Бозор шароитида нархларни белгилаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор шароитида нархларни белгилаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Бозор имкониятларини текшириш. 2. Нарх ва талабнинг ўзаро алоқалари таҳлили 3. Халқаро маркетингда нархларни белгилаш 4. Хорижий савдо филиаллари учун трансферт нархлар 5. Экспорт ҳаражатлари

www.arxiv.uz Бозор имкониятларини текшириш Бозорда сотиш учун уни доимо текшириш ва тахлил қилиб туриш керак. Корхонанинг иқтисодий хизматлари бозорни текширишлари керак. Шундай ишни маркетинг ва сотиш бўлими, иқтисодий тахлил хизматлари ҳам амалга оширади. Бозорни текшириш мақсадни аниқлаш ва текширишни тезкор режасини ишлаб чиқиш билан бошланади. Кейин маҳсулотни соти натижалари бир неча йил ҳисобидан тахлил этилади, хато янглишиш аниқланади, маркетинг мутахассисларини фикри ўрганилади. Ахборотларни қуйидаги манбаларидан олиш мумкин: Матбуот, реклама, телефон орқали, анкета жунатиш ва бошқалар. Анкеталаштиришга интервьюлар олиш ва телефон орқали суровни ҳам кушиши мумкин. Ҳамма маълумотлар олингач, улар жамланади ва бозор ҳолати бўйича якун чиқарилади. Бозорда таркиб топган ҳолатларни ўрганиб, ишлаб чиқаришни ривожлантириш, таъминот-сотиш бўйича таклифлар бериш мумкин. Корхона даврий (1 йилда бир неча марта) равишда бозордаги ўз ўрнини аниқлаши керак. Бозорнинг потенциал хажми деганда маълум вақт оралигида қилинган ҳарид тушунилади. Истиқболни ўзок муддатли белгилаш-15-20 йилга, ўрта муддатли – 5 йилга: қисқа муддати – 1-2 йилга мўлжалланиши керак. Бозорга янги товарни киритишда бозор хажмини ва коньюктурасини тадқиқот қилувчи бошқа хўжалик ташкилотлар ҳам бор (масалан, коньюктура ва талаб бўйича илмий-тадқиқот институти, маркетинг тадқиқотлари институти ва бошқалар) Хўжалик ҳисобида ишловчи пуллик ахборот маслахат тармоқлрнинг фаолият кўрсатиши мақсадга мувофиқ. Улар ўртасидаги рақобатнинг юзага келиши ў та му ҳ имдир. Бозор тадқиқотларини ўтказиш – бебаҳо тадбир, шунинг учун имкони борича ахборот манбаларидан кўп фойдаланиш лозим. Текширув чогида таркиб топган ғоя ва қонуниятларни алоҳида эътиборга олиш керак. Бозор хажми маркетинг тадқиқотларини ўтказиш чогида рақобатчилар фаолияти, реклама, сотув си ё сати, товарлар ассортименти, техник хизмат, бўлимларни ташкилий тўзилмалари ва бошқаларни ҳам тахлил қилишни унутмаслик керак. Бозор бу

www.arxiv.uz шунчаки орзу хавас эмас, у қаттиқ, бешавкат ҳаёт қонуни жиддий уйлашни талаб этади. Бозор корхонанинг монополиядан чиқишини ўртага куяди. Бунга сабаб: кучли рақобат, хўжалик механизмини қайта кўриш, илғор технологияни қўллаш, лойиҳа- конструкторлик, ходимларнинг юқори малакаси, маркетинг бўйича тажрибалар ва бошқалар. Гарчанд кучли ғоя ва иктидорли ходим, лойиҳалар бўлса-да замонавий технология б ў лмаса, жахон стандартидаги маҳсулотни яратиб бўлмайди. Илғор технология учун валюта ишлаб топиш керак. Бозорга кириб боришнинг умумий стратегияси қуйидагича бўлади: Бир неча тадбирлар мажмуини қўллаш ҳисобига бошланғич капитални жамгариш (мақсадни аниқлаш, ташкилий тизилмаларни такомиллаштириш, кадрлар тайёрлаш, мехнат ва моддий ҳаражатларни и қ тисод қилиш ва бошқалар). Қў шма корхоналар тузиш ҳисобига янги замонавий технологияларга эга бўлиш имконияти. Янги юқори сифатли маҳсулотни яратишга энг кучли менежер ва конструкторларни жалб этиш. Халқаро андозаларни яратиш ва бу билан ички ва чет эл бозорини эгаллаш. Корхонани юқори рентабеллик корхонага айлантириш, к ў тара савдо қилишга мослаштириш. Бозорга кириб бориш стратегиясининг асосий мақсади – юқори сифатли маҳсулот чиқаришга, корхона ходимлари турмуш даражасини кескин кутаришаг, белгиланган ижтимоий дастурларни амалга оширишга хизмат қилиш керак. Корхонанинг ҳар бир ходимининг манфаатдорлиги билангина, пировард белгиланган мақсадларга эришиш мумкин. Жамоанинг ижтимоий фаоллиги ва маъсулиятини ошириш учун моддий манфаатдорлигини таъмирлаш керак. Бу мақсадда эгаларига 10-15% йиллик фойда берувчи корхона акцияларини чиқариш мақсадга мувофиқ. Бозорни ўрганиш ва баҳолаш янги ва янги ғояларни тугилишига имкон беради. Бу ғояларни корхона мақсад ва ресурсларига мос келувчи энг манзурлари танлаб олинади. Масалан, корхона тадқиқотлардан сунг болалар велосипедининг

