Бозор шароитларида ишлаб чиқариш воситаларини тақсимлаш тузилмаларининг қайта шаклланиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор шароитларида ишлаб чиқариш воситаларини тақсимлаш тузилмаларининг қайта шаклланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Моддий-техника таъминот тизимининг моҳияти (тарихий фаслда). 2. Ишлаб чиқариш воситалари бозорининг шаклланиши давридаги ўзига хосликлар. 3. Ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқариш бозорининг фаолиятидаги ўзига хос жиҳатлар. 4. Бозорни шакллантиришни ҳисобга олган ҳолда Давлат таъминотини ислоҳ қилишнинг тактика ва стратегияси. 5. Бозор шароитларида Давлат таъминоти ва унинг бўлинмалари вазифаларини қисман сақлаб қолишнинг объектив зарурияти. 1

www.arxiv.uz Моддий-техника таъминот тизимининг моҳияти (тарихий фаслда) Таъминотчи – етказиб берувчи ташкилотларнинг шу кундаги аҳамияти ва фаолиятини тўғри баҳолаш учун , бозор муносабатлари ривожланаётган шароитларда қайта шаклланишини тушинтиришга ҳаракат қилиш учун қисқача тарзда уларнинг ўтмишдаги ривожи ва аҳволига тўхталиб ўтиш мақсадга лойиқдир . Совет хокимияти иқтисодиёти тузилмасининг асосий ўзига хос жихати социалистик ишлаб чиқаришнинг режалаштирилишини товар муносабатларига қарама-қарши қўйилганидан иборат бўлди. Режалаштириш товар ишлаб чиқаришни истисно қилди ва ҳар қандай бозор қонунлари пайдо бўлишини рад этди. Барча асосий ишлаб чиқариш воситаларини марказлаштирилган тартибда режалаштириш ва тақсимлашга сўзсиз амал қилинди. Совет ҳокимиятининг биринчи кунларидаёқ ишлаб чиқариш воситаларини тақсимлаш ташкил этилди ва маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳамда тақсимлаш, корхона, ташкилотларнинг таъминлаш – етказиб бериш фаолияти устидан ишчи назорати ўрнатилди. Фуқаролар уруши, чет эл босқинчилик натижасида кўплаб хом ашё ва озиқ- овқат манбалари марказдан ажралиб қолди. Бу ўз навбатида барча турдаги ресурслар билан таъминлаш ва уларни тақсимлашни янада марказлашувидан иборат бўлди. Булар барчаси қаттиқ иқтисодий чоралар кўришга, кейинчалик ҳарбий коммунизм деб ном олган тартибга сабаб бўлди. Бу даврда саноатнинг турли тармоқларида бош-бошқармалар тузилди, унинг таркибига таъминот ва тақсимот бўлимлари ташкил этилди. Корхоналар тегишли бош-бошқармага тўлиқ бўйсундирил-ганликлари туфайли ҳар қандай мустақилликдан маҳрум эди. Моддий бойликлар тақсимотининг ҳаддан ташқари марказлаштирилгани, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилараро муносабат натура тарзда эканлиги уруш туфайли вайрон бўлган хўжаликни тиклашни орқага сурар эди. 1921 йил март ойида янги иқтисодий сиёсат (ЯИС)га ўтишга қарор қилинди. У моддий – техника 2

www.arxiv.uz таъминотини ташкил этиш ишига жиддий ўзгаришлар киритишни кўзда тутди. Марказлашган тақсимот ва пулсиз ҳисоб-китоб таъминот ва етказиб беришнинг анча мослашувчан тижорат тизимига ўз ўрнини бўшатиб бериши керак эди. Кўпчилик корхоналар ЯИС шароитларида аста-секин давлат таъминотидан қутилиб, ўзларини керакли хом-ашё ва материаллар билан уларни бозордан сотиб олиб таъминлашга ўта бошладилар. Шу билан бир вақтда ўша пайтгача таъминот режаси асосида тақсимланадиган материаллар тури қисқарди. Йирик корхоналар бирлашмаси сифатида, тўла хўжалик ҳисоби асосида ишовчи трестлар пайдо бўлди. Трестлар, амалда, ўз корхоналари ишлаб чиқарган маҳсулотлар билан таъминлаш ва уларни сотишликни ўз қўлларига оладилар, бу хол муомила харажатлари ошишига ҳамда улар ўртасидаги носоғлом рақобатга олиб келади. Натижада, трестларни синдикатларга бирлаштириш мақсадга мувофиқ деб топилади (масалан, кўмир, нефть, тўқимачилик ва б.), Синдикатлар таркибида эса сотувни амалга оширувчи ташкилотлар – тижорат ва савдо бўлимлари тузилади, шунингдек синдикат аъзоларини моддий-техника таъминотини амалга оширувчи таъминот бўлимлари очилади. Моддий бойликларни тақсимлаш бўйича давлат идоралари сифатида синдикатлар аҳамиятининг ошиши муносабати билан ўта муҳим бўлган айрим тур маҳсулотларга маблағ ажратиш тизими жорий этилди, шунингдек тақчил ресурсларни ташқи махсус комиссияси тузилди. Аста-секин синдикатлар маҳсулот сотишни тўла ўз қўлларига кредитлар ва амалда саноатнинг сотувчи идорасидан, унга тўлиқ раҳбарлик қилувчи идорага айланадилар ҳамда халқ хўжалиги Олий кенгаши (ХХОК) вазифасини очиқдан- очиқ бажаришга ўтдилар (ХХОКлар 1917 йилда тузилган эди). Буни эътиборга олган ҳолда 1929 йилда ХХОК бош–бошқармалари ва синдикатлар ўрнига айрим тармоқларга раҳбарлик қилиш бўйича хўжалик ҳисобидаги тармоқ бирлашмалари тулизди, корхоналар эса саноатни бошқаруви асосий бўғинларига айланди. Бирлашмаларга айлантирилган таъминот ва сотув бирлашмалари моддий хом ашё ресурсларини тайёрлаш, улар билан корхона, қуришлишларни таъминлаш, заҳира 3

www.arxiv.uz меъёрини белгилаш, буюртмалар қабул қилиш, уларни корхоналарга тақсимлаш билан шуғулландилар, ассортимент (маҳсулот турлари)ни ва стандарт (мезон)ни белгиладилар, шунингдек сифат устидан назорат ўрнатдилар. Оқибат натижада бу корхоналар мустақилликга тўлиқ барҳам берди, улар раҳбарлари маъсулиятини пасайтирди, уларни ўз заҳираларидан эркин ва оқилона фойдаланиш имконидан маҳрум қилди. 1931 йилда ХХОК қарорига мувофиқ корхона директорларига ўз корхоналарини таъминлаш борасида кенг ҳуқуқлар берилди ва шу билан бир вақтда таъминотчи ва сотувчи идоралар ҳуқуқ ва мажбуриятларини чеклаш амалга оширилди. Сотув фаолияти билан энди мустақил сотув ташкилотлари (пўлат сотувчи, рангли металл сотувчи ва х.к.) ёки уларнинг шахобчалари шуғуллана бошладилар. Бундай шахобчалар тегишли тармоқ маҳсулотига талаб юқори бўлган худудларда очилди. Таъминот фаолияти билан тармоқ таъминот бўлимлари ва (район) таъминот идоралари шуғуллана бошладилар. 30-йилларнинг бошларида етказиб берувчилар билан истеъмолчилар ўртасида шартнома тузиш тартиби, уларнинг шакли, муддатлари, шартлари ва ҳисоб-китоб тури, шунингдек, шартнома айрим бандларини бузганлик учун санкция (жазо- чора)лар белгиланди. 1936 йилда ҳукумат қарорига мувофиқ халқ комиссарликлари саноат бош- бошқармалари, ишлаб чиқарувчилар билан бир қаторда хўжалик ҳисоби асосида таъминот сотиш вазифаси билан шуғулланиш ҳуқуқи берилди. бош-бошғармалар корхоналар фаолиятига таъсир ўтказиш учун кенг ҳуқуқига эга бўлдилар. Улар бош ва тўғридан-тўғри сотиш ҳамда таъминлаш бўйича шартнома туза оладиган бўлдилар, кредитлардан фойдаланиш ҳуқуқига олдилар, банкларда жорий ҳисоб Рақами очишлдари мумкин бўлди. Халқ Комиссарлаклари йириклаштириш туфайли янгидан-янги таъминот ва сотиш иборалари пайдо бўлди. 40-йилга келиб, 26 халқ камиссарлиги ташкил топди, уларнинг ҳар бирида бош таъминот (главснаб), бош сотув (главсбўт) ҳамда бош-бошқармалар таъминот бўлимлари ташкил этилди. 4

www.arxiv.uz Таъминотчи – сотувчи ташкилотлар тобора бир-бирларининг фаолиятини такрорлай бошладилар, омборлардаги заҳиралар ошиб борди, товар айланиши секинлашди, муомила сарфи ўсди, лавозимлар ҳаддан зиёд кўпайди. Буларни барчасини ҳисобга олган ҳолда 1940 йили моддий-техника таъминот ва сотиш идоралари тизимини қайта тузиш бошланди. Натижада қуйидагилар таъминот идоралари бўлиб қолди: а) идора, база, омборлари билан халқ комиссарлари бош таъминоти; б) халқ комиссарлиги бош-бошқармаларининг чека тармоқар-сиз таъминот бўлимлари; в) саноат корхоналари таъминот бўлимлари. Сотиш таркибларига қуйидагилар киради: а) район контора, база, омборлар тармоғи билан бош сотув (сбўт); б) контора, база ва омборлар тармоғи билан, агар мазкур тармоқда бош сотув (главсбўт) бўлмаса, бош тармоқ бошқармалари сотув бўлимлари; в) саноат корхоналари сотув бўлимлари. Уруш даври – 1941-1945 йилларда етказиб берувчилар ва истеъмолчиларнинг хўжалик ҳисоби асосидаги муносабатлари сезиларли даражада кучсизланиши юз берди. Амалда шартномалар тузиш барҳам топди, маҳсулот миқдори, сифати ва етказиб бериш муддат заводларда ҳарбийлар томонидан назорат қилинди. Уруш тугагандан сўнг вайрон бўлган халқ хўжалигини тиклаш бўйича мураккаб вазифаларни зудлик билан ҳал этишликни ҳисобга олиб таъминотни режалаштириш моддий фондларни белгилаш бўйича мустақил идора тузиш мақсадга лойиқ деб топилди. Натижада 1948 йилда хукуматнинг махсус қарори билан халқ хўжалигини моддий-техника таъминоти бўйича СССР Министрлар Кенгаши Давлат Камитети (СССР Госснаби) тасдиқ этилди. Бу идора зиммасига ишлаб чиқариш воситаларини йиллик ва истиқболдаги баланс ва режаларининг лойихасини тузиш, муҳим қурилишлар ва ишга тушириш объектларини мужассама таъминлаш режаларини ишлаб чиқариш, мамлакат иқтисодиёт учун қўшимча ресурсларни излаб топиш вазифаси юкланди. 5

www.arxiv.uz Аммо моддий-техника таъминотини режалаштиришнинг ҳаддан ташқари марказлаштиришга Давлат таъминоти ўзининг биринчи 5 йиллик фаолиятидаёқ йўл қўйганлиги ва бюрократизм билан чамбарчас боғлиқ ҳолда камчиликлар юз берганлиги ҳамда маҳаллий таъминот идораларига тегишли баҳо берилмаганлиги шунча олиб келадики, Давлат таъминоти мустақиллик мақомидан маҳрум этилди ва Иттифоқ Давлат режаси (Госплани) билан бирлаштирилди. 1956 йилгача халқ хўжалигига раҳбарлик қилишни тармоқ вазирликлари ўз таъминот ва сотиш идоралари орқали, шунингдек худудий таъминот ҳамда сотиш ташкилотлари ёрдамида амалга оширдилар. Кейинчалик истиқболли режалаштириш Иттифоқ Давлат режаси таркибида тўпланди, жорий режалаштиришни эса Иттифоқ вазирлар кенгаши давлат иқтисодиёт коммисияси амалга оширди. 1957 йилда халқ хўжалиги бошқарувини қайта ташкил этиш (совхалқхўж – совнархозлар тузилди) кўпчилик вазирликлар бош таъминот ва бош сотиш идоралари тугатилишига худудий таъминот ва сотиш идоралари (УМТСИС) ташкил бўлишига олиб келди. Собиқ вазирликлар омбор ташкилотлари улар тасаруфига ўтказилди. Бу ҳол майда омборлар сонини сезиларли даражада қисқартириш ва моддий ресурсларни йирик базаларда тўпланиши, уларнинг иқтисослашувини ошириш, айланиши харажатларини камайтириш, улар ишида бир-бирини ўрнини босиш ва ўхшашликка барҳам берди. Таъминот ташкилотлари истеъмолчиларга яқинлашди, ресурслар билан манёвр қилиш мумкин бўлди, меъёридан ортиқ ва заҳирадаги ортиқча товар – моддий қимматдорликлар тезроқ айлана бошлади. Шу билан бирга, (совнархоз) моддий-техника таъминот тизими ўша бир хил тармоқлар кооперациялашган алоқанинг бузилишига олиб келди. Аслида улар турли минтақаларда жойлашган эди. Натижада маҳаллийчилик, минтақа манфаатини устун қўйиш кучайди. Оқибатда, моддий техника таъминоти янада такомиллаштириш зарурияти етила борди. Ком фирка сентябр (1965 й.) Пленуми Совхалқхўж. (Совнархоз) тизими орқали бошқарув тузилишини давр талабига жавоб бермайдиган деб топди. Тармоқ 6

www.arxiv.uz тамойили бўйича саноатни бошқаришга ўтилиш муносабати билан умумиттифоқ ва иттифоқ-республика министрликлари моддий-техника ресурсларини тақсимловчилар бўлди. Яна қайтадан Иттифоқ Давлат таъминоти (Госенаб) тузилди ва у ўз таркибига берилган кўплаб ташкилотлар устидан раҳбарликни амалга ошириши истеъмолчиларни, улар қайси муассаса тасарруфида эканлигидан қатъий назар моддий-техника таъминоти бўйича техника ва иқтисодий сиёсатни таъминлаш керак эди. 80-йиллар ўрталаридаги қайта қуриш давригача иттифоқ парчаланиши бошланган давргача, иттифоқ парчаланиши бошланган давргача бир қанча мустақил моддий техника таъминот тизими мавжуд эди. Улардан асосийси: 1) Иттифоқ Давлат таъминоти умумдавлат тизими. 2) Қишлоқ хўжалигини ишлаб чиқариш – техника билан таъминлаш (госкомсельхозтехника) СССР иттифоқ-республика давлат комитетлари. 3) Умумиттифоқ ва иттифоқ-республика министлари ва муассасалар моддий- техника таъминот идоралари. 4) Иттифоқдош республикалар моддий техника таъминот идоралари. Ишлаб чиқариш воситалари бозорининг шаклланиши давридаги ўзига хосликлар Инсоният тарақиёти тарихи кўп асрлик мураккаб ҳаттоки , у ёки бу жамият хаёти турли сохаларидаги драматик ўзгаришлар занжиридан иборатдир . Бу ўзгаришлар, одатда эвалюция тавсифига эга бўлган, яъни иқтисоддаги, сиёсатдаги ва ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар аста-секин заминида юз берган, аҳолининг асосий қатлами учун оғир ўтмаган. Аммо тарих шундай аччиқ тажрибаларга эгаки, унда айрим шахс ёки гуруҳ аҳолининг маълум қисмини ўз иродасига бўйсиндиради, баъзан тақдирнинг қалтис ўйини туфайли ўзгаришлар юз беради. Бундай ўзгаришлар инқилобий тавсифга эга бўлиб, улкан зарар билан ўтади, илгари тўпланган моддий ва маънавий бойликларга катта путур келтиради, устига-устак кўплаб инсонлар қурбон бўлади. 7

www.arxiv.uz Булар барчасини шўролар тизими қулагандан кейинги улкан худудда юз бераётган воқиалар тасдиқланмоқда. Иттифоққа мажбуран бирлаштирилган барча республикалар мустақил давлатлар бўлиб қайта ташкиллана бошлади. Шунга кўра уларда ижтимоий сиёсат ва иқтисодий турмуш ҳам ўзгармоқда. Улар мисолида биз, бир томондан, етти ўлчаб бир кесмоқлигига амал қилинаётганини, чуқур ўйлаган ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш йўллари изланилаётганини, аммо, иккинчи томондан қўшни давлатларнинг кўпчилигида хаётнинг барча соҳаларидаги ислоҳотлар жадаллик билан, инқилобий тусда олиб боришга бўлган уринишлар очиқ-ойдин кўринмоқда. Бу ҳолат жиддий сиёсий ва ижтимоий ноҳуш оқибатларга олиб келмоқда. Ўнлаб йиллар мобайнида иқтисодиёт жараёнида маъмурий буйруқбозлик, тақсимлаш усули хукмронлик қилган мамлактларда ишлаб чиқариш воситалари бозорини шакллантириш, биргина куф-суф дейиш билан амалга ошмайди. Чунки у фақат иқтисодиёт соҳасидагина эмас, балки ижтимоий рухият соҳаларида ҳам чуқур ўзгаришларни амалга ошириш билан боғлиқдир. Фақат бозор муносабатларини, яъни бозор инфратузилиши объектлари, кенг тузилмалар тармоғини шакллантириш учунгина эмас, балки бозор қайта ташкил бўлиши жараёнига жалб этиладиган ва унда ишнинг кўзини билиб иштирок этадиган мутахасислар катта гуруҳини тайёрлаш учун ҳам маълум ўтиш даври талаб этилади. Нима деб ўйлайсиз, шўро хокимияти йилларида миллионлаб кишиларнинг суяк-суягига сингиб кетган ишлаб чиқаришнинг социалистик шакли сўзсиз устунлиги ҳақидаги тушунчани ўзгартириш озмунча куч ва вақт кетмайдимикин? Улар учун ҳамма вақт бозор ғайри одатий хол, тайинсиз ва ижтимоий адолатга эга бўлмаган нарса бўлиб келган. Бозор ислоҳотларини, айниқса, катта авлод вакиллари ёқтирмай қабул қиладилар, чунки улар социалистик қурилишга сиртқидилдан ишонганлар ва бутун меҳнат фаолиятларини шунга бағишлаганлар. Уларни ҳам тушуниш керак. Лекин, ҳатто, улар ҳам кўп холларда гарчи умидлари пучга чиқанлиги сабабли эътиборда бўлсалар-да, социалистик ўтмишни танқидий мушоҳада этмоқдалар. Уларнинг кўпларига эски тузум, гарчи улар Ватанга садоқат билан қаҳрамонона ҳизмат 8

www.arxiv.uz қилган бўлсалар ҳам бахт келтирмади. Ижтимоий ва иқтисодий хаётдаги илк демократик ўзгаришларни ҳис этиб аҳолининг кўпчилик қисми чиройли баён этилган ва битилган социалистик турмуш тарзининг кўпгина тамойилларига амалда риоя этилмаганини тушуниб етди. Меҳнатнинг миқдори ва сифатига аҳамият берилмай, яқин-яқингача аҳоли асосий қисмига тенг тақсимлаш усули одатдаги хол эди. Бошқа кўпгина ижтимоий адолатсизлик тамойиллари ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Ваҳоланки, миллионлаб совет кишиларининг сабр билан уларга чидаб келиши жахон тараққий этган мамлакатлари аҳолисини ҳайратга солган эди. Булар барчаси шундан гувоҳлик берадики, ишлаб чиқариш воситалари бозорининг шаклланиши даври, умуман, тақсимлаш муносабатларидан бозор муносабатларига ўтиш даври сифатида, айниқса, ўтиш бошланғич даври ўзига хос бўлган мамлакатларда, яъни собиқ шўро республикаларида айни уларнинг ўзигагина хос бўлган жиҳатлар мавжудлиги табиийдир. Бозор ўзгаришларининг биринчи йиллари тажрибаси шуни кўрсатдики, кўпгина мамлакатлар учун ўзининг мавжуд аҳволини тўғри баҳоламаслик, ривожланишнинг у ёки бу моделидан нусха олиш, ўзига хос бўлган хусусиятларни ҳисобга олмаслик стратегик хато бўлади. Кўпгина ғарб иқтисодчилари, экспертлари ва сиёсатчилари, ҳануз ўз тажрибаларини баён этмоқдалар, чунки МДҲ мамлакатлари бозор иқтисодиётига ўтиши 5-10 йиллик муддат ичида амалга оширмоқчилар, ваҳоланки уларнинг мамлакатлари бунга юз йиллар мобайнида эришган. Бозор тузилишининг аста-секин, босқичма-босқич шаклининг табиий зарурат эканлигини баҳолай олмаслик, монополияни сингиш ва соғлом рақобат муҳитини вужудга келтириш, бошланғич даврдаги моддий техника имкониятини қай аҳволдалигини танқидий ва инфратизимини объектларини баҳолай олмаслик МДҲ давлатлари ишлаб чиқариш воситалари бозори шаклланиши даврида, умуман бозор муносабатлари ривожланиши даврида, умуман бозор муносабатлари ривожланиши даврида дуч келаётган муаммоларнинг бош сабабидир. 9

www.arxiv.uz Ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқариш бозорининг фаолиятидаги ўзига хос жиҳатлар Ишлаб чиқариш воситалари бозорининг фаолиятидаги замонавий усуллар ҳақида тасаввурга эга бўлиш учун бир қатор ривожланган давлатлардаги улгуржи савдонинг ташкил этилишидаги муҳим ўзига хосликларини таҳлил қилиш кифоядир. 80 - йиллар охирига келиб АҚШ миллий иқтисодиётида давлатга қарашли бўлмаганларида банд бўлганлар, сонига кўра улгуржи савдо улиши 7% га яқинини, корхоналар сонига кўра 10% га яқинини ташкил қилди. Кейинги 40 йил мобайнида сотув ҳажми бўйича умумий улгуржи савдо обороти салмоғининг барқарор сурътда ошуви кўзга ташланмоқда. Мутахассислар фикрига кўра 60 йилларда, улгуржи савдо кўлами ва аҳамиятининг аниқ-равшан ошишига қарамай, шундай вақт ҳам бўлдики, унга етарли баҳо берилмади, ҳатто унинг фойдали эканлиги рад этилди. Бироқ ишлаб чиқариш кўламининг янада ошуви, меҳнат тақсимоти самарасини ва ишлаб чиқарувчилар учун ўз кучлари асосида ишлаб чиқариш (таъминот) ва сотув вазифасини бажариш мақсадга мувофиқ эмаслигини тушуниш АҚШ иқтисодиётида улгуржи-воситачи ташкилотлар ўрни ва аҳамиятини сезиларли ошишига олиб келди. Ишлаб чиқариш бозорида фаолият кўрсатаётган АҚШ улгуржи корхоналарини қоидага кўра уч тур гуруҳга ажратадилар: 1. Эркин улгуржи – воситачилар (дистрибутив), булар товарга хусусий эгалик ҳуқуқига эгалик қиладилар; 2. Саноат компанияларининг улгуржи бўлинмалари, шоҳобчалари (конторалари); 3. Товарга хусусий эгалик ҳаққи бўлмаган улгуржи корхоналар. 1-гуруҳ вакилларига хос умумий хусусиятларга, биринчидан, улар шоҳобча корхона ҳисобланмайди, яъни тегишли ишлаб чиқарувчилар корхонасига 10

www.arxiv.uz бўйсунади, иккинчидан, улар ўз пул маблағини товарга қўяди ва бу билан уни ишлаб чиқарувчилар тижорат таваккалчилигига шерик бўлади. Улгуржи корхоналар бозорида, сотиладиган ишлаб чиқариш воситаларининг яримидан кўпроғини сотмоқда. Дистрибьюторларни икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: барча тур хизматларни тўлиқ кўрсатувчи ва чекланган турдаги хизматларни кўрсатувчи. Барча хизматларни тўлиқ кўрсатувчи улгуржи савдо корхонаси кенг миқёсда тижорат воситачилик ва ишлаб чиқариш фаолиятини амалга оширади. Улар кўп ҳолларда товарларни сақлаш ва етказиб бериш билан боғлиқ юқори даражада сарф- харажатлар билан боғлиқ хизматлардир. Бу ҳол ўз навбатда жорий харажатлари ва тегишли тарзда устама нарх даражаси ўсишига олиб келади. Иккинчи тоифага мансуб улгуржилар («харид қилдинг-ми, олиб кет» қабилида иш тутувчилар) асосан майда чакана дўконларга хизмат кўрсатадилар. Бундан ташқари уларнинг хизматидан маиший хизмат кўрсатувчилар, оз миқдорда харид қилувчилар ҳам фойдаланадилар, чунки улар мол етказиб бериш вазифасини ўз зиммаларига олмайдилар. Улгуржи маклерлар (даллоллар) ҳам шу иккинчи тоифага киради. Ундан ташқари вагон-автоулгуржилар, посилкачи улгуржи савдочилар, улгуржи кооператив ишлаб чиқарувчилар ҳам шу гуруҳга киради. Улгуржи маклерлар кўтарачилар ва ишлаб чиқарувчилар буюртмасини бажарадилар (булар асосан, кўмир, нефт, кимё товарлари ва х.к. бозори). Улар хусусий эгалик ҳуқуқи оладилар, аммо сақлаш ва жўнатиш бўйича ишлаб чиқариш вазифаларини бажармайдилар, фақат бу жараёнларни ташкил этади. Вагон – автоулгуржилар асосан тез бузиладиган товарларга иқтисослашади ва талабни ўрганиш, товарни сақлаш, ортиш – тушириш каби ишларни бажаради. Посилкачи (жўнатувчи) асосан кундалик харид дўконлари билан ва баъзи охирги истеъмолчилар билан ишлайдилар (спорт анжомлари, узоқ фойдаланиладиган товарлар ва ҳ.к.лар). Ишлаб чиқарувчи кооперативларнинг кўпчилиги, одатда, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари савдосида банддирлар, шунинг учун бу ўзига хос товарларни сақлаш масаласи алоҳида касб этади. Идишли улгуржи корхоналар воситачиликдаги барча 11

www.arxiv.uz хизматларни кўрсатади, фақат кредит бериш бундан мустасно. Уларнинг мижозлари бўлиб, асосан озиқ-овқат чакана савдо дўконлари ва аввало, супермаркетлар ҳисобланади. Гарчи дистрибьютерлар учун юқори даражада иқтисослашиш хос бўлса-да, рақобатбардошликни ошириш учун барибир улар ўзининг асосий товар турига бир мунча қўшимчалар қилади. Улгуржи корхоналар 2-тур гуруҳ вакиллари ҳам икки қисмга ажралади: заҳирали (улгуржи база) ва заҳирасиз (улгуржи контора). Саноат компанияларининг улгуржи бўлинмалари, тармоқ (контора)лари жами улгуржи оборотнинг деярли ярмини амалга оширадилар ва ишлаб чиқариш воситалари (хом-ашё, материаллар, автомобиллар ва х.к. бозорида) фаолликка эгадирлар. Одатда йирик корпорациялар – ишлаб чиқарувчилар (масалан, Фордмоторс Крайслер порт ва б.) бўлинма (шаҳобча)ларининг муҳим вазифаси ўз эгалари маҳсулотини сотишлар. Бу улгуржи корхоналар тижорат муносабатига киришадилар ва маҳсулотларни тақсимлайдилар, кўпинча тақсимлаш эркин дистрибьюторлараро бўлади, улар бевосита матбуотчиларга хизмат кўрсатадилар. 3 – гуруҳ улгуржиларга, яъни товарга эгалик ҳуқуқини олмайдиганларга аукцион компаниялар, брокерлар, комиссио-нерлар, саноат ва савдо агентлари киради. Аукцион компаниялар қишлоқ хўжалик хом ашёси (мўйна, гўшт, тамаки ва б.) бозорида, шунингдек тутилган жиҳозлар ва комплектловчи (бутловчи) буюмлар бозорида фаолият кўрсатадилар. Талаб ва таклифни тажрибали сотувчи ва харидорларни чуқур ўрганувчи брокерлар бу гуруҳнинг одатдаги шакллари ҳисобланади. Корхона – брокерлар асосан мавсумий товарлар, кўчмас мулк, кемалар ва тутилган жихозлар бозорида фаолият кўрсатадилар. Коммиссионерлар товарларни ўз номларидан сотиш билан шуғулланадилар-у, аммо унинг эгаси ҳисобидан амалга оширадилар, шунингдек товарни сақлашни ва унга ишлов беришни, мижозга кредит беришни ҳам ўз зиммаларига оладилар, транспорт ташкилотлари билан шартнома тузадилар ҳамда ахборот хизмати кўрсатадилар. 12

www.arxiv.uz Саноат агентлари узоқ муддатли воситачилик фаолияти билан шуғулланадилар ўзларининг муайян фаолият худудлари маълум қисмида ишлаб чиқарувчи – корхона мсҳсулотининг бир қисми сотилишига кўмаклашадилар. Қоидага кўра корхона - ишлаб чиқарувчи агент хизматидан фойдаланади, қачонки бу ўз савдо агентига эга бўлишидан кўра фойдалироқ бўлса. Саноат агентларининг фаолият кўрсатиш соҳаси, бу – сотувни ташкил этиш, ахборот хизмати кўрсатиш, баъзан товарларни сақлаш. Саноат агентлари барча кўрсаткичлар бўйича 3 – гуруҳ улгуржи корхоналар орасида устунликка эгадирлар. АҚШда улар 15 мингга яқин бўлиб, битта корхонага ўртача тўрт киши тўғри келади. Савдо ёки етказиб берувчи агентлар унча катта бўлмаган корхоналарнинг маҳсулотларини улгуржи сотувини амалга оширадилар, одатда йирик марказларда жойлашган бўладилар ва саноат агентларидан фарқли ўлароқ, сотувни битта худуд билан чегараланмайдилар, мамлакатнинг барча бозорларида ҳаракат қиладилар. АҚШдаги ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа товар бозори қатнашчилари ҳамда савдо усулларининг энг хусусиятли жиҳатлари шундан иборат. Энди улгуржи савдони ташкил этишнинг ўзига хос жиҳатларини Оврўпанинг етакчи мамлакати – Германия мисолида кўрамиз. ГФРда улгуржи савдо операцияси ўзида икки гуруҳ хом-ашёлар, ярим фабрикатлар билан операция ўтказувчиларга ажралади. Бу операцияларни мустақил улгуржи савдо корхоналари амалга оширадилар, бундан ташқари кооператив муассасаларнинг харид қилиш ва сотиш ассоциациялари саноатнинг ҳуқуқий жихатдан мустақил бўлинма ва омборлари, чакана савдонинг тегишли агентлари ҳамда фирмаларнинг савдо агентлари амалга оширади. Улгуржи савдода сотиш (сбўт) шакли бўйича чаканачи корхоналар (истеъмол товарлари) билан ва чаканачи бўлмаган корхоналар (ишлаб чиқариш воситалари) билан савдо алоқалари фарқланади. Хусусий мулк шакли бўйича индивидуал хусусий мулкли командир жамият ва масъулияти чекланган ширкат (МЧШ)лар фарқланади. 13

www.arxiv.uz Сўнгги йилларда ГФРдаги улгуржи савдода хусусий индивидуал ва кооператив корхоналар улуши камайиши ва шу билан бир вақтда МЧШ ҳамда акциядорлик жамиятлари улуши ошганлиги кузатилмоқда. Улгуржи савдо корхоналарининг асосий вазифаси бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: а) Сақлаш, етказиб бериш, транспортировка ва истеъмолчи-ларга товар жўнатиш; б) Муайян товарлар, шунингдек умумий тавсифдагилар бўйича мижоз ва мол етказиб берувчиларга турлича хизматлар кўрсатиш (бозорни ўрганиш, сифатни сертификатлаш, консалтинг, логистика бўйича хизматлар, молиялаш, солиқлар ва х.к.); в) Мижозларга товарлар ва ассортимент бўйича ахборот, маслаҳат ва сервис хизмати кўрсатиш. Шуни алоҳида такидлаш лозимки, кейинги йилларда транзит операциялар улуши, айниқса хом ашё ва ярим фабрикатлар савдосида, сезиларли даражада ошмоқда. Омбордан товар жўнатиш улушини баҳолаш, омбор квотаси кўрсаткичлари асосида амалга оширилади, улар омбордаги мавжуд захирадаги товарни йиллик оборотга ўртача нисбатида ҳисобланади. Улгуржи савдонинг анъанавий вазифаси ГФР иқтисодий ҳаётда юз бераётган ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда янги фаол шакллар билан алмашиниш ҳолати эътиборни ўзига жалб этмоқда. Ҳозирги улгуржи савдода бир томондан иқтисослашган савдо корхоналарининг бирлашган гуруҳлари пайдо бўлмоқда, масалан, кийим-кечак, пойабзал, уй-рўзғор асбоблари соҳасида ва улар кўпинча чакана савдоси вазифасини бажармоқдалар. Иккинчи томондан, улгуржи савдо ичида баъзи одатдаги вазифалар мустақил коммерсантлар томонидан амалга оширилмоқда, масалан, транспорт ва омборлар соҳасида. Саноат корхоналари улгуржи савдо вазифаси тобора ўз зиммаларига олмоқда, бундай сиқиб чиқаришнинг сабаби, немис иқтисодчиларининг фикрича, улгуржи 14

www.arxiv.uz савдода етарли касбий малакани етишмаслиги, хизмат кўрсатишнинг қимматлиги ва иқтисодий тавсифдаги бошқа омиллардир. Саноат улгуржи савдо билан, одатда, сотув тармоқлари ва бозорни кенгайтириш, бозор ҳақидаги билмини тўлдириш ва бошқа бир қатор холларда ҳамда ўзига фойдали вазиятларда ҳамкорликни йўлга қўяди. Шу билан бирга ГФР улгуржи савдонинг баъзи соҳаларида чакана савдога нисбатан ўз ўрнини мустаҳкамлашга эришди. Бу аввало, ёпилғи, қурилиш материаллари, боғдорчилик анжомлари ва бошқаларга таалуқли. Бозорни шакллантиришни ҳисобга олган ҳолда Давлат таъминотини ислоҳ қилишнинг тактика ва стратегияси. Ҳар қандай ислоҳатнинг ҳал этувчи масъулиятли ва муҳим жиҳати бўлиб, бош (стратегик) йўналишни танлаш ҳисобланади, устига-устак, агар гап мамлакат иқтисодиёти каби мураккаб ҳамда нозик соҳа хусусида борар экан унинг муҳитлиги янада ошади. Белгиланган ислоҳатнинг бош йўналиши (стратегияси) аниқ ишлаб чиқарилгандан кейингина турли босқичларда ана шу бош мақсадни амалга ошириш тактикаси яратилади. Стратегия ва тактика амалга оширилажак ислоҳатлар туфайли эришилинадиган сўнги мақсадга томон боришда ўзига хос вазифасини ўтайди. Шу билан бирга, ижтимоий иқтисодий ўзгаришлардан асосий мақсадни белгилаш ислоҳ қилишнинг бошланғич нуқтаси бўлади. Ўзбекистоннинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллигига эришиш миллий давлатчилик барпо қилиш, бунинг мустаҳкам заминини яратиш манфаатларидан келиб чиқиб, иқтисодни ислоҳат соҳасидаги бош (стратегик) мақсадлар сифатида қуйидагилар белгиланди: 1. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини босқичма-босқич шакллантириш, миллий бойлик қўшувчи, кишиларнинг турмуш кечиришлари ҳамда фаолият кўрсатишлари учун муносиб шароит ярата оладиган бақувват ва мунтазам ривожланувчи иқтисодий тизим яратиш. 2. Кўп укладли иқтисодиёт барпо қилиш, хусусий мулкдан инсоннинг бегоналашувига йўл қўймаслик, ташаббус ва тадбиркорликни ҳар 15

www.arxiv.uz томонлама ривожлантириш асоси сифатидаги хусусий мулкчиликнинг мухофазасини давлат томонидан таъминлаш. 3. Корхона ва фуқороларга кенг иқтисодий эркинлик бериш, улар хўжалик фаолиятларига давлатнинг тўғридан-тўғри аралашувига йўл қўймаслик, иқтисодиётни маъмурий-буйруқбозлик усулида бошқаришликни таг- томири билан йўқотиш, иқтисодий омил ва имтиёзлардан кенг фойдаланиш. 4. Моддий, табиий ва меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланишни таъминловчи чуқур ижтимоий қайта ташкил этишни амалга ошириш, жахон иқтисодиёт тизимига қўшилиб кетиш. 5. Кишиларнинг дунёқарашини ўзгартириб, уларни янгича иқтисодий фикрлашга ўргатиш, ҳар бир инсонга ўз меҳнатини сарфлайдиган ва уни қандай шаклда амалга оширадиган соҳани эркин белгилаш имконини бериш. 6. Шундай қилиб, хулоса чиқариш мумкинки, Ўзбекистон иқтисодиётини ислоҳ қилишнинг асосий моҳияти, унинг бош йўналиши бўлиб, марказлаштирилган, маъмурий-буйруқбозлик асосига қурилган иқтисодиётдан ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига босқичма- босқич ўтишдир. Ўзбекистон Республикаси давлат таъминоти тизими Ўзбекистон иқтисодиётининг тизим таркибий қисмларида бўлиб у ислоҳот жараёнида республикада амалга оширилаётган ислоҳатлар умумий сратегиясига бўйсуниши лозим. Ислоҳот қилиш тактикаси асосий стратегик мақсадни амалга оширишнинг аниқ йўли ва воситасини, шакли ва усулини белгилайди. Амалда эса бу – молиялаш, солиқ, нарх ва инфляцияга қарши сиёсат сохаларида, кредит ва пул муомалси бўйича, кўп укладли иқтисодиёт ҳуқуқий таянчи ва асосини яратиш, шунингдек, бозор иқтисодиёти меъёрида фаолиятда бўлишини таъминлаши босқичма-босқич амалга оширишнинг муайян мужассама тадбирларидир. 16

www.arxiv.uz Иқтисодиёти ривожланган жаҳон мамлакатлари кўпчиликнинг тажрибаси кўрсатишига, бозор инфраструктурасини барпо этиш узоқ давом этадиган, мураккаб жараёндир. Бир неча бошқа талаблардан ташқари, яна мутахассис ходимлар бўлиши, бундан ташқари хўжайинлик қилувчи субъектлар ва аҳолининг хўжалик юритишнинг янги шароитларига руҳий мослашуви ҳам лозим. Ўзбекистонда бозор инфраструктурасини шакллантиришга томон қўйилган биринчи қадам –маҳсулот етказиб беришга бўлган мажбурий давлат буюртмаси ва ресурслар фондидан уни ишлаб чиқаришни марказлаштирилган таъминоти бўлди. Давлат буюртмаси аста-секин шартнома асосидаги нархларда давлат эҳтиёжини қондириш мақсадида сотиб олиш билан алмаштирилди. Бундай зарурат Ўзбекистонда хавфсизлигини таъминлаш, халқаро тузилган шартнома ва мажбуриятларга кўра экспорт учун маҳсулот етказиб бериш билан боғлиқдир. Давлат буюртмаси тугатилгандан сўнг товар ресурсларни марказлаштирилган тақсимоти учун жавобгарлик ҳам бекор қилинди. Улар ўрнига товарлар бозорини барпо этишга қаратилган таркиблар тузилди. Монопол давлат таъминоти ва унинг вориси бўлмиш «Ўзшартнома»савдо ўрнида янги бозор тузилмаси – Республика улгуржи ва биржа савдо акциядорлик уюшмаси (ассоциацияси) ташкил этилди. Унинг зиммасига товар ресурслари бозорида товар ишлаб чиқаришларга, матбуотчилар ва воситачи тадбиркорлар эркин, тўла ҳуқуқли иштироки учун зарур инфраструктура барпо этиш юкланди. Улар шартнома асосида тижорат воситачилик савдо, маркетинг ва бошқа хизмат кўрсатишлари, корхоналар, ташкилотлар ва жисмоний шахсларга, уларнинг мулк турларидан қатъий назар уларга биржа савдоларида тенг ҳуқуқли шароит яратишлари белгиланган. Фақат 1991 йилнинг ўзидаёқ республика товар – хом ашё биржасида мингдан ортиқ битимлар - (1,3 млрд. сўмдан ортиққа) тузилди. Товар – хом ашё биржаси тизими жадал ривож топа бошлади. 90 йиллар бошида Ўзбекистонда 30дан ортиқ биржа фаолият кўрсатди. Улар биржа уюшмасига бирлаштирилди. 17

www.arxiv.uz Товар ресурсларини тақсимлаш биржа тизимини барпо этиш кўплаб брокер ва дилер контроллари тадбиркорлик тузилмалари, савдо уйлари ҳамда тижорат воситачи ташкилотлар пайдо бўлишига олиб келди. Иқтисодиётнинг хозирги туридан илгарилари давлат тақсимот идоралари жой олган, уларга давлат таъминоти сардорлик қилган бўлса, эндиликда улар ўрнини янгидан тузилаётган бозор тизими эгаллай бошлади. «Кичик хусусийлаштириш» программасини амалга ошириши туфайли барча савдо тармоғи давлат тасарруфидан чиқарилди, бир туркум тижорат – воситачи ташкилотлар (ТВТ) ва тубдан янги, тақсимот иқтисодиёти учун хос бўлмаган савдо – хом ашё оқими ўзанларини бунёд этувчи контроллар пайдо бўлди. Шундай қилиб, қадам – бақадам Ўзбекистоннинг илгариги иқтисодий тизими ва унинг муҳим тизим таркиби бўлмиш давлат таъминот бозор муносабатларини шакллантириш йўлига ўта бошлади. Бозор шароитларида Давлат таъминоти ва унинг бўлинмалари вазифаларини қисман сақлаб қолишнинг объектив зарурияти Инсон хаётидаги бошқа ҳодисалар сингари иқтисодий муносабатлар ҳам ҳамиша жиддий ранг - барангликлари билан фарқланган . Жамият иқтисодий ҳаётидаги у ёки бу усул ҳамда шаклларни мутлоқлаштириш ёхуд алоҳидалаш, қоидага кўра нисбий тавсифга эга бўлади ва кўпроқ аналитик мақсадларга хизмат қилади. МДҲ давлатларида юз бераётган йирик кўламли ислоҳотлар ҳақида сўз юритар эканмиз, одатда, тақсимот маъмурий-буйруқбозлик тизимидан бозор муносабатларига ўтишнинг у ёки бу усулини назарда тутамиз. Лекин шуни эътиборда сақлаш лозимки, мавжуд хаётда жахондаги биронта ҳам мамлакатда соф ҳолдаги бозор ёки тақсимот иқтисодиёти учрамайди, балки, уларнинг мумкин бўлган кенг миқёсда, турли нисбатдаги кўникмалари ўрин эгаллайди, бунда бу шакллардан бири сезиларли устунликка эга бўлади. Масалан, шўролар иқтисодиётининг бутун ривожи мобайнида тақсимлаш усули етакчи ўринни эгаллаб келди. Бироқ бозор муносабатлари ҳам намоён 18

www.arxiv.uz бўлиши жуда ҳам эътибордан четда қолмаган. Шу билан бирга бозор муносабатларига очиқ-ойдин амал қилинадиган ривожланган мамлакатларда ҳам режа – тақсимот усуллари бир қадар амал қилишнинг гувоҳи бўламиз. Шунинг учун, бизнинг назаримизда, тақсимлаш ва бозор иқтисодиётини бир-бирини истисно қиладиган ва бир-бирига қўшиб бўлмайдиган ходиса сифатида бир-бирига қарама-қарши қўйиш, шу нуқтаи назардан қараш чуқур хатолик бўлади. Марказлаштирилган тартибда товарларни тақсимлаш ёки фондлар ажратиш қандай тавсифда эканлиги совет иқтисоди амалиёти тажрибасидан очиқ-ойдин кўринди ва тасдиқланди. Бу – мослашувчиликнинг йўқлиги, миллионлаб турдаги маҳсулотни юз минглаб ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар учун ишлаб чиқаришни режалаштириш ва тақсимлашнинг мумкин эмаслиги, мавжуд талабни (ҳам сифат бўйича, ҳам миқдор бўйича) қаноатлантириш иқтисодий омиллари йўқлиги, улкан ва ҳаддан ташқари серчиқим бошқарув маҳкамаси, бюрократия, коорупция ва ҳ.к.лардир. Бироқ, товарларни марказлаштирилган тартибда тақсимлашнинг афзал томони ҳам борлигини унутмаслик даркор. Бугунги кунда уни унутиб қўйганлар ёки бозор иқтисодиёти сархушлигига берилиб, уни шунчаки, енгилтаклик билан рад этмоқдалар. Сир эмаски, ресурслар давлат қўлида тўпланган тақдирдагина ижтимоий аҳамиятга молик миллий программани, яъни мудофаа, илмий техника ва ижтимоий аҳамиятга эга программани бажариш мумкин бўлади. Гап монополлашган ва таҳчил маҳсулотни тақсимлаш, айниқса, агар гап экстремал ҳолатлар (уруш, табиий бахтсизлик ва ҳ.к.лар) ҳақида борар экан (уларни олдиндан башорат қилиш мақбул) марказлаштирилган тақсимотни рад этиб бўлмайди. Давлат шубхасиз, тегишли захирани бунёд этиши даркор. Юқоридаги баён этилганларга асосланиб шундай хулоса қилиш мумкин: давлат таъминоти умуммиллий бозор доирасида ўзгартирилар экан тақсимотлар механизми айрим вазифаларни қисман сақлаб қолиш зарурлигини ҳисобга олиш лозим, айниқса, ўтиш даврида. 19

www.arxiv.uz 20

O'xshashlar

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат қилиш

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат килиш

Корхона бозор шароитларида асосий хўжалик субъекти сифатида

Бозор иқтисодиёти шароитида товар ишлаб чиқариш бошқарув объекти сифатида

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари