sifatida quyidagilar maydonga chiqadi: ish beruvchi (yakka tartibdagi tadbirkor, tadbirkorlar birlashmasi) - u muayyan sifat xossalariga ega bo‘lgan ma’lum miqdordagi mehnat resursiga talab bildiradi; yollanma xodimlar - ular mehnat resursining egalari bo‘lib, ularning miqdori va kasb-malaka xususiyatlari mehnat bozoridagi taklifni vujudga keltiradi. Mehnat bozoridagi kesishuv ob’ekti sifatida muayyan sharoitda ma’lum vaqt mobaynida muayyan sifatga ega bo‘lgan mehnat resursi birligidan foydalanish huquqi vujudga keladi. I sh haqining asosiy elementi – uning stavkasidir. Biroq u xodimlarning qobiliyatlaridagi o‘ziga xos tafovutlarni, ularning jismoniy kuchi va chidamliligidagi, tez aks-sado berishidagi, tirishqoqligidagi mehnat natijalariga ta’sir qiluvchi shu kabi xususiyatlarni hisobga olmaydi. Shu sababli ish haqining tuzilishidagi yana bir elementni - mehnat faoliyatining alohida natijalaridagi farqlarni (mukofotlarni, ustama haqni, ishbay qo‘shimcha haqni va shu kabilarni) aks ettiruvchi o‘zgaruvchan qismni ajratib ko‘rsatish zarur. Bundan tashqari, daromadlarning har xil turlari mavjud bo‘lib, ularni xodim mazkur tashkilotda ishlayotganligi uchun olishi mumkin (moddiy yordam, ovqat haqi, yo‘llanmalar va davolanish haqi, qimmatbaho sovg‘alar, qo‘shimcha tibbiy va pensiya sug‘urtasi va shu kabilar). Umuman olganda, ish haqini va daromadlarning mazkur turlarini xodimning shu korxonadagi mehnat daromadi deb qarash mumkin. Mehnat resursini sotishdan olinadigan daromadni ko‘paytirishning yana bir varianti - taklif etiladigan resurs sifatini oshirish (mahoratni, malakani oshirish, qo‘shimcha o‘qitish)dir. Biroq bu imkoniyat ham cheklangan, chunki u qo‘shimcha vaqt va mablag‘ sarflashni (“inson kapitali”ga investitsiyalarni) talab qiladi. Bundan tashqari, ta’limning boshlang‘ich darajasi, qobiliyat, bo‘sh vaqtning yo‘qligi va shu kabilar ham cheklovchi omillar bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro Mehnat Tashkilotining tavsiyasida aytilishicha, eng kam miqdordagi ish haqini belgilashning asosiy maqsadi yollanib ishlayotgan shaxslarga eng kam miqdorda yo‘l qo‘yiladigan ish haqi darajasiga nisbatan zarur ijtimoiy himoya berilishi

lozimligidir. Eng kam ish haqi miqdorining belgilanishi turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, O‘zbekistonda eng kam miqdordagi ish haqi to‘g‘risida qonun chiqaruvchi organ tomonidan maxsus qonunning qabul qilinishi bilan amalga oshirilishi mumkin. Eng kam miqdordagi ish haqi turli shakllarda: oylik yoki soatbay eng kam ish haqi stavkasi tarzida belgilanishi mumkin. Eng kam ish haqi miqdorini asoslashda hisobga olinishi lozim bo‘lgan omillardan biri uning mehnatga to‘lanadigan haqning o‘rtacha darajasiga nisbatidir. Bozor sharoitida i sh haqining asosiy vazifalari va element lari “Bandlik darajasini oshirishga qaratilgan bunday chora-tadbirlar inqiroz sharoitida aholini ishonchli himoya qilish, uning daromadi va moddiy farovonligini oshirish imkonini ta’minladi. Aholining real daromadlari yil davomida 26,5 foizga ko‘paygani, ish haqi, pensiya va nafaqalarning o‘sishi 2009 yilda o‘rta hisobda 40 foizni tashkil etgani buning tasdig‘idir” 1 . Ish haqining mohiyati uning ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlari bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish, uni taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishda bajaradigan funktsiyalari (vazifalari)da namoyon bo‘ladi. 1. Takror ishlab chiqarish funktsiyasi. U xodimlarni, shuningdek ularning oila a’zolarini ish kuchini takror ishlab chiqarish uchun, avlodlarni qayta ko‘paytirish uchun zarur bo‘ladigan hayotiy ne’matlar bilan ta’minlashda iborat. Unda ehtiyojlarning ortib borishidan iborat iqtisodiy qonun o‘z ifodasini topadi. Mazkur funktsiya ish haqining davlat tomonidan tartibga solinishi xususiyatlari, ish haqining ish kuchini takror ishlab chiqarishni ta’min etadigan miqdorini qonuniy darajada belgilash bilan uzviy bog‘liqdir. 2. Rag‘batlantirish funktsiyasi. Uning mohiyati xodimning ish haqi uning qo‘shgan mehnat hissasiga, korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati natijalariga bog‘liqligini belgilashdan iborat bo‘lib, bunda xodimni o‘z mehnati natijalarini doimiy ravishda yaxshilab borishga qiziqtirishi lozim.

3. O‘lchov-taqsimlash funktsiyasi. Bu funktsiya iste’mol fondlarini yollanma xodim bilan ishlab chiqarish vositalari egasi o‘rtasida taqsimlash vaqtida jonli mehnat o‘lchovini aks ettirish uchun mo‘ljallangan. Ish haqi vositasida ishlab chiqarish jarayoni har bir ishtirokchisining mehnat hissasiga muvofiq uning iste’mol fondidagi alohida ulushi aniqlanadi. 4. Joylashtirish funktsiyasi. Mazkur funktsiyaning hozirgi vaqtdagi ahamiyati jiddiy ravishda oshib bormoqda. Uning mohiyati mehnat resurslarini mintaqalar, iqtisodiyot tarmoqlari va korxonalar bo‘yicha qulay ravishda joylashtirishdan iboratdir. 5. Aholining to‘lovga qobil talabini shakllantirish funktsiyasi. Bu funktsiyaning vazifasi to‘lovga qobiliyatli talabni muvofiqlashtirishdir. Bunday talab deganda xaridorlarning pul mablag‘lari bilan ta’minlangan ehtiyojlarining namoyon bo‘lish shakli tushuniladi, shuningdek iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ham nazarda tutiladi. To‘lovga qobiliyatli talab ikkita asosiy omil - jamiyatning ehtiyojlari va daromadlari ta’sirida shakllanishi sababli, bozor sharoitida ish haqi yordamida tovarni taklif qilish bilan talab o‘rtasida zarur mutanosiblik o‘rnatiladi. Tarif tizimining mohiyati va elementlari Korxonalarda mehnatga haq to‘lashni tashkil etishning asosiy elementlari - mehnatni normalash, tarif tizimi, ish haqining shakllari va tizimlaridir. Har bir element qat’iy belgilangan vazifasiga egadir. Mehnatni normalash - bu ilmiy asoslangan mehnat xarajatlarini va uning natijalarini: vaqt normalari, soni, xizmat ko‘rsatishning boshqarilishi, mahsulot ishlab chiqarish normalangan topshiriqlari normalarini aniqlashdir. Bular bo‘lmasa, mehnat miqdorini, har bir xodimning umumiy natijalarga qo‘shgan alohida hissasini hisobga olib bo‘lmaydi. Ish haqining shakllari va tizimlari - bu mehnatning miqdor natijalari va sifatiga (uning murakkabligi, intensivligi, shart-sharoitlariga) bog‘liq ravishda ish haqini belgilash mexanizmidir. Tarif setkasi - razryadlar shkalasidan iborat bo‘lib, ularning har biriga o‘z tarif koeffitsienti berilgan va har qanday razryadning tarif setkasida ishning murakkabligiga

qarab birinchi razryadga nisbatan ishning necha marta murakkabligini ko‘rsatib turadi. Birinchi razryadning tarif koeffitsienti birga tengdir. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tarif koeffitsientlarining miqdori korxonada tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi. Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmasligi lozim. Tarif stavkasi - ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq to‘lashning pul bilan ifodalangan mutlaq miqdoridir. Birinchi razryad tarif setkasi va tarif stavkasi asosida shunday keyingi har bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. Birinchi razryadning tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan belgilanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga, ikkinchi tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan mehnatga haq to‘lash shartlariga bog‘liq bo‘ladi. Bunda u belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam bo‘lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchilar mehnatiga haq to‘lash darajasini belgilash uchun boshlang‘ich miqdor hisoblanadi. Bunda korxonada mehnatga haq to‘lashning qanday shakllari va tizimlari qo‘llanilishi e’tiborga olinmaydi. Ko‘pgina korxonalar hozirgi vaqtda an’anaviy tarif tizimi elementlari asosida mehnatga haq to‘lashni tashkil etishning yangi, yanada samaraliroq usullarini izlash yo‘lidan bormoqdalar. Bu ijobiy hodisa bo‘lib, korxonalarga o‘zlari qarab chiqadigan masalalarni hal qilishda mustaqillik berishning natijasidir. Korxonada ishlovchi barcha xodimlarning mehnatga haq to‘lashni tashkil etish uchun umumiy tarif setkasidan foydalanish ancha keng tadbiq etilmoqda. Tarif setkadagi razryadlarning eng ko‘p miqdori va ularga mos keluvchi tarif koeffitsienti muayyan korxonada ixtiyoriy ravishda belgilanishi mumkin va albatta jamoa shartnomasida mustahkamlab qo‘yilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi mehnat vazirligining 8 yanvar 1993 yil №1 hay’at qaroriga asosan ishchi va xizmatchilarga ish haqini tashkil qilishda foydalanish uchun tavsiya etilgan yagona tarif setkasi bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, barcha turdagi korxonalar uchun foydalanishni va unda talab va taklif asos bo‘lishini taqozo etadi.

Tarif tizimining asosiy elementlariga, shuningdek, noqulay iqlimli mintaqalarda ishlaganlik uchun mintaqaviy koeffitsientlar va ish staji uchun ish haqiga ustama haq to‘lashlar kiradi. Mintaqaviy koeffitsient korxona, tashkilotning qaerda joylashganligiga qarab ish haqini ko‘paytirishning normativ ko‘rsatkichidan iboratdir. U qaysi ish haqiga tatbiq etiladigan bo‘lsa, o‘sha bevosita ish haqiga belgilanadi. Ish haqini mintaqaviy tartibga solishning asosiy vazifasi mamlakatning barcha iqtisodiy mintaqalarida baravar mehnat uchun baravar real ish haqi to‘lanishini ta’minlashdan iborat. Buning uchun bir xil malakadagi xodimlarning ish haqi iqtisodiy mintaqalar bo‘yicha farqlanishi lozim va bundan farqlar o‘z-o‘zidan emas, balki davlat tomonidan ongli va rejali ravishda belgilanishi kerak. Mintaqa iqtisodiy-jug‘rofiy o‘rnini baholashda uning yirik iqtisodiy markazlarga nisbatan o‘rnini, xom ashyo, rekratsion imkoniyat manbalariga nisbatan o‘rnini, mintaqaviy bozorlarga nisbatan o‘rnini hisobga olgan holda tabaqalarga ajratiladi. O‘zbekistonda umuman Toshkent mintaqasi (Toshkent viloyat va Toshkent shahri), Jizzax, Sirdaryo, Samarqand mintaqalari qulayroq iqtisodiy-jug‘rofiy o‘rinni egallaydi. Agroiqlim omillari mintaqadagi qayta ishlash jarayonining barcha bosqichlariga faol ta’sir qiladi. Ayniqsa, agrar sektorning er bo‘yicha ixtisoslashuvida mazkur omillar roli juda katta bo‘lib, bu hol o‘z navbatida qishloq joylarda mehnat qilish uchun qulay yoki noqulay shart-sharoitlar bilan bog‘liqdir. Ana shu shart sharoitlardan kelib chiqgan holda Toshkent viloyatida oziq-ovqat ekinlari etishtirishga, Navoiy viloyatida chorvachilik mahsuloti tayyorlashga, Surxondaryo viloyatida ingichka tolali paxta etishtirishga ixtisoslashgan. Ekstremal iqlim sharoitidagi mintaqalarda (Surxondaryo viloyati, Qoraqalpog‘iston Respublikasi) mehnat qilish faoliyatining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari mo‘’tadil iqlimli zonalar (Farg‘ona viloyati)dagiga nisbatan noqulayroqdir. Ish haqini tashkil etishda tabiiy-resurs imkoniyati foydali qazilma boyliklar mavjudligi, relefi, zilzilabardoshligi, er-suv resursi kabilar ham muhim o‘rin tutadi. Tabyiy omil ishlab chiqarish jug‘rofiyasi va qishloq xo‘jalik hamda kon qazish sanoat mahsulotini iste’mol qilishning makoniy doirasini belgilab beradi. Tabiiy resurslarning o‘rinlashuvi va ulardan foydalanuvchi ishlab chiqarish korxonalarining joylashuvi

tabiiy omil hududiy xususiyati hamda bozor kon’yunkturasiga va ish haqi koefitsientiga ta’sir qiladi. Tabiiy sharoit va resurslar boshqa mintaqalardan sarmoya (jumladan, xorijiy sarmoya)ni mulkni xususiylashtirish ishida qatnashish uchun qo‘shimcha ravishda jalb qilishda yordam berishi yoki aksincha, mintaqa korxonalari va aholisidagi naqd mablag‘larning xo‘jalikfaoliyati yuritish uchun qulayroq boshqa hududlarga ko‘chib o‘tishini rag‘batlantirishi mumkin bo‘ladi va bu ham shu hududda faoliyat ko‘rsatadigan xodimlar daromadiga ta’sir etadi. Resurs imkoniyati darajasiga ko‘ra mintaqalar orasida Buxoro, Navoiy, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlari ajralib turadi. Navoiy va Jizzax viloyatlarida esa ekin maydonlari va suv resurslari ancha taqchildir. Iqtisodiy salohiyat hududda mavjud bo‘lgan barcha resurslar majmuini ishga solgan paytdagi mintaqa zahiralari hamda imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy islohotlar jarayoni va natijalariga iqtisodiy imkoniyatning asosiy tarkibiy qismlari: ishlab chiqarish, infratuzilma, jumladan, bozor infratuzilmasi, ilmiy-texnik xodimlar, eksport, rekreatsion imkoniyatlar, mintaqalararo va ichki mintaqaviy o‘zaro hamkorlik imkoniyati kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy imkoniyat darajasini o‘lchashda ham kompleks tahlil, ham ekspert baholash uslublari qo‘llanishi zarur. Mintaqalar tipologiyasi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot darajasini baholashning muhim vositasidir. O‘zbekiston mintqalapining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra mintaqalarni guruhlarga ajratish uslubi bu o‘rinda muayyan qiziqish uyg‘otadi: I guruh (yuqori daraja): Toshkent shahri, Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va Andijon viloyatlari; II rypyh (o‘rta daraja): Qrraqalpog‘iston Respublikasi, Qashqadaryo, Namangan va Navoiy viloyatlari; III guruh (quyi daraja): Buxoro, Surxondaryo, Xorazm, Jizzax va Sirdaryo viloyatlari. Mintaqaviy koeffitsientlar iste’mol buyumlari narxlaridagi farqni, tovarlarning byudjet to‘plamidagi farqni (u tabiiy iqlim sharoitidagi tafovutlarga bog‘liq bo‘lib, oziq-ovqat, kiyim-bosh, yoqilgi va shu kabilarning o‘ziga xos to‘plamini nazarda

tutadi); bevosita mehnat jarayonida xodimga ta’sir ko‘rsatuvchi va uning boshqa iqlim sharoitlaridagi xuddi shunday nisbatan jismoniy zo‘r berishini kuchaytirishni keltirib chiqaradigan iqlim sharoitlaridagi farqni hisobga olishini nazarda tutadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mehnatga haq to‘lash tizimini takomillashtirish. Mehnat natijalarini aniqlash uchun qanday asosiy ko‘rsatkich tatbiq etilishiga qarab ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb ataluvchi ikkita katta guruhga bo‘lish qabul qilingan. Agar mehnat natijalarining asosiy o‘lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat)dan foydalaniladigan bo‘lsa, u holda mehnatga haq to‘lashning ishbay shakli haqida gap yuritiladi. Agar bunday o‘lchov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi to‘g‘risida gap boradi. Demak, ish haqining shakli - haq to‘lash tizimlarining muayyan toifasidan iborat bo‘lib, ish haq to‘lash maqsadida unga narx belgilashda mehnat natijalarini hisobga olish asosiy ko‘rsatkichi bo‘yicha guruhlarga ajratilgan bo‘ladi. Mehnat natijalari, binobarin mehnat normalari ham turli ko‘rsatkichlarda aks etishi mumkin: ishlangan ish vaqtida, tayyorlangan mahsulot miqdorida, mahsulotning (bajarilgan ishning) sifatida, ishlab chiqarish resurslari (materiallar, yarim mahsulotlar, energiya, asbob-uskunalar, asboblar)dan foydalanish darajasida; mehnat unumdorligida. Aytib o‘tilgan bu ko‘rsatkichlar qiymat, natura yoki shartli (yoki shartli natura) o‘lchagichlariga ega bo‘lishi va mehnatning yakka tartibdagi, guruh (jamoa) ish natijalarini ifodalashi mumkin. Xodim erishgan mehnat natijalariga, shu bilan birga ularga sarflangan mehnatning miqdori va sifatiga baho berish uchun ish beruvchi bajarilgan ishni hisobga olib borishi va uni nazorat qilishi, bunda belgilangan mehnat normasining bajarilishi va oshirib ado etilishini hisobga olishi lozim. Ishbay haq to‘lashda asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish normasi namoyon bo‘ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini - normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa

yoki oshirib bajarilsa, xodimga to‘lanadigan haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori bo‘ladi. Ishbay va vaqtbay mehnat haqi to‘lash tizimlarida asosiy mehnat normasi bilan bir qatorda ko‘pincha bitta yoki bir nechta qo‘shimcha mehnat normalaridan foydalaniladi, ularni bajarganlik va oshirib ado etganlik uchun joriy mukofotlar (yoki asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijalari uchun mukofotlar) to‘lanadi. Ular o‘zining iqtisodiy mazmuniga ko‘ra asosiy mehnat normasiga qo‘shimcha ravishda belgilanadigan mehnat normasi uchun haq to‘lashdan iborat bo‘ladi. Ish haqini tashkil etishning bozor andozasi esa ish kuchining qiymati (narxi) va mulkchilik shakllarning xilma-xilligiga asoslangan bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari egasini va xodimni bir shaxsga birlashtirmaydi. Buning ustiga u xodimning mehnatga haq to‘lashni umuman iqtisodiy tizim faoliyatining natijalariga bevosita bog‘liq qilib qo‘ymaydi. Aksincha, bozor andozasi ishlab chiqarish vositalari egalari (korxonalarning yakka tartibdagi va aktsiyador egalari) o‘rtasida va yollanma xodim funktsiyalarining aniq taqsimlanishini nazarda tutadi. Ishlab chiqarish vositalarining egasi korxona ishining ijobiy natijalaridan, uning mustahkamlanishi va rivoj topishidan moddiy jihatdan manfaatdordir. U texnika siyosatini belgilaydi, bozor o‘zgarishlarini o‘rganib chiqadi, nimani va qanday hajmda, qanday narx bilan ishlab chiqarishni hamda kimga sotishni belgilab oladi va hokazo. Yollanma xodim faqat o‘z mehnatining natijalari uchun javob beradi, uning bu mehnatiga umuman korxonaning faoliyati natijalari qanday bo‘lishidan qat’iy nazar haq to‘lanishi kerak. Shunday qilib, ish haqini tashkil etishning bozor andozasida birinchi o‘rinda xodimning o‘z mehnati natijalaridan manfaatdor bo‘lishi turadi. Bu hol korxona (ishlab chiqarish vositalari egasi) bilan jamiyat (davlat) manfaatlari ish haqini tashkil etishga ta’sir ko‘rsatmaydi degan ma’noni anglatmaydi. Korxonalarda mehnatga haq to‘lash tizimlarini ishlab chiqishda bir vaqtning o‘zida ikkita vazifani hal qilishga to‘g‘ri keladi. Birinchidan, har bir tizim xodimning kuch- g‘ayratini ish beruvchining tadbirkor, korxona egasining ishlab chiqarish natijalariga ega bo‘lishiga: eng kam xarajatlar bilan kerakli miqdordagi raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarilishiga erishishini ta’minlaydigan mehnat faoliyati ko‘rsatkichlarini qo‘lga

kiritishiga yo‘naltirishi lozim. Ikkinchidan, haq to‘lashning har bir tizimi xodimga uning o‘zida mavjud bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarni ro‘yobga chiqarish uchun imkoniyat yaratib berishi, ish jarayonida o‘zini shaxs sifatida to‘liq namoyon qilishiga imkon tug‘dirishi lozim. Bu aytilganlarning hammasi mehnatga haq to‘lash tizimlarini rag‘batlantiruvchi, kafolatlovchi va majbur qiluvchi tizimlarga bo‘lish uchun baza yaratadi. Rag‘batlantiruvchi tizim deb muayyan ishlab chiqarish sharoitlarida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ikkita vazifani: ish beruvchiga zarur bo‘lgan mehnat faoliyati natijalarini qo‘lga kiritish va xodimga shaxsiy manfaatdorlik asosida uning o‘z-o‘zini to‘liq namoyon qilishi uchun shart-sharoitlarni ta’minlash vazifalarini eng maqbul darajada hal qilishni ta’minlaydigan mehnatga haq to‘lash tizimini hisoblash kerak. Rag‘batlantiruvchi tizim xodimga uning ko‘rsatkichlarni yaxshilashda o‘z ishtiroki darajasini tanlash imkonini beradi. Majbur qiluvchi tizimda xodim ish beruvchini tomonidan ancha yuqori darajada belgilangan ko‘rsatkichlarga erishishga majbur etiladi va hech qanday “pasayish”ga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar bunday “pasayish” sodir etiladigan bo‘lsa, xodim ish beruvchining talablariga javob bermaydigan xodim sifatida qaraladi. Mehnatga haq to‘lashning kafolatlovchi tizimlari o‘zining tashkiliy tuzilish va tavsiflariga ko‘ra rag‘batlantiruvchi tizimlariga ancha yaqindir, lekin ularning asosiy vazifasi xodimga to‘lanadigan ish haqini biron-bir ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq qilib qo‘ymasdan, balki unga aytilgan mablag‘ miqdorini korxonada amal qilayotgan haq to‘lash shartlari tarif stavkalari, narxlar belgilash, qo‘shimcha haqlar, ustama haqlar to‘lash, mukofotlar va shu kabilar berish bilan ta’minlashdan iborat. Ish haqini asosiy (tarif) va qo‘shimcha (rag‘batlantiruvchi) haqlarga bo‘lish muqarrar ravishda ularning nisbati qanday bo‘lishi kerak degan masalani o‘rtaga qo‘yadi. Mantiqan olganda, asosiy ish haqi o‘zining nomini oqlashi uchun hech bo‘lmaganda 50% dan ko‘proqni tashkil etishi, rag‘batlantiruvi ish haqi esa tegishli ravishda 50%dan kamroq bo‘lishi, ya’ni rag‘batlantiruvchi qismning (Q r ) ulushi 100% va asosiy haq (A h ) o‘rtasidagi farqqa teng bo‘lishi kerak:

Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki haqiqatda ishlagan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq ravishda tarif stavkalari: soatbay, kunbay va oylik stavkalar tatbiq etiladi. Soatbay va kunbay tarif stavkalarini tatbiq etishda xodimning ish haqi miqdori quyidagi formula bilan belgilanadi: I v  S t · T h , bunda I v – vaqtbay haq to‘lanadigan xodimning ish haqi (so‘m); S t – xodimning vaqt birligidagi tarif stavkasi (so‘m); T h – ishchining haqiqatda ishlagan vaqti (kun yoki soatlarda). Oylik tarif stavkasini tatbiq etganda xodimning ish haqi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:n х Т в Т Т С И   , Bunda S t – oylik tarif stavkasi; T h - bir oy ichidagi haqiqatda ishlangan kunlar miqdori; T hp – bir oy ichidagi hisoblangan ish kunlari soni (taqvim fondidan dam olish va bayram kunlari chegirib tashlanadi). Oddiy vaqtbay haq to‘lashda ishlangan vaqt miqdori bilan ish haqi o‘rtasida mutanosib bog‘liqlik bor. Oddiy vaqtbay mehnat haqi to‘lashning boshqacha bog‘lanish shakllari mavjud emas. Mehnatga oddiy ishbay haq to‘lash shunday tuzilganki, ishchining ish haqi ishbay bahoga bog‘liqdir, u tayyorlangan mahsulot birligi (bajarilgan ish) uchun to‘langan haqdan iboratdir, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish) miqdoriga bog‘liqdir. Ish haqi miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi: I ishb.  R · n, bunda I ishb. – mehnatga ishbay haq to‘lanadigan xodimning ish haqi (so‘m); R – mahsulot (bajarilgan ish) birligi uchun belgilangan ish haqi (so‘m); n – tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish)ning miqdori (so‘m); Amalda mehnatga ishbay haq to‘lashning quyidagi tizimlari: yakka tartibdagi, jamoa (brigada), bir yo‘la haq to‘lash, bevosita, ishbay-progressiv va ishbay-regressiya tizimlari qo‘llanadi.

Mehnatga haq to‘lashning yakka tartibdagi ishbay tizimida bajarilgan ishning (buyum, detal, operatsiya) har bir birligi uchun o‘zgarmas ishbay narx belgilanadi. U quyidagi formulalardan biri bo‘yicha aniqlanadi:ич Тр Н С R  yoki R  S tr · N vt , bunda R – ishbay narx (so‘m, tiyin); S tr – bajarilayotgan ish razryadiga to‘g‘ri keladigan tarif stavkasi (so‘m, tiyin); N ich – mahsulot ishlab chiqarish normasi; N vt – vaqt normasi. Ishbay narxlarni aniqlashda tarif stavkalari uchun olinadigan vaqt birligi normalar belgilanadigan vaqt birligiga mos kelishiga (soat, smena) rioya qilinishi zarur. Mehnatga haq to‘lashning ishbay (akkord) tizimida akkord topshiriqqa kirgan muayyan ishlar majmuini bajarganlik uchun to‘lanadi, ayrim operatsiyalar va ish turlarining bajarilishi hisobga olinmaydi. Akkord naryad bo‘yicha ish haqi summasi kalkulyatsiya asosida hisoblanadi. U vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) me’yorini va mazkur majmuaga kiritilgan ish turlari narxlari hisobga oladi. Akkord mehnat haqi to‘lash odatda ishchilar jamoasi (brigada, zveno) uchun joriy qilinadi va haqiqatda pirovard mehnat natijalariga qarab mehnatga haq to‘lash jamoa tizimining bir varianti sifatida qaraladi. Ayni vaqtda u mehnatga ishbay haq to‘lashning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, ish haqining umumiy miqdori bajarilgan ish uchun ishchiga oldindan, ish boshlanmasdan e’lon qilinadi. Akkord haq to‘lashdan foydalanish uchun qurilishda ancha qulay imkoniyatlar mavjud. Bunga xalq xo‘jaligining mazkur tarmog‘i uchun xos bo‘lgan mehnatni tashkil etishning jamoa shakli va qurilish ishlarini jadallik bilan olib borish zarurligi yordam beradi. Akkord ishlab chiqarish topshirig‘i bajarilishida atmosfera sharoitlarining yomon kelishi tufayli butun-butun smenalarda ish to‘xtab qolishi mumkin. Bunday hollarda topshiriqni bajarish muddati uzaytirilishi, ko‘rsatib o‘tilgan tanaffuslar aniq hisobga olinishi mumkin. Agar akkord topshiriqni bajarish uchun uzoq muddat talab qilinsa, ishchilarga mazkur hisob davrida bajarilgan ish hajmidan kelib chiqib avans beriladi. Uzil-kesil

hisob-kitob topshiriqda ko‘zda tutilgan barcha ishlar yakunlangandan keyin amalga oshiriladi. Mehnatga haq to‘lashning bevosita ishbay tizimi shundan iboratki, xodimning ish haqi uning shaxsiy ishlab chiqarish normasiga emas, balki boshqa xodimlar mehnatining natijalariga bog‘liq bo‘ladi. Haq to‘lashning bunday tizimi ish normalari bajarilishini hisobga olish qiyinroq bo‘lgan yordamchi ishlarni bajaruvchi xodimlar uchun tatbiq etiladi, lekin asosiy ishbay ishlovchi xodimlar ishlab chiqarish normalarining bajarilishi ularning mehnati natijalariga bog‘liq bo‘ladi. Bevosita ishbay tizim bo‘yicha, masalan, asbob-uskunalarni sozlovchilar, transport ishchilari (haydovchilar, kirachilar, yuk tashuvchilar) mehnatiga haq to‘lanadi, ular detallarni tsexlar o‘rtasida va tsexlar ichida tashish ishlarida band bo‘ladilar, shuningdek ko‘prikli kran haydovchilari va stropalchilar mehnatiga ham shu tizim bo‘yicha haq to‘lanadi. Mehnatga bevosita ishbay haq to‘lashdagi narxlar quyidagi formula bilan aniqlanadi:асич инт бав Н С R . .  bu erda R bav – bevosita ishbay narx (so‘m, tiyin); S t.in – ishbay tizim bo‘yicha haq to‘lanadigan xodimning kundalik tarif stavkasi (so‘m, tiyin); N ich.as – asosiy xodimning smenadagi ishlab chiqarish normasi. Mehnatga haq to‘lashning ishbay-ortib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, me’yorlarni bajarishning oldindan belgilangan darajasidan boshlab bajarilgan operatsiyalar, detallar yoki buyumlar uchun ishbay narx muayyan darajada ko‘paytiriladi. Shunday qilib, ishbay narxlar me’yorlarni bajarishning erishilgan darajasiga qarab tabaqalashtiriladi. ayni bir xizmat, operatsiya, detal va hokazolarga turlicha haq to‘lanadi va me’yorlarning bajarilishi qanchalik yuqori bo‘lsa, bajarilgan ishning har bir birligi uchun to‘lanadigan narx ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Mehnatga haq to‘lashning ishbay-ortib boruvchi tizimining o‘ziga xos elementlari me’yorlarni bajarishning boshlang‘ich darajasi hisoblanadi. Ishbay narxni ko‘paytirish va ortib boruvchi qo‘shimcha haqlar shkalasi ana shundan boshlanadi, bu shkala ishbay narxning ko‘payish miqdorini ko‘rsatadi. Bunda me’yorlarning bajarilishi boshlang‘ich bazadan yuqoriroq darajada bo‘ladi.

Ishbay-ortib boruvchi haq to‘lash tizimida ish haqining umumiy miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi: I or  R(n 1  Ku 1  n 2  Ku 2  …  n l  Ku l ), bunda I or – mehnatga ishbay-ortib boruvchi haq to‘lashda ish haqining miqdori; R – belgilangan boshlang‘ich baza doirasida har bir mahsulot birligi uchun narx; 1,2,…l – ortib boruvchi shkala pog‘onalari miqdori; Ku - boshlang‘ich bazani oshirib bajarish haqiqiy foiziga muvofiq ortib boruvchi qo‘shimcha haqlar shkalasi bo‘yicha qabul qilingan narxlarning ko‘payish koeffitsienti. Mehnatga haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, me’yorlarni oshirib bajarishning ayrim muayyan darajasidan boshlab ishbay haq narxining kamayishi sodir bo‘ladi. Mazkur tizim o‘ziga xos tarzda ishbay-ortib boruvchi tizimning qarama-qarshi tomoni hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, me’yorlarning oshirib bajarilishi qanchalik yuqori bo‘lsa, me’yordan tashqari ishlab chiqarilgan har bir mahsulot birligining narxi shunchalik kamroq bo‘ladi. Ishbay- kamayib boruvchi haq to‘lash tizimi me’yorlarni bajarishning boshlang‘ich dajarasini belgilashni nazarda tutadi, ana shu dajaradan boshlab narxning pasayishi boshlanadi. Shu bilan birga boshlang‘ich bazani belgilashga qo‘yiladigan talablar ham ishbay-ortib boruvchi tizimdagi kabidir. Haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo‘yicha ish haqining umumiy miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi: )...( 22 11 ll кам K n K n К n RИ  Bu erda I kam – mehnatga haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo‘yicha ishbay ish haqi (so‘m, tiyin); R – belgilangan boshlang‘ich baza doirasida mahsulotning har bir birligi uchun narx (so‘m, tiyin); K – kamayib borish shkalasining har bir pog‘onasi bo‘yicha narxning kamayish koeffitsienti (marta); 1,2,… L – shkaladagi kamayib borish koeffitsietlari soni; n – xodimlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Xulosalar Ish haqining mohiyati u ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlarida: ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’molda bajaradigan funktsiyalarda ro‘yobga chiqariladi. Ish haqini tashkil etish deganda uning tuzilishi, mehnat miqdorining unga to‘lanadigan haq miqdori bilan o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek tarkibiy elementlarning yig‘indisi (normalash, tarif tizimi, mukofotlar, qo‘shimcha va ustama haqlar) tushuniladi. Ish haqini tashkil etishning muhim elementi tarif tizimi bo‘lib, u turli normativ materiallar majmuidan iboratdir, ular yordamida xodimlarga to‘lanadigan ish haqi darajasi omillar guruhiga bog‘liq ravishda belgilanadi. Mehnat natijalarini aniqlash uchun qanday asosiy ko‘rsatkich tatbiq etilishiga qarab ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb ataluvchi ikkita katta guruhga bo‘lish qabul qilingan. Agar mehnat natijalarining asosiy o‘lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat)dan foydalaniladigan bo‘lsa, u holda mehnatga haq to‘lashning ishbay shakli haqida gap yuritiladi. Agar bunday o‘lchov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi to‘g‘risida gap boradi. Demak, ish haqining shakli- haq to‘lash tizimlarining muayyan toifasidan iborat bo‘lib, ish haq to‘lash maqsadida unga narx belgilashda mehnat natijalarini hisobga olish asosiy ko‘rsatkichi bo‘yicha guruhlarga ajratilgan bo‘ladi. Mehnatga haq to‘lashning ishbay va vaqtbay tizimlari mehnatni tashkiliy- texnikaviy normalashga turlicha yondashish bilan ajralib turadi, bunda ayni sir xil normalashga amal qilinadi. Mehnatga haq to‘lash tizimlari vositasida xodimlarning moddiy manfaatdorligiga muayyan tarzda ta’sir ko‘rsatish - hozirgi zamon iqtisodiyotidagi ish haqini tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biridir. Yuqorida keltirib o‘tilgan mehnatga haq to‘lashning rag‘batlantiruvchi tizimi ta’rifi umumiy xususiyatga egadir. Oddiy hayotda rag‘batlantiruvchi tizim deganda odatda ish haqining asosiy qismini oshirishni ta’minlovchi mexanizm tushuniladi, ish haqining bu qismi belgilangan mehnat normasini bajarganlik yoki xodimning mehnat

hissasini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkich bo‘yicha faoliyat natijalari uchun to‘lanadigan haqdir. Ish haqining ana shu qismini asosiy ish haqi deb atash qabul qilingan. Mehnatga haq to‘lashning u yoki bu tizimida qo‘llanish ko‘pgina shart-sharoitlar bilan bog‘liqdir, lekin avvalo xodimning mehnat natijalarini hisobga olish uchun asosiy ko‘rsatkichga nimalar ta’sir qilishiga, ya’ni mazkur tizim ishbay yoki vaqtbay tizimga kirish yoki kirmasligiga bog‘liqdir. Mehnatga haq to‘lash shakllarini tanlashga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy omil ishlab chiqarishni tashkil etish tomonidan yo‘l qo‘yiladigan mehnatni normalashtirish va uni amalga oshirish shakllarini detallashtirish darajasidir. Mehnatga haq to‘lashning oddiy tizimlari xodimning ish haqini mehnat natijalarini hisobga olishning bitta ko‘rsatkichi: ish vaqti yoki tayyorlangan mahsulot sifatiga qarab shakllantiradi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va 201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF- 4058-son. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053- son. 10. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 11. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q.. Personalni boshqarish. Oliy o‘quv yurti studentlari uchun darslik – T.: “O‘qituvchi” NMIU, 2008 y. .- 656 b. 12. ErgashevF., Raximova D., Sagdullaev A., Parpiev O., Zaynutdinov Sh. Innovatsion menejment. Darslik.T.: «Akademiya», 2005y

O'xshashlar

Bozor xo‘jaligida moliyadan foydalanish.

Ish haqi jamg’armasini tahlil qilish

Ish haqi to‘lashning analitik va sintеtik hisobi

Ish haqi turi, shakli va uni hisoblash tartibi

Bozor infratuzilmasida sug`urta tizimi