www.arxiv.uz бозори чикганлиги аниқлади. Раҳбар агар болаларга велосипедини ишлаб чиқариш корхона мақсадлари ва ресурсларига мос келса, уни ишлаб чиқаришга карор қилиши керак. Шундай кўринишдаги товарлар мавжуд маркетингга мос келиши мумкин. Бирок корхона бошқа худди шундай болалар велосипеди ишлаб чиқарувчилар билан яхши алоқада бўлиши учун мол етказиб берувчилар билан яхши алоқада бўлиши, ўзи чиқарган велосипедларни жозибакор ва рақобатбардош эканлигини амалда исботлаш керак. Ҳар бир имкониятни бозор хажмидан келиб чикиб ўрганиш керак. Бу жараён қуйидаги тўрт боскичдан иборат: истиқбол талабини ўрганиш, бозорни бугинларга бўлиш, бозор бугинларини танлаш, товарларнинг бозордаги ўрнини аниқлаш. Бозор хажмини ўрганиш учун бозордаги бошқа болалар велосипеди сотувчиларнинг имкониятларини чамалаш ва ҳар бир модел хажмини баҳолаш зарур. Агар корхона бу ишга жиддий киришиш истагида бўлса, истиқбол бозор хажмларини ҳам ўрганиши керак. Бозорни бугинларга бўлиш (сигментлаш) бу истеъмолчи талаб ва эҳтиёжларига кўра турли гурухларга бўлишдир. Нархига ҳам қарамасдан энг зур велосипеднинг ҳаридорлари бир гурух бўлса, бошқа гурух ҳаридорларни, аввало унинг нархи қизиқтиради. Корхонанинг маркетинг имкониятларидан келиб чикиб, ҳар бир гурух, ҳар бир бугин талаб ва эҳтиёжларига мос товарларни ишлаб чиқариш йўлга қўйилади. Корхона ўз хохишига кўра бозор бугинларини танлайди. Ҳаридор бошқасини эмас, нима учун айнан шу товарни ҳарид килмокда, улар ўртасидаги фарқ нимада? – каби саволларга жавоб топилади. Солиштириш натижасида товарнинг бозордаги ўрнини аниқловчи чизма пайдо бўлади. Шундай қилиб бозор стратегиясини ишлаб чиқариш товар ишлаб чиқаришнинг муҳим қиррасидир. Товарни ишлаб чиқариш ва технологиясидан кўра, уни истеъмолчига етказиб бериш муваффакиятлар гарови эканлигини Американинг кўплаб компания раҳбарлари исботлашди. Уларнинг фикрича товарларни оммавий ишлаб чиқаришдан уни бозорда сотиш, ҳаридорга манзур қилиш мураккаб иш.

www.arxiv.uz Маркетинг назарияларини иқтисодий амалиётда ижодий қўллаш – корхона хўжалик механизмини кескин ўзгаришига, бинобарин ишлаб чиқаришни бошқаришни истеъмолчи ва жамият талабларига мослаш имконини беради. Нарх ва талабнинг ўзаро алоқалари таҳлили Компания белгиловчи ҳар бир нарх талабнинг турлича даражаларини келтириб чиқаради. Талаб эгри чизиғи белгиланган нарх ва якуний талаб орасидаги муносабатни кўрсатади. У ҳозирги вақтда бозор турлича нархларда ҳарид этадиган товар миқдорини кўрсатиб боради. Нормал ҳолатда, талаб ва нарх ўзаро тескари пропорционал боғланган, яъни нарх катта баланд бўлса, талаб шунча кам бўлади (1-чизма). Шундай қилиб, компания нархни Р1 даражада Р2 даражага кўтарган камроқ сотади. Чекланган бюджетга эга бўлган истеъмолчилар нарх жуда ҳам юқори бўлганда камроқ ҳаридлар этадилар. Кўпчилик ҳолларда талаб эгри чизиға – тўғри ёки учи пастга эгилган эгри чизиқдир. Бироқ, обрўли (имиджли) товарларга талаб эгри чизиғи юқорига қараб ҳам эгилиши мумкин. Масалан, хашаматли меҳмонхона нархини Р1 дан Р2 га кутарса, кўпроқ миқдорда ўринларнинг сотилаётганини қайд қилиши мумкин. Истеъмолчилар паст нархли меҳмонхонани ҳашаматли деб санашмайди. Бироқ, мободо меҳмонхона нархларни янада кутариб, Р3 га етказса, талабнинг даражаси Р2 га нисбатан пастроқ бўлиши мумкин. Кўпинча компаниялар менежерлари талаб эгри чизиғининг асосларини тушунадила, бу эгри чизиқларни тўзадила лекин улчай олмайдилар. Бозор тури талаб эгри чизиқга тўрини белгилаб беради. Монополияда талаб эгри чизиғгаи турли нархлардан келиб чиқувчи бозор талабининг умумий миқдорини кўрсатиб боради. Агар компания рақобат шароитида бўлса, турли нархлар бўйича талаб-рақобатчиларнинг бу компания нархларининг ўзгаришига қараб ўзгариш – ўзгармаслигига боғлиқ бўлади. Бу ҳолда биз рақобатчиларнинг нархлари ўзгармас деб қабул қиламиз. Кейинроқ шу бобнинг ўзида биз рақобатчиларнинг нархлари ўзгарганда нималар юз беришини кўриб чиқамиз.

www.arxiv.uz Q 2 Q 1 Q 1 Q 2 Талаб хажми Талаб хажми А. Аксарият товарлар В. Обрўли товарлар 10 -чизма. Талабнинг икки гипотетик кўриниши. Талаб эгри чизиқларини баҳолаш турлича нархлардаги талаб истиқболларини белгилашни талаб этади. Масалан, Economic intellegence Unit ( EIU ) тадқиқотлари шуни кўрсатадики, сафар ҳаражатларининг 20% га пасайиши талабни 35% га кўпайтиради; нарх 10% пасайганда талаб 23% га ортади; нарх 5% га пасайса, талаб 15% га ортади. EIU нинг бу тадқиқотлари Ўрта ер денгизида ўтказилган, ҳолда тадқиқотлар бошланишидан аввал нархдан ташқари барча талабга таъсир этувчи омиллар ўзгармас деб саналган. Тадқиқотларда бошқа барча омиллар ўзгармас деб фараз қилувчи моделлардан фойдаланилади. Бироқ, менежерлар учун бунинг ҳаммаси бунчалик оддий эмас. Оддий бизнес ҳолатида бошқа омиллар ҳам талаб даражасига таъсир этади. Буларга рақобат, иқтисодий шароитлар, реклама кабилар киришади. Агар курорт ўз нархларини пасайтириб, ҳамда реклама компаниясини ўтказса, талабнинг айнан қанча қисми нархнинг пасайиши ҳисобига, айнан қанча қисми реклама ҳисобига ошганини аниқлаш мушкул бўлади. Нарх бошқа омиллардан ажратиб қўйилиши мумкин. Р2 Р1 Р2 Р1 Р3

www.arxiv.uz Иқтисодчилар нонарх омилларнинг талабига бўлган таъсирини талаб эгри чизиғидан четлашиш (кучиш) билан кўрсатишади. Масалан, бошланғич нарх бўйича талаб эгри чизиғи D 1 сотувчи белгиланган Р нархга Q 1 бирлик товар мос келади. Энди реклама амалга оширилди. Бу ҳолда талабнинг ўсиши эгри чизиқнинг юқори кўчирилиши билан кўрсатилади. Шундай қилиб; Р нархнинг ўзгаришисиз талаб ўсди. Талабнинг нархга нисбатан эластиклиги (эгилувчанлиги). Маркетинг бўйича мутахассислар нарх эластиклиги концепциясини талабнинг нархнинг ўзгаришига жавоб бериши сифатида тушунушлари лозим. 3 – расмдаги икки талаб эгри чизиқларини кўриб чиқамиз. 3 А – чизма А нархининг Р1 дан Р2 гача ўсиши талабнинг Q 1 дан Q 2 гача бироз пасайишини кўрсатади. 3Б – чизма эса, нархнинг худди шунчалик ўсиши талабнинг Q 1дан Q 2 гача жжуда ҳам кўп пасайишини кўрсатади. Нархнинг бироз ўзгариши натижасида талаб бирозгина ўзгарса, талаб поэластик (поэгилувчан) деб қабул қилинади; агарда талаб жуда ҳам ўзгариб кетса, талаб эластик (эгилувчан) деб санала бошлайди. Талаб хажмининг ўзгариш фонди қ талабнинг нархига нисбатан эластиклиги Нархнинг ўзгариш фонди Сотувчи нархни 2%га оширганда, талаб 10%га тушади деб фараз қиламиз. Бунда талабнинг нархга нисбатан эгилувчанлиги (-5) га тенг (“манфий” ишора нарх ва талаб ўртасидаги тескари сифатни исботлайди) бўлади, талаб эса эластик деб саналади. Агар нархнинг 2% га ўсиши билан талаб 2% га пасайса, эластиклик (-1) га тенг. Бу ҳолда сотувчининг умумий даромади бир хиллигича колади: сотувчи камроқ товарни юқорирок нархларда сотади, бироқ жами даромад илгарилигича колади. Агар нарх 2% га ошганда талаб 1% га камайса, эластик (-!/2) га тенг бўлади, демак талаб поэластик. Талаб қанчалик ноэластик бўлса, сотувчининг нархини оширишига шунчалик кучли асослар мавжуд бўлади.

www.arxiv.uz Нима талабнинг нархга нисбатан эластиклигини белгилайди? Товар ўз жихатларига биноан такрорсиз ёки у юқори сифат, Обрўга эга бўлиб, одатдан ташқаридаги товар бўлган ҳолда ҳаридорлар нархга нисбатан камроқ сезгир (эгилувчан) бўлишади. Меҳмонхона тармоқлари мижозларда ўз таклифларининг такрорланмаслиги таассуротини қолдириш учун ўз савдо маркаларини дифференциялашса, уни алоҳида хусусиятларга эга қилишга интилишади. Шунингдек, ўринбосар товарларни топиш қийин бўлган ҳолларда ҳам истеъмолчилар нархга нисбатан камроқ эгилувчан бўлишади. Огайо штатининг Колумбия шахридаги NEIL HOUSE меҳмонхонасининг ёпилиши билан бу шаҳарда якка қолган STOUF - FER ` S HOTEL банкетлар ўтказиш учун юқори нархлар белгилади. Бу шаҳарда янги меҳмонхоналар курилиб, рақобатчилар пайдо булмагунча, меҳмонхона бундай афзалликдан фойдаланиб турди. Агар талаб эластик бўлса, қоидага биноан сотувчилар нархларни пасайтириш масаласини кўриб чиқишга мажбур бўлишади. Бундай ҳолда, пастроқ нархлар умумий натижада юқорироқ даромад беради. Бундай амалиёт товарнинг кўплаб миқдорда чиқариш ва сотишнинг кушимча ҳаражатлари натижасида олинадиган қўшимча даромад миқдоридан ортмаган ҳолдагина ўринли бўлади. Истеъмолчиларнинг нархга муносабатларини ўрганиш Истеъмолчининг нархга нисбатан эгилувчанлигига таъсир этувчи бир неча омилни кўриб чиқамиз. Товарнинг такрорланма истеъмол қиймати Хьюстонда Pappos оиласи синган бир нечта ресторанларни муваффақиятли иш юритувчи муассасаларига айлантиради. Уларга кириш учун истеъмолчилар хаттоки хафта ўртасида кундўзги ҳам бир соатлар чамаси навбатда туришади. Pappos оиласи ўз ресторанлари тармоғини иқтисодий тушкунлик даврида, бошқа кўпчилик ресторан эгаларининг фойда ололмаётганликлари ҳамда истеъмолчиларни жалб этиш учун “бир учун икки” кунларидан фойдаланаётган вақтларда ривожлантиришади. Pappos оиласининг бундай кўпонлардан

www.arxiv.uz фойдаланишлари, шунингдек ўз овқатлантириш хизматларини сотишда чегирмалар қилишади. Улар овқатларнинг аксариятини ҳаммага, яъни, юқори-ўрта-куйи табақали истеъмолчиларнинг барчасига мос келувчи ўртача нархларда белгилашиб, истеъмолчиларда ўз маҳсулотларига нисбатан ҳаммага мос келувчи қиймат ҳиссини уйғотишади. Ральф Хитц таъкиллаганидек, қиймат таклиф этаётиб биз хажм яратамиз. Ўз таклифингиз рақобатчиларингиз таклифидан фарқланиши тўғрисидаги фикрни шакиллантираётиб, сиз нарх рақобатидан қутўласиз. Шундай аснода сизнинг фирмангиз истеъмолчига унга рақобатчиларга нисбатан кўпроқ афзалликларга эга бўлган истеъмол қийматини бераётганлигини англатади. Шу сабабли, шу фирма ёки ўз маҳсулоти учун юқорироқ нарх белгилайди, ёки ўша нархнинг ўзида кўпроқ истеъмолчиларни жалб этади. Шимолий Каролинадаги K & W кашфиётлар тармоғи менюда доимий равишда бир хил маҳсулотларни таклиф этади. Кўпчилик истеъмолчилар менюда хилма-хиллик етишмаётганлигидан нарози эканликларини билдиришсада, улар доимо тушлик қилиш учун ўша кафетерийларга қайтиб келишади. Чунки, K & W нарх ва истеъмол қиймат орасидаги шундай нисбатни топганки, бу Шимолий Каролина аҳолисининг кўпчилик аҳолиси томонидан тан олинган ва ижобий баҳоланган. Товарни субститутлар билан алмаштириш имкониятини олиш. Мавжудлигини истеъмолчилар билмасдан альтернатив товарлар уларнинг ҳарид мотивларига таъсир этмайди. Масалан, биров Мельбрунда ўтказилаётган конференцияда иштирок этиш учун бир ўрта меъёрда меҳмонхонада ўзи учун жой банд қилиб қўйди, унда шароитлар коникарли бўлсада, уша шахс шаҳарни сайр этганда бошқа бир янги меҳмонхонани учратиб колиб, унда тухтайди. У шахс бу меҳмонхонани илгарирок билганида албатта шу меҳмонхонани афзал кўрган бўлар эди. Меҳмонхоналардаги ресторанлар товарларни субститутлари билан алмаштиришнинг иложи йўқлиги сабабли юқори нархлар белгилайади. Кечқурун етиб келган мехмон, одатда, шаҳар билан хали танишмаган бўлади ва натижада эрталаб шу ресторанда нонушта қилади. У нонушта қилиш учун бошқа яхшироқ,

www.arxiv.uz арзонроқ жойлар мавжудлигини билса-да, шу жойда овқатланади, чунки мехмон бундай жойни топиши учун вақт лозим. Мехмонда эса бунинг ортиқча вақт йўқлиги сабабли овқатдан тежагандан кўра, вақтдан тежашни афзал кўради. Бундай ресторанлар меҳмонхона хоналарида шаҳарда ўтказувчи кўнгил очар тадбирлар тўғрисида баён этувчи нашрларни тайёрлаб таркатишади. Бундай ресторанлар қимматлиги туфайли махаллий аҳолини жалб этолмайди, фақатгина шаҳарни билмайдиган келгинди мехмонларни жалб этади. Баъзи бир мехмонлар кун давомида бошқа арзонроқ ва яхшироқ ресторанларни топа олишгани сабабли, одатда, меҳмонхона ресторанлари кечқурун бўшроқ бўлишади. Бундай ресторанлар овқатлар ва ичимликларни махаллий бизнес учун зарур деб ҳисоблашади, бироқ овқатлар ва ичимликлар жалб этувчи жозибадорлик сифатида фойдаланган маъқулроқдир. Бизнес-ҳаражатлар самарадорлигини ошириш Ҳисобни бошқа киши тўлаганида мижоз нархга катта эътибор бермайди. Сафар ҳаражатлари тўланадиган ходим ўзи учун берилаётган нарх чегирмаларига катта эътибор бериб ўтирмайди. Бундай одам биринчи даражали меҳмонхонада туриб, қимматли ресторанда овқатланишни хуш кўради. Шу сабабли нарх белгилаётганда ташкилот бу нархни айнан ким тўлашини яхши билиши лозим. Меҳмонхона раҳбарияти томонидан бизнес-туристларни жалб этиш учун ўтказилган тадбирларга кетган ҳаражатлар эса самарали натижаларга олиб келади. Кўпгина меҳмонхоналар меҳмонхонада бир кунлик хизматлари учун олинган ялпи тушум тўғрисидаги ахборотларда нархлар таркибини белгилаш ва бу нархларни тўлашга тайёр бўлган мақсадли бозорларни аниқлаш учун ишлатишади. Масалан, Mandarin Oriental тармоғи Сан – Францискода битта меҳмонхона очиб, Америка бозорига кириб борган. Бу дастлабки меҳмонхона асосида потенциал мижозлар ва улар меҳмонхона хизматлари учун бир кунда тўлашга таёр бўлган пул миқдорини аниқлаш учун изланишлар юритган. Бу маълумотлар асосида меҳмонхоналарнинг мақсадли бозорлари аниқланган.

www.arxiv.uz Жами пировард афзалликлар омили Мижозлар товар нархига у (яъни нарх) якуний фойданинг умумий кийматининг катта қисмини ташкил этганда эгилувчан бўлишади. Масалан, Австралияга учиб келиш учун 2000 долл. тўлаган, Японлиялик бир жуфт сайёхлар учун океан ортидаги 1-даражали меҳмонхона ўрни учун 150 долл тўлаш хеч нима эмас. Улар учун бу 150 долл таътил давомида сарфланувчи пулларнинг кичик бир қисми ҳолос. Австралиянинг океан билан бўлган қирғоқларига Сиднейдан ташриф буюрувчи оилалар эса арзонрок тура ржой излашади. Бундай оилалар чекланган бюджетга эга бўлиб, улар қирғоқдан бир неча квартал ўзоқрокда жойлашган мотелни танлашади. Японларнинг иккаласи DREAM WORLD (кўнгил очар парк) га кириш учун ҳар бир 19 долл дан, 58 долл тўлашади. Бу 58 долл таътилнинг кичик бир қисми ҳолос. Бироқ, турт кишидан иборат махаллий оила дам олиш кунида икки бола учун 19 долл дан, икки ота-она учун 29 долл. дан, ҳаммаси бўлиб, 96 долл. тўлаши жуда ҳам қимматдир. Бу уларнинг кўнгил очишига сарифлаётган ҳаражатларининг катта қисмини ташкил этади. DREAM - WORLD да махаллий аҳолини жалб этиш учун, махаллий аҳолии бу ерга 1-ташрифидан сунг 3 ой ичида амалга оширувчи, иккинчи ташрифи учун ҳар бир кишига 8 долл дан қилиб нарх белгиланган. DREAM - WORLD нархларни 20 долл га қисқартириши билан махаллий истеъмолчилар сони камайтириб юборишини билади, чет эллик мехмонлар миқдорига эса бу кўрсаткич бунчалик кучли таъсир этмайди. DREAM WORLD мижозларининг 75 долл и махаллий аҳолиига тегишли бўлгани учун нарх сиёсатида ўзини эхтиёткор тўтади. Шу каби кўплаб ташкилотлар ҳам махаллий аҳоли учун маҳсус нархлар жорий этган. Orlando даги DISNEY WORLD ( FLORIDA )да сувда сайр қилиш учун хеч бўлмаганда бир махаллий фукароси бўлган гурухларга имтиёзли нархлар белгиланган. Юқори сифатли меҳмонхоналар бу омилдан (жами якуний афзалликлар самараси омили) ўз потенциал мижозларини меҳмонхона жойлари учун кушимча хак тўлашга ундашда фойдаланиши мумкин. Масалан, компания ўтказаётган икки кунлик конференция учун ҳар бир ходимга авиа билет учун 500 долл, кунлик 250 долл, материаллар учун 50 долл, сўзга чиқиб маърўза ўқувчилар учун 50 долл дан

www.arxiv.uz тўласа, ҳар бир иштирокчи учун 1000 долл дан ортиқрок пул тўланади. Меҳмонхонанинг уста ишбилармон ходими конференция ташкилотчисини арзонроқ жойларни эмас, қимматроқ жойларни танлашга таъсир этиши мумкин, бунда меҳмонхона ходими конференция ташкилотчисига меҳмонхона ҳаражатлари конференцияни ташкил этиш ҳаражатларининг кичик қисми эканлигини тушунтиришга ҳаракат қилади. Қимматроқ ўринларни қуйидагича таклиф этиш мумкин: Сизлар танлаган меҳмонхонадаги ўринлар нархлари билан бизнинг хашаматли меҳмонхонамиз ўринларининг нархларининг фарқи фақатгина 30 долл дан, яъни ҳар бир иштирокчи учун бор йўғи 60 долл дан ҳолос бу эса сизнинг ҳар бир иштирокчига тўловчи умумий ҳаражатларингизнинг кичик бир қисмини ташкил этади. Нахотки, сиз, ходимларингиз сизнинг уларни шаҳарнинг энг яхши меҳмонхоналаридан бирида жойлаштириб, уларга ғамхўрлик кўрсатганингиз учун ғурурланиб кетишларини хохламасангиз? Нахотки, бу 60 долл га арзиса?! Сўзсизки, иштирокчилардан конференциянинг ташкил этганлиги тўғрисидаги турлича фикр ва баҳолашлар конференциянинг, ташкилотнинг умумий муваффақияти учун муҳим ўрин эгаллайди, албатта! Келинг, ҳозирда бизларда бўш жойлар мавжуд бўлган пайтнинг ўзидаёқ конференцияни ўтказиш учун тайёрланган шартномаларни имзолайлик”. Нарх билан ишланганда жами якуний афзалликлар самараси омилига катта эътибор бериши лозим. Бу омил ёрдамида нархга нисбатан сезгир бозорларини аниқлаб, бундай эгилувчанлик тўсиқларни енгиб ўтиш имкониятлари мавжуд. Бунда сотилаётган маҳсулот нархи якуний қўлга киритилаётган ялпи фойданинг кичик бир қисмини ташкил этиши лозим. Бу омил афзаллигини англаш учун кўплаб ҳаридор нооммавий ҳаражатлардан иборатлигини эслаб қолинг. Масалан, ўз фарзандининг тўйини бўлишини режалаштираётган ота-она ҳама нарса яхши бўлиши ва салбий ҳолатларнинг йўқолишини исташади. Ўтказилаётган тадбирга бўлган кучли хиссий муносабат ҳаридорни нархга нисбатан камроқ эгилувчан қилиб қўяди. Тўлиқ ҳаражатлар омили

www.arxiv.uz Инсон маҳсулотга етишиш учун қанчалик кўп куч ва вақт сарфласа, у маҳсулотнинг нархига шунчалик таъсирчан (эгилувчан) бўлади. Масалан, Hampton Inns , Red Roof Inns ва La Quanta каби чекланган хизматлар кўрсатувчи меҳмонхона тармоқлари ўз биносига тижоратиларни жалб этиб катта муваффақиятларга эришишда. Бу коммерсантларнинг сафар ҳаражатлари катта хажмга эга бўлади, айниқса, хафтада 2-3 кунни уйидан ташқарида ўтказувчи коммерсантлар ҳар кеча тураржой учун 20 долл дан талаб қилганда, бутун йил давомида у 2000 долл дан ортиқ маблағни тежаб колади. Бундай тежалган маблағ тижоратчига кушимча даромад сифатида фойдали бўлади. Ўз савдо агентларининг сафар ҳаражатларини инобатга олиб, тўловчи компаниялар ҳар бир агент учун 1 йил давомида 2000 долл гача тежаб қолса, 12 савдо агентга эга бўлган компания йил давомида 24000; гача тежаб қолади. Тўлиқ ҳаражатлар омилини арзон ёки истеъмолчи мабла ғ ларини тежаб қ олувчи маҳсулотлар сотувида инобатга олган маъ қ ул. Юқориро ққ а қ айд этилган меҳмонхоналар коммерсантларга тоза қулай хоналар, хавфсиз бепул махаллий телефон ва четхонага яқинро қ жой кабиларни таклиф қилишади. Тўлиқ ҳаражатлар омили-сафар ҳаражатлари қатъий чекланган минглаб сайёҳатчилар учун ҳарид тўғрисидаги қарор қабул қилишда асосий ўринни эгаллайди. Кўпчилик юк машинаси хайдовчиларига 500 долл гача пул тўлашади, бундан ортиқроқ ҳаражатлар тўланмайди. Уларнинг чекланган бюджетидан яхши хабардор бўлишади. Бундай мотеллар бу хайдовчиларга катта юк машинасини жойлаштириш учун жой, арзонроқ, алоҳида-алоҳида икки ўринли хона беришади ва уларнинг бизнеслари яхши давом этаверади. Юқори даромадли саёҳатчиларга хизмат қилишни истовчи меҳмонхоналар эса, уларга йирик кравотли каттароқ хоналар таклиф этишади. Бироқ, юк машинаси хайдовчилари ва қувур еткизувчи қурувчилар ва шу кабилар учун 40 долл турувчи икки ўринли хоналар ўз пулларини тежаш имкониятини беради.

www.arxiv.uz Нарх ва сифат нисбати омили Истеъмолчилар нархни сифат билан солиштириб кўриш одатига эгадирлар. Масалан, дўстингиз сизнинг Хьюстондаги булажак ташрифингиз мобайнида Grand Hotel да тўхташингизни тавсия этиши мумкин. Сиз ўша меҳмонхонага қўнғироқ қилиб, уикенд учун жойларни 49 долл.га таклиф этишини билиб, бу нарх 1- даражали меҳмонхона учун арзон деб санаб, бошқа меҳмонхонани танлашингиз мумкин. Балки, Grand Hotel талабларимизни қондириши мумкин эди, бироқ сиз бундай бўлмайди деган қарорга келдингиз. Юқори нарх товарга юксак нуфўз бағишлаши мумкин, бироқ, камроқ даромадга эга бўлган истеъмолчилар бу бозордан махрум бўлишади. Бу тушликнинг нархи 1 киши учун ўртача 100 долл турувчи ресторан ўз нархларини пасайтирса кўпинча мижозлридан махрум бўлиб қолиши мумкин. Нархга юқори сифат белгиси ёки нарх юқори нуфўз эга бўлган бозор сегментларида нарх ва талаб ўртасида тўғри пропорционал нисбати юзага келиши мумкин. Масалан, Англиянинг Ньюкласс шахридаги юқори даражали Gosforth Park Hotel меҳмонхонасида нархлар оширилгач, Хаттоки, ўринлар тўлиши ўсиб кетгани кўзатилган. Халқаро маркетингда нархларни белгилаш ва рақобатчиларнинг нарх хақидаги таклифлари Хорижий бозордаги нархларни белгилаш муаммолари ички бозор муаммоларидан фарқ қ илмайди. Қ олди қ лар, ҳаридорларнинг нархларга муносабати ва ра қ обатчиларнинг ўзларини тўтишлари навбатма-навбат эътиборга олиб борилиши лозим. Ма ҳ сулотни экспорт қилувчи фирмада ўзига хос муаммолар пайдо бўлади. Трансферт нархлар деганда фирманинг ишлаб чиқариш бўлимидан бошқа бўлинмасига юборилаётган товар нархи тушунилади.

www.arxiv.uz Товарнинг фирма ичидаги ҳ аракатланишида товар нархи фирманинг умумий натижалари самарасини эътиборга олган ҳ олда белгиланиши лозим. Бунда иккита мақсадни кўзда тўтиш керак: - товарнинг нархи ушбу товарни ички бозорда сотиши мумкин бўлган ишлаб чиқариш бўлинмасининг ҳаражатларини қ оплайдиган даражада юқори бўлиши керак - товарнинг нархи халқаро бозорда ташқи савдо бўлинмаси Рақобатбардош б ў ла оладиган даражада паст бўлиши лозим. Бу ерда бўлинмалар манфаатлари ўртасида қарама-қаршилик мавжуд бўлганлиги сабабли, фирманинг умумий манфаатлари бирламчи ўринга чиқиши лозим. Умуман олганда ички нарх мумкин бўлган энг паст ва мумкин бўлган энг ю қ ори ўртасидаги интервалда, ю қорида таъкидланган бир - бирига қарши иккита мақсадни инобатга олган ҳ олда белгиланади. Нарх белгилаш тўғрисида қарор қабул қилиш мобайнида ҳаражатларга рақобатчилар қандай жавоб беришлари ва улар қандай нарх белгилаши мумкинлигига эътибор беришлари керак . Чикагодаги конференция ўтказувчи ташкилотчилар рақобатлашуви барча меҳмонхоналардаги нарх ва сифат билан танишиб чиқишади. Шу сабабли, меҳмонхонанинг сотув бўлимии вакили рақобатчиларнинг нархлари, хизматлари сифати ва таклифларининг ўзига хос томонлари билан яхши танишиб чиқишлари лозим. Бунга бир неча йўл билан эришиш мумкин. Ўз вакилларини рақобатчи меҳмонхоналарга уларнинг нарх ва таклифларининг таркиби билан танишиш учун юбориш мумкин. Истеъмолчиларнинг рақобатлашуви ҳар бир меҳмонхона, ресторан таклиф этаётган нарх ва сифатларини қандай қабул қилаётганликларини аниқлаш мумкин. Рақобатчиларнинг нарх ва таклифларини аниқлагач компания нарх тўғрисида ўз қарорига келиши мумкин. Масалан, Сингапурда мижозлар Sheraton мехмонхонсини Hilton га киес этишади. Sheraton энди Hilton даги нархлар даражасига яқинлашишга мажбур, акс ҳолда у ўз мижозларини йўқотади. Бунинг устига Sheraton хашаматли меҳмонхоналарга нисбатан арзонрок ва ўртача

www.arxiv.uz меҳмонхоналарга нисбатан қимматроқ нархлар таклиф этиши лозим. Sheraton нархдан ўз таклифи рақобатчилар таклифлари орасида ўз ўрнини эгаллаши (позициялаш) учун фойдаланади. Бошқа ташқи омиллар Нарх даражасини белгилашда компания бошқа омилларга ҳам эътибор бериши лозим. Инфляция, ўсиш ёки тушкушлик, фоиз ставкаси каби иқтисодий омиллар нарх тўғрисидаги қарорга таъсир этади. Улар ҳам маҳсулот таннархига таъсир этади, ҳам истеъмолчи томонидан унинг нархи ва кийматининг қабул килинишига таъсир этади. Масалан, 1970 йилларда инфляция таъсирида менюдаги нархлар йил мобайнида бир неча маротаба ўзгарган. Нарх ўсишига таъсир қилиши яъни арзонлаштириш учун менюдаги ўзгартