Bozor infratuzilmasida sug`urta tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor infratuzilmasida sug`urta tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Sug`urta tizimi va uning asosiy vazifalari. 2.Sug`urta tizimining tarkibi. 3.Sug`urta faoliyatining tashkiliy shakllari. 4.Sug`urta faoliyatining asosiy kursatkichlari.

www.arxiv.uz Moliya fondlarining umumiy xususiyatlari bozor va nobozor munosabatlari mavjudligidadir. Chunki, bunday moliya fondlari harakati, ya`ni ularning shakllanishi, ishlatilishi uchun tijoriy asosda yoki tekin harajatni qoplash shartsiz amalga oshuvi xususiyatlidir. Aralash iqtisodiyotga xoslik bu fondlarda juda ochiq ifodalanadi. Bular ichida sug`urta fondlari katta o`rin egallaydi. Ma`lumki, sug`urta moliya munosabatlarining bir turidir. Buning daromad manbai sug`urtalangan aholi va xo`jaliklarning pul manbaidan iborat bo`lib, mahsulot qiymati taqsimotida bir qismini sug`urtaga ajratish tufayli pul fondi, sug`urta fondi paydo bo`ladi. Sug`urtalash shu fondni tashkil etish, taqsimlash va ishlatish kabi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Sug`urtalash tub mazmuni bilan zararni qoplash maqsadida zarar ehtimoli asosida yuzaga keladi. Sug`urta obyekti xilma-xildir. Shunga ko`ra u ikkiga bo`linishi mumkin: mol-mulk sug`urtasi va ijtimoiy sug`urta. Mol-mulkka boylik turlarini sug`urtalash kirsa, ijtimoiy sug`urtaga hayotiy, turmush xotirjamligi kiradi. Tadbirkorlik xavf-xatarini sug`urtalash ham paydo bo`lib, kengaymoqda. Ijtimoiy sug`urtaning ahamiyati ortib bormoqda, bunga ajratiladigan pul resurslari ko`paymoqda. Buning uch manbai mavjud: davlat, korxona va tashkilot hamda shaxsiy mablag`lar. Bular jamiyat a`zolarining mehnatga yaroqsiz, o`zini ta`minlay olmaydigan qismlari uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tibbiy sug`urta ham kengaymoqda. Bundan maqsad insonlar sog`lig`ini saqlash bo`lib, pirovardida barchaga minimal tibbiy yordam berishni tashkil etish, sug`urtalanganlarning salomatligini ta`minlash bilan bog`iq harajatlarni qoplashdan iboratdir. Bu sug`urta fondi ham davlat, korxona, firmalarning majburan ajratadigan va fuqarolarning o`z xohishlari bilan ajratadigan pul mablag`laridan tarkib topadi. Tadbirkorlik sug`urtasi tadbirkorning faoliyatini kafolatlashda ahamiyatlidir. Bunda foydani kam olish yoki olmaslik xavfi, pul tushumining o`z vaqtida bo`lmasligi, savdo-sotiqdagi noxush hodisalar kabilar sug`urtalanadi. Bu sug`urta tadbirkorning ishonch bilan ish boshlashiga yordam qiladi, uni sinish holatidan asraydi, faoliyatiga dalda bo`ladi.

www.arxiv.uz Sug`urtalar ham oldi-sotdi obyekti bo`lib, o`z bozorlarini tashkil etadi. Sug`urta resurslaridan kapital sifatida keng foydalaniladi, ayniqsa, ishlab chiqarishga keng jalb etishda qo`l keladi. Sug`urta – inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo`ladigan tabiiy ofatlar, favqulotda hodisa va boshka voqealarr natijasida yetkazilgan zarar va talafotlarning oldini olish va oqibatlarini tugatish uchun yuridik va jismoniy shaxslar mablag`lari hisobidan pul resurslari fondini tashkil qilish va ulardan foydalanishda vujudga keladigan moliyaviy munosabatlardan iborat ,deb ta`rif bergan edik. Umumiy tarzda berilgan bu ta`rif uning mohiyatini to`la ochib berolmaydi, buning uchun Sug`urta tushunchasiga iktisodiy jihatdan yondashish talab kilinadi. Ma`lumki, Sug`urta kategoriyasining iktisodiy mazmuni uning funksiyalarida ifodalanadi. Funksiya haqida gap borganda ko`pchilik uni vazifa deb tushuntiradi. Vazifani bajarish vaqtinchalik harakterga ega, u bajarilgandan keyin boshkasini bajarishga o`tiladi. Funksiya deganda esa doimiy takrorlanib turadigan vazifalar tushuniladi .Bu vazifalar bajarilgandan keyin kelgusi yili yana takrorlanadi. Sug`urta tushunchasi moliya va kredit tushunchalari bilan bog`langanligi sababli ularning taqsimlash va nazorat funksiyalarini amalga oshirishda Sug`urta ishtirok etadi , ya`ni bu funksiyalar Sug`urtaning xam funksiyalari qatoriga kiradi. Shu bilan birga, Sug`urtaning o`ziga xos quyidagi funksiyalari bor: - xavf-xatar; - ogohlantirish; - investitsiya; - omonat; - axborot; Sug`urtaning xavf – xatar funksiyasi nima uchun zarur? Qadim zamonlardan buyon insoniyat tabiiy ofatlarning fakulodda vayronagarchilik, ulkan zarar keltirish qirralarini, buning ishlab chiqarishga ko`rsatgan ta`sirini boshidan kechirgan. Mahsulot,mablag`, urug`lik, yoqilg`i va

www.arxiv.uz moddiy ne`matlardan zaxira hosil qilgan, bu fond xisobidan ofat oqibatlarini tugatish uchun muhtojlarga yordam bergan. Zilzila, toshqin, yong`in oqibatlari Sug`urtaning anna shu funksiyasi amal qilishi natijasida hosil qilingan fondlar asosida tugatilgan. Sug`urtaning ogohlantirish funksiyasining mazmuni nimadan iborat? Bu xavf-xatar funksiyasi bilan bog`langan. Irrigatsiya va tabiatni muhofaza qilish kabi tadbirlar ko`p mablag` talab qilgani uchun budjet hisobidan ta`minlanadi. Mahalliy axamiyatga ega bo`lgan ogohlantirish xavfini oldini olish tadbirlari Sug`urta to`lovlarining umumiy tushumidan ajratma sifatida beriladigan mablag`lar xisobiga qoplanadi. Bu mablag`lardan asosan uch yo`nalishda foydalaniladi. 1. Yong`indan ogoxlantirish va yong`inga qarshi kurash tadbirlarini amalga oshirishga. 2. Qishloq xo`jaligi ekinlari hosildorligini kamayishiga qarshi tadbirlarga. 3. Chorva mollarida uchraydigan kasalliklarning oldini olish va ularni qirilib ketmaslik tadbirlarini bajarishga. Sug`urtaning ogoxlantirish tadbirlariga sarflash uchun ajratiladigan mablag`lar favkulodda zararlarning va uning oqibatlarini kamaytirishda katta axamiyat kasb etadi. Ajratilgan mablag`lardan samarali foydalanish muhim axamiyatga egadir. Sug`urtaning investitsiya funksiyasi nima va u qanday amalga oshirilishi mumkin? Sug`urta badallarining yig`ilishi va ular hisobidan zararning qoplanishi bir vaqtda emas, balki turli muddatlarda sodir bo`ladi. Ishlatilmay bo`sh turgan mablag`lar hisobidan zaxira fondlari tashkil kilinadi va ularning bo`sh turgan qismidan tijorat maqsadlari uchun foydalaniladi. Masalan, “Intertrans” Sug`urta tashkiloti bo`sh turgan mablag`larni aksiya, obligatsiya va boshka qimmatli qog`ozlar sotib olib shular hisobidan kushimcha daromad oladi, undan foydalanish uchun sanoat chakana savdo sohalari bilan xamkorlik qiladi.

www.arxiv.uz Sug`urtaning investitsiya funksiyasi bo`sh turgan mablag`lardan samarali foydalanib, Sug`urta tashkilotining moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradi. Sug`urtaning omonat funksiyasi nima va u omonat kassalarining funksiyalaridan qanday farq qiladi? Omonat kassalarida omonatlarga ma`lum muddatlarda saqlangan davrga nisbatan foiz olish huquqi beriladi. Shaxsiy Sug`urta va uning boshka xillarida, mulk Sug`urtasida Sug`urtalangan ma`lum muddatda badallarni to`laydi, bu badallar Sug`urta tashkiloti ixtiyorida bo`ladi. Agar Sug`urta davrida biror Sug`urta xodisasi ro`y bersa Sug`urta tashkiloti yetkazilgan zararni o`z xisobidan qoplaydi, omonat kassalarida esa bunday xususiyatlar mavjud emas. Sug`urtaning axborot funksiyasi nimalardan iborat? Bu – Sug`urtaning yangi funksiyasidir. Ilgari, Sug`urta monopoliyasi borligida bunday funksiya mavjud bo`lmagan, chunki faqat davlat Sug`urta tashkiloti xukmronlik qilgan. Bu funksiyaning vujudga kelishiga sabab shundan iboratki, O`zbekiston Sug`urta xududida unlab yangi Sug`urta kompaniyalari, agentliklari, firmalari vujudga keldi, ularning harbiri o`ziga xos Sug`urta obyektlari va shartlariga ega bo`ldi. Ko`pchiligi mol-mulkni Sug`urta qilish bilan shug`ullanadi, mavjud tibbiyot, transport va boshka Sug`urta kompaniyalari xorijiy mamlakatlar bilan xamkorlikda ish olib bormoqda. Sug`urta faoliyatini rivojlantirish Sug`urtalanuvchilarga harbir tashkilot haqida axborot berishni talab qiladi. Buning uchun ma`lumotnomalarni shakllantirishi, o`zlariga ajratilgan xonalarda Sug`urta tashkilotlari birgalikda Sug`urta bozorini tashkil qilishi lozim. Sug`urta tizimining tarkibi Sug`urta huquqi sug`urta haqidagi barcha qonunlar, xukukiyva me`yoriy xujjatlarni o`zida mujassamlashtirgan. Fukarolik kodeksining 52-bobi sug`urta masalalariga bag`ishlangan. Bunda sug`urta ning eng muhim huquqiy-

www.arxiv.uz masalalari, sug`urta shartnomalarini tuzish, ikki tomonlama sug`urta lash, xamkorlik sug`urta si, qayta sug`urta lash, bu sug`urta lashni amalga oshirishda tomonlarning javobgarligi va boshkalar fukarolik kodeksi doirasida tushintirib berilgan. Sug`urta haqidagi qonunda sug`urta ning iktisodiy masalalarini bayon qilishga alohida e`tibor berilgan. Respublikamiz Oliy Majlisi tomonidan 1993 yil 6 mayda qabul qilingan qonun 5 bob 33 moddadan iborat bo`lgan bu qonunda respublika iqtisodiyotida sug`urta ning tutgan o`rni, sug`urta bozorini shakllantirish masalalari, sug`urta ni tashkil etish va xukukiyasoslari bayon qilingan. Shu hisobda fukaro va yuridik shaxslarning sug`urta tashkilotlari bilan munosabatlari, sug`urta tashkilotlarining moliyaviy masalasi, sug`urta buyicha davlat nazorati va boshkalar bayon kilinadi. Qonunning 1 bobida sug`urta ta`rifi beriladi, sug`urta obyektlari, shakllari, tariflari, to`lovlari, qayta sug`urta lash va birgalikda sug`urta lash masalalari bayon kilinadi. 2- bob asosan sug`urta shartnomalarini tuzish, shartnomada tomonlarning huquqlqri va uni rasmiylashtirish xamda to`xtatish masalalariga bag`ishlangan.3-bobda sug`urta lanuvchilarning moliyaviy barkarorligini ta`minlash masalalari yoritilgan. 4- bob sug`urta faoliyati ustidan davlat nazorati o`rnatishga, 5 -bob esa yakunlovchi masalalarga bag`ishlangan. Sug`urta haqidagi qonunda qotor yangi tushunchalar, masala, qayta va birgalikda sug`urta lash, sug`urta brokeri, sug`urta ruxsatnomalarini olish va boshka masalalar yoritilgan. 1997 yilda sug`urta qonunchiligida muhim o`zgarishlar sodir bo`ldi. Sug`urta haqidagi qonunga kushimcha siyosatad quyidagi 3 ta farmon qabul qilindi. 1. Uzagrosug`uriadavlat aksiyadorlik kompaniyasini tashkil etish; 2. “Kafolat” davlat aksiyadorlik kompaniyasini tashkil etish; 3. Uzinvest eksport-import milliy sug`urta kompaniyasini tashkil etish; Uzagrosug`urta davlat aksiyadorlik sug`urta kompaniyasi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida, yuridik shaxs sifatida tashkil qilinib, o`zining

www.arxiv.uz mustaqil balansi, hisob va valyuta hisobraqamlariga ega. Kompaniya faoliyatining asosiy yunalishlari qishloq xo`jaligi sohasida tovar ishlab chiqaruvchilarning mulk va mahsulotlarni sug`urta yo`li bilan ximoya etish, banklardan olingan kreditlarni qaytarishga sug`urta kafolatlarini taqdim etish, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yetishtirish uchun beriladigan avans mablag`larni qaytarishni sug`urta viy kafolatlash, yuridik va jismoniy shaxslarga hartomonlama sug`urta xizmatini ko`rsatishdan iboratdir. Sug`urta kompaniyasi quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Sug`urta ning majburiy va ixtiyoriy turlarini amalga oshiradi, sug`urta lanuvchilarni manfaatlarini to`laroq qondira oladigan, sug`urta ning yangi xillarini ishlab chiqadi va xayotga tadbiq qiladi. 2. Ogohlantirish vazifasini bajarib, sug`urta obyektlarni zararlanish va nobud bo`lishdan asrash tadbirlarini amalga oshiradi. 3. O`z mablag`larini investitsiya va tijorat faoliyatining muhim tarmoqlariga joylashtirishga harakat qilib, shu bilan birga, kredit berish asosida o`ziga tegishli fondlarni to`ldirib boradi. 4. O`z faoliyatini amalga oshirishda Respublika vazirliklari, idoralari va boshka sug`urta tashkilotlari bilan xamkorlikda ish olib boradi 5. Sug`urta ning informatsiya funksiyasi asosida reklama va maslaxat xizmatlarini ko`rsatadi. Sug`urta faoliyatining asosiy kursatkichlari Uzagrosug`uriatomonidan amalga oshiriladigan sug`urta ning asosiy turlari quyidagilardan iborat: Qishloq xo`jalik korxonalari va qishloq aholisini majburiy sug`urta qilish; ya`ni: a) tijorat banklari tomonidan ajratiladigan kreditlar qaytarilishi uchun qishloq xo`jaligi korxonalarining javobgarligini sug`urta qilish;

www.arxiv.uz b) mahsulotlarni yetishtirish buyicha avans tariqasida beriladigan va fyuchers shartnomalari buyicha mablag`larni qaytarilishini sug`urta qilish; v) qishloq fukaroiga tegishli mol-mulkni sug`urta qilish; g) garovga qo`yilgan mol-mulkni sug`urta qilish; d) transport egalarining fukarolik javobgarligini sug`urta qilish. Sug`urta ning ko`rsatilgan turlari haqida navbatdagi boblarda tushintirish beriladi. 1. Qishloq xo`jalik korxonalarini ixtiyoriy sug`urta kilishiya`ni: a) ekinlar xosilini sug`urta qilish; b) ekinlarni qayta ekishni va oldin chiqqan ekinlarni butlashni sug`urta qilish; v) chorva mollarini sug`urta qilish; g) asosiy vositalarni sug`urta qilish; d) tabiiy pichanzorlarni, yaylovzorlarni va tut bargini sug`urta qilish; ye) pillani sug`urta qilish; yo) bog`lar va uzumzorlar xosilini do`l urishdan sug`urta qilish; j) korxonalar, dehqon, fermer va ijara xo`jaliklarning mol-mulkini sug`urta qilish; z) qishloq xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan jo`natiladigan yuklarni sug`urta qilish. Kompaniyaning nizom fondi 2000 mln. so`m miqdorida bo`lib, ta`sislik badallari hisobidan tashkil topadi. Naqd pulsiz shakllardagi oddiy va egasi yozilmagan aksiyalar chiqaradigan bu kompaniya cheklanmagan miqdorlarda sug`urta fondlari tashkil qilish huquqiga ega. Nizom fondining 25 % ni zaxira fondlari daromad hisobidan tashkil kilinadi. Kompaniya o`z faoliyatini amalga oshirish uchun boshka fondlar xam tashkil qiladi. Shahar korxonalari va qishloq korxonalari aholisining iqtisodiyoti xamda turmush sharoiti bir xil bo`lmaganidek ulardagi sug`urta obyektlari, xatto sug`urta xodtsalari xam bir-biridan farq qiladi. Shu boisdan sug`urta ishlarini tashkil qilishda ularning xususiyatlarini e`tiborga olish talab kilinadi, chunki sanoat va qishloq xo`jalik korxonalarining mol-mulki, mehnat sharoiti bir xil bo`lmaganidek

www.arxiv.uz xonadonlardagi uy-ro`zg`or anjomlarning xam o`z xususiyatlari xam bor. Ana shularni ko`zda tutib Respublika Vazirlar Mahkamasi shahar hududida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarga sug`urta xizmatini ko`rsatish maqsadida “Kafolat” davlat aksiyadorlik sug`urta kompaniyasini tashkil qiladi. Uning asosiy vazifalari: a) shaharlarda aholi xayotini, salomatligini va mol-mulkini sug`urta qilish; b) korxonalar, tashkilotlar va muassasalar mol-mulkini sug`urta qilish; v) yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy va tadbirkorlik tavakkalchiliklarini sug`urta qilishni amalga oshirish; g) qonunda ko`zda tutilgan sug`urta ning majburiy turlarini amalga oshirish; d) kushimcha sug`urta lash va qayta sug`urta operatsiyalarini amalga oshirish, sug`urta viy maslaxat xizmatlarini ko`rsatish; ye) maxalliy sharoitlarni hisobga olib, sug`urta ning yangi turlarini joriy etish; 2. Korxonalar javobgarligini va mol-mulkini ixtiyoriy sug`urta kilishShaharlarda joylashgan davlat, xususiylashtirilgan, qo`shma, kichik va xususiy korxonalar va tashkilotlarni javobgarligi va mol-mulkini sug`urta qilish. 3. Sug`urta ning qonunchilik hujjatlarida va xukumat karorlarida nazarda tutilgan majburiy turlarini sug`urta kilishBu fukaro mol-mulki, transport vositalari egalarining fukarolik javobgarligi, yo`lovchilar sug`urta si, O`zbekiston temir yo`llari, parvozlarda ishtirok etuvchi xodimlar, oddiy askarlar va boshkalar tarkibiga kiruvchi harbiyxizmatchilarni va harbiyxizmatni o`tashga majbur shaxslarni sug`urta qilish demakdir. Har bir sug`urta xilining xususiyatini ko`zda tutib, sug`urta faoliyati quyidagi yunalishlarda guruxlashtiriladi: - xududlar buyicha (mamlakatning ichki doirasi va tashki sug`urta munosabatlari e`tiborga olinadi) - davlat va xususiy sug`urta tashkilotlari buyicha - tarmoqlar buyicha - xavf-xatar xillari buyicha - majburiy va ixtiyoriy sug`urta buyicha

www.arxiv.uz Xududlar buyicha sug`urta lashda mamlakatning ichki doirasida va tashki iktisodiy munosabatlarida olib boriladigan ishlar, shu jumladan xorijiy mamlakatlar bilan sug`urta sohasida xamkorlik kilishibunda faqat eksport-import muammolarigina emas, balki investitsiyalar, diplomatiya xodimlarini xam sug`urta lash ko`zda tutiladi, bunday sug`urta lash davlat va xususiy tashkilotlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu munosabat bilan dastlab sug`urta tashkilotlarini quyidagicha guruxlash mumkin: 1. Faqat xorijiy mamlakatlar investorlari (Uzinvest) va tashki iktisodiy munosabatlarga xizmat qiluvchi sug`urta tashkilotlari (Intertrans). 2. Qo`shma sug`urta tashkilotlari, kompaniyalar (masalan, “Umid” sug`urta tashkiloti, uzbeksug`urtaXauden Lix” qo`shma korxonasi) 3. Faqat mamlakat doirasida xukukiyva jismoniy shaxslarga xizmat qiluvchixususiy tashkilotlar ( “Bit” tashkiloti) 4. Davlat hissadorlik sug`urta tashkilotlari

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Djabbarov T, Dodoboyev YU «Investitsionno`ye instituto`» T,2002 2.Chjen. V A. Mirzaaxmedov E «Ro`nochno`ye infrastukturo` Uzbekistana»,T,1996 3.Chjen V.A «Xususiylashtirish asoslari» T,1996 4.Rasulov M «Bozor iktisodiyoti asoslari»,T,Uzbekiston, 1999 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ijtimoiy sug`urta bo`yicha ajratmalar

Bozor xo‘jaligida ish haqi tizimi

Bozor iqtisodiyoti

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli

Moliyaning mohiyati va vazifalari