Корхона бозор шароитларида асосий хўжалик субъекти сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.5 KB

Ko'chirib olish

Корхона бозор шароитларида асосий хўжалик субъекти сифатида Режа 1. Савдо корхонасининг иқтисодий моҳияти ва вазифалари. 2. Савдо корхонаси ижтимоий-иқтисодий тизим сифатида. Савдо корхонаси фаолиятининг ўзига зос хусусиятлари. 3. Савдо корхоналарининг турлари ва ташкилий-ҳуқуқий шакллари. 4. Савдо фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий-норматив асослари.

Савдо корхонасининг иқтисодий моҳияти ва вазифалари. Иқтисодий ўзгаришларнинг ҳозирги босқичида асосий мақсад савдо корхоналарининг самарали фаолият кўрсатиши учун қулай шароитларни яратиш ҳисобланади. Белгиланган мақсадларнинг мураккаблиги мустақил хўжалик юритувчи субъект сифатида тармоқнинг бозор механизмида асосий бўғинга айланиб бораётган савдо корхонаси деган тушунчанинг моҳияти ва мазмунини ҳар томонилама ва чуқур ўрганиш заруратини келтириб чиқаради. Корхона деганда умуман қонунчилик билан белгиланган тартибда жамият эҳтиёжларини қондириш ва фойда олиш мақсадида маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш учун ташкил этилган мустақил хўжалик фаолияти юритувчи субъект тушунилади. Молия ва бозор механизмларидан максимал даражада фойдаланиш аввало корхоналари аҳолининг товар ва хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондириш бўлган тармоқлар, айнан савдо ва умумий овқатланиш тармоқлари учун характерлидир. Мазкур фаолиятнинг моҳиятини товар-пул муносабатлари ва товарайирбошлаш операциялари ташкил этади. товар ва хизматлар деганда кенг маънода бино ва иншоотлар, мулк, истеъмол ва саноат товарлари, ахборотлар, интеллектуал маҳсулот, валюта, қимматли қоғозлар ва истеъмолчи улар учун пул тўлашга доим тайёр бўлган бошқа маҳсулот ва хизматлар тушунилиши мумкин. Товарни сотиш нархи уни сотиб олиш нархидан фарқ қилиши ва бу фарқ сотувни ташкил этиш ва корхонанинг давлат олдидаги барча мажбуриятларини амалга ошириши бўйича харажатларини қоплашдан

ташқари тадбиркорга маълум миқдорда фойда келтириши ҳам зарур деган қоидадан келиб чиқиш лозим. Савдо корхонасининг моҳиятини очиб беришда уни уч жиҳатдан- ҳуқуқий, хўжалик ва тармоқ жиҳатидан кўриб чиқиш зарур. Ҳуқуқий нуқтаи назардан савдо корхонасини ҳуқуқий шахс сифатида кўриб чиқиш лозим. Савдо корхонасининг расмийлаштиришнинг қонунчилик аҳамияти шундан иборатки, у: 1) белгиланган тарзда корхона иштирокчилари (таъсисчилари) ўртасида ўзаро ички муносабатларни ташкил этиш ва тартибга солиш ҳамда ҳар бир иштирокчининг манфаатларини умумий мақсад йўлида бирлаштиришга имкон беради ; 2) капиталларни узоқ муддатга бирлаштиришнинг оптимал шакли ҳисобланади; 3) муайян корхона капиталига киритилган маблағ ҳажмида иштирокчиларнинг мулкий рискини чеклаб қўйишга имкон беради; 4) капитални бошқаришда эгилувчанликка асос яратади.

Савдо корхонасининг тижорат-тадбиркорлик фаолияти 1-расм. Савдо корхонасининг таркиби Савдо корхонасининг ҳуқуқий шахс деб тан олинишига хизмат қилувчи тўртта асосий белгини кўрсатиш мумкин: ташкилий бирлик, мулкнинг алоҳидалиги, мустақил фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик, фуқароилк ва ҳуқуқий ишларда ўз номидан иштирок этиш. Ҳуқуқий шахс бу давлат томонидан ҳуқуқий субъект сифатида тан олинган ташкилот бўлиб, алоҳида мулкка эгалик қилади, ўз мулки билан мажбуриятлари бўйича мустақил жавоб беради ҳамда фуқаролик ишалрида ўз номидан иштирок этади. Корхона таркибига мулкий мажмуас сифатида ер майдонлари, бино ва иншоотлар, асбоб-ускуналар, товарлар, инвентарь, пул маблағлари, қарзлар ва талаб ҳуқуқлари, мулкий ҳуқуқлар (товар белгилари, фирма номлари, намуналар), шунингдек, номоддий активларни (муаллифлик ҳуқуқлари ва лицензиялар, ноу-хау, ишбилармонлик нуфузи ва ҳоказо) киритиш мумкин. Савдо корхоналарининг ўзига хослигини максимал даражада улар фаолиятининг тармоқ жиҳати ёрдамида очиб бериш мумкин. Савдо корхонаси аниқ белгиланган мақсадли йўналишга эга бўлиб, ягона моддий, савдо-технологик ва ташкилий-иқтисодий таркиби билан характерланади. Моддий таркиб деганда моддий ресурсларнинг умумийлиги, бир хил типдаги иншоотлар ва савдо-технологик ускуналардан фойдаланиш тушунилади. Савдо-технологик таркиб сотилаётган товарларнинг нимага мўлжалланиши ва уларни сотиш усулларининг умумийлиги, ягона технологик жарайн ва хизмат кўрсатиш, бир хил турда жойлаштириш ва савдо, омбор, ишлаб чиқариш ва ёрдамчи иншоотларнинг функционал ўзаро алоқалари белгилаб беради.

Ташкилий-иқтисодий таркиб корхонанинг алоҳида хўжалик фаолияти, унинг юридик ҳуқуқлар ва ўз фаолияти учун жавобгарлик билан таъминланиши, ягона ҳисоб ва ҳисобот тизими, савдо фаолиятини таҳлил қилиш ва режалаштиришнинг бир хиллиги билан тавсифланади. Савдо корхонасининг асосий вазифаси товарларни сотиш ҳисобланади. Бу вазифани классик назарияга асосан икки жиҳатдан кўриб чиқиш мумкин: 1) истеъмол қийматини сотиш, яъни муайян товарни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчигача етказиб бериш; 2) товарнинг қийматини сотиш, бунинг натижасида муайян товар жамият томонидан тан олинади. Ўз фаолияти давомида савдо корхонаси бошқа бир қатор вазифаларни ҳам бажаради. Бу вазифалар кўпинча қўшимча вазифалар деб аталиб, улар қаторига товарга бўлган истеъмолчилик талабини ўрганиш, товар ассортиментини шакллантириш, товар ва хизматларни реклама қилиш, уларни савдо залларида намойиш этиш, харид қилинган товарларни харидорнинг уйига етказиб бериш бўйича қўшимча хизматлар кўрсатиш, сотувда бўлмаган товарлар учун буюртма олиш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. 2.Савдо корхонаси ижтимоий-иқтисодий тизим сифатида. Савдо корхонаси фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари Тизим деганда биргаликда бутун бир яхлитликни ташкил этувчи ўзаро алоқа қилувчи элементлар йиғиндиси тушунилади. Тизимлар турли хил шаклларга эга бўлиб, уларни шартли равишда уч турга бўлиш мумкин: техник, биологик ва ижтимоий-иқтисодий.

$Ижтимоий-иқтисодий тизимниннг асосий хусусияти унинг асосида одамларнинг манфаати ётиши ҳисобланади, чунки уларнинг энг асосий элементи инсондир. Ижтимоий-иқтисодий тизимларга ишлаб чиқариш- хўжалик мажмуалари, бирлашмалар, корхоналар, тармоқлар, минтақалар ва мамлакат хўжалигини мисол қилиб келтириш мумикн. Тизимларни алоҳида ажраитб кўрсатиш қуйидагиларнингм авжуд бўлишини талаб қилади: қандайдир бир яхлитликка бирлашган кўплаб элементлардан ташкил топган объект ; объектга таъсир кўрсатувчи кузатувчи-субъекта ; кузатувчининг объектга бўлган муносабатини тавсифловчи кузатув мақсадлари . Белгиланган мақсадга асосан кузатувчи тизимни атроф-муҳитдан ажратиб кузатади. Натижада иккита муҳит – ташқи ва ички муҳит вужудга келади. Тизим ташқи муҳит билан иккиёқлама боғлиқ бўлади: ташқи муҳит тизимга кириш орқали таъсир кўрсатади, тизим эса ташқи муҳитга чиқиш орқали таъсир кўрсатади. Ички муҳит Ички муҳит Ресурслар: моддий, мещнат, молия ресурслари, ащоли талаби ты\ рисидаги маълумот ва щоказо Савдо корхонаси тизими Корхона товар ва хизматлари$

2-расм. Савдо корхоналарининг ташқи ва ичким уҳити ўртасидаги алоқалар Савдо корхонасини тизим сифатида кўриб чиқиш мумкин. Савдо корхонаси ўз хусусиятларига кўра муркккаб ижтимоий-иқтисодий тизимларга мансуб ҳисобланади. Савдо корхонаси очиқ тизимдир, чунки у мунтазам равишда ташқи муҳит билан ахборот алмашиниб туради, унга кириш ва чиқишни назорат қилади ҳамда иккита мустақил ва ўзаро алоқа қилувчи таркибий қисм – объект ва субъекдан иборат бўлади. Савдо корхонаси тизимида таъсир кўрсатувчи объект сифатида моддий шароитлар, технологик, техник, ташкилий жараёнлар, шунингдек, корхона аҳолига хизмат кўрсатаётган пайтда ходимлар ўртасидаги муносабатларнинг йиғиндиси кўриб чиқилади. Махсус гуруҳ (бошқарув аппарати) эса субъект бўлиб, у иқтисодий таъсир кўрсатиш йўли билан объектнинг мақсадли йўналган фаолият юритишини амалга оширади. Савдо корхонаси тизимида субъектнинг объектга таъсир кўрсатишини фақат ахборот ҳаракатланиши шартлари бажарилганда кузатиш мумкин (3-расм). Кириш Чиқиш Ахборотлар 3-расм. Савдо корхонаси фаолият кўрсатишининг умумий схемаси Субъект Объект

Савдо корхонаси ташқи муҳит билан мунтазам равишда давлат томонидан тартибга солиш ва бозордаги рақобатчилик механизмлари, молия-кредит тизими, ресурслар истеъмоли, харидорлар ва маҳаллий ҳукумат органлари билан ўзаро муносабатлар орқали алоқада бўлади ҳамда очиқ тизим сифатида савдо фаолиятида ҳисобга олиниши лозим бўлган бир қатор хусусиятларга эгалик қилади. Ташқи муҳит Бевосита таъсир омиллари Ички мущит Планирование и анализ М М е а н р д к ж е м т е и н н т г корхонада щисобга олиш ва назорат Корхонанинг ташкилий- щу=у=ий шаклиМоддий, материал, мещнат, молия, ахборот ресурслари ва щоказо Фаолият натижала ри

Билвосита таъсир омиллари 4-расм. Савдо корхонаси ижтимоий-иқтисодий тизим сифатида Ички муҳит деганда корхонанинг бутун хўжалик механизми, яъни савдо- ишлаб чиқариш, бошқарув, сотув ва бошқа тузилмалари тушунилади. Ташқи муҳит деганда эса корхона фаолиятидан қатъий назар атроф-муҳитда юзага келувчи омил ва шароитлар тушунилади. Ташқи муҳитнинг асосий омилларини икки гуруҳга тақсимлаш мумкин: бевосита ва билвосита таъсир омиллари. Бевосита таъсир омилларига қуйидагилар мансуб:  бозор муносабатларининг ҳолати ва характери;  корхона сотаётган твоварлар ва таклиф қилаётган хизматларга бўлган талаб ва таклиф нисбати, истеъмолчиларнинг товарга талаб даражаси ва рақобатчи корхоналар фаолияти, бозордаги савдо шароитлари. Савдо корхоналари учун муайян бир жойда – шаҳарнинг маркази ёки чеккасида жойлашиши, савдо, саноат, дам олиш ҳудуди эканлиги, вокзал ва тарнспорт магистралларининг яқинлиги каби омиллар муҳим роль ўйнайди Билввосита таъсир омиллари қаторига қуйидаги умумиқтисодий ва умумсиёсий омилларни киритиш мумкин: давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий сиёсати барқарорлиги; корхоналарнинг ривожланишини рағбатлантирувчи молия-кредит ва солиқ сиёсати; ривожланган савдо инфратузилмасининг мавжудлиги; корхона ва фирмаларни қўллаб- қувватловчи турли жамғармаларнинг фаолият юритиши; савдо-технология ускуналарини ишлаб чиқарувчи саноат тармоқларининг ривожланганлиги; корхоналарнинг хўжалик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш

жараёнини соддалаштириш; корхоналарнинг ахборот технологиялари ва коммуникация воситалари билан таъминланганлиги; ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланганлиги. 3. Савдо корхоналарининг турлари ва ташкилий-ҳуқуқий шакллари Фаолият кўрсатаётган савдо корхоналари бажараётган вазифалари, ташкилий-ҳуқуқий шакли, миқёси ва фаолият йўналишига кўра турли- тумандир. Барча савдо корхоналарини қуйидаги белгилар бўйича таснифлаш мумкин: а) фуқаролик-ҳуқуқий нормалар бўйича; б) миқдорий кўрсаткичлар бўйича; в) тармоқлар бўйича, яъни савдо-хўжалик фаолиятининг тури ва характери бўйича. Ҳуқуқий жиҳатдан савдо корхоналари фаолиятининг мақсади, мулкчилик шакли, таъсисчилар таркиби, иштирокчиларнинг ҳуқуқлари, корхонанинг мулкий ҳуқуқи ҳажми, таъсисчиларнинг шахсан ёки мулки билан иштрок этиши, ташкил топиш тартиби, таъсис ҳужжатлари таркибидан келиб чиққан ҳолда таснифланади (5-расм). Савдо корхоналарини миқдорий кўрсаткичлар бўйича йирик, ўрта ва майда корхоналар сифатида кўриб чиқиш мумкин. Бу ҳолда ходимлар сони, йиллик капитал айланмаси, товарайланмаси ҳажми, савдо майдонлари ҳажми, савдо залининг кўрсаткичлари асосий кўрсаткичлар ҳисобланади. Савдо корхоналарини тармоқлари бўйича ва бажараётган вазифаларига кўра улгуржи савдо, чакана савдо ва умумий овқатланиш корхоналарига бақсимлаш мумкин.

Чакана савдо корхоналарини товарлар бўйича ихтисослашуви, хизмат кўрсатиш шакли, функционал хислатлари, нарх даражаси, хизмат кўрсатилаётган истеъмолчилар таркиби, жойлашган ўрни каби кўрсаткичлари бўйича таснифлаш мумкин. Савдо корхоналари молиявий-хўжалик фаолиятини амалга ошираётган ҳуқуқий муҳитни такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар мажмуасини амалга оширмас экан, уларнинг самарали ва барқарор риожланишига эришиш қийин. Бозор иқтисодиётининг асосида тадбиркорлик фаолиятининг муайян субъектлари ҳуқуқ ва мажбуриятлари тизими ётади. Бу субъектлар мустақил равишда фаолият кўрсатиши ҳамда ўз муаммоларини қонун ва қоидалар доирасида ҳал қилишлари лозим. Бозор савдоси бўйича жаҳон тажрибалари шундан далолат берадики, замонавий бозор муносабатлари исталган мамлакатда давлат қонунчииги томонидан тартибга солиб борилади. Ҳозирги кунда давлатнинг тадбиркорликни ривожлантириш, давлат идоралрининг хусусий бизнес субъектлари билан муносабатларининг ташклий шаклини ўзгартириш, давлат ва бозор томонидан тартибга солиш механизмларининг оптимал уйғунлиги томон ҳаракатларининг кучайиши кузатилмоқда. Умумий кўринишда давлат томонидан тартибга солиш вазифалари қаторига тадбиркорлар фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асоси ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ккорхонафаолиятига маъмуриятнинг аралашувини чеклаш, соғлом рақобатчилик муҳитини яратиш, ишбилармонликни рағбатлантириш, молиявий, солиқ ва инвестиция сиёсати ёрдамида товар-пул ва бюджет мувозанатини таъминлаш, монополияга қарши кураш, меҳнат қонунчилигига риоя қилиш, ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солишни киритиш мумкин.

Давлат томонидан тартибга солишнинг йўналишлари, шакл ва усуллари доимий равишда ўзгариб, такомиллашиб бормоқда. Бу ўзгаришлар ҳозирги босқичда савдо соҳасида иқтисодий муносабатларни тартибга солувчи мос келувчи қонунчиликни амалга ошириш йўли билан маъмурий усуллардан иқтисодий ва ҳуқуқий усулларга ўтишни англатади. Бозор шароитларида харидорлар зарур товарларни сотиб олар экан, савдо корхоналарининг хизматларидан фойдаланиш давомида фуқаролик қонунчилиги қоидалари билан тартибга солинувчи мулкий муносабатларда иштирок этади. Шу тариқа, бозор иқтисодиётининг ривожланиши билан томонларнинг ҳуқуқий тенглиги асосида мулкчилик муносабатларини тартибга солувчи фуқаролик ҳуқуқининг роли ва аҳамияти ўсиб боради. Барча қонунчилик ҳужжатларини уларнинг ҳуқуқий кучига кўра қонун ва норматив ҳужжатларга тақсимлаш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси фуқароларнинг ҳуқуқларини белгилаб беради ва мамлакат ҳудудида мулкчилик муносабатларини тартибга солади. +онунчилик соҳасида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси алоҳида ўринга эга. Унга кўра жамиятдаги барча муносабатлар тартига солинади ва у турли хил фаолият, жумладан, савдо соҳасидаги барча жорий қонун ҳужжатларининг ривожланиш учун асос ҳисобланади. Ҳозирги кунда “Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш” қонунини қабул қилиш йўли билан истеъмолчилар манфаатларини ҳимоя қилиш, сертификация, метрология ва стандартлаштириш соҳасида савдони давлат томонидан назорат қилиш қоидалари белгилаб берилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 2. “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 3. И.А.Каримов "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002 й. 4. И.А.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон 2005 й. 5. Каплан Р., Нортон Д. Ориентация ориентированная на стратегию. М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2004 6. Лоранж Питер Новўй взгляд на управленческое образование: задача руководителей. М.: ЗАО Олимп-Бизнес, 2004 7. Имам масааки Кайдзен Ключ к успеху японских компаний. Пер. с англ. М.: Альпина Бизнес Букс, 2004 8. Ш.И. Гизо-туллин Как избежать банкротства. Рецептў финансового оздоровления предприятия. М.: ЗАО Гресс Медиа Ферлаг, 2004 9. Грузинов В. Г. Экономика предприятия. М.: «Юнити Дана», 2003 10. www . rea . ru – Российская экономическая академия им. Г.В.Плеханова 11. www.torg.uz 12. www.uzbussines.unitech.uz

O'xshashlar

Корхона мустакил хужалик юритувчи бозор субъекти

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат қилиш

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат килиш

Шахс бошқарувнинг объекти ва субъекти сифатида

Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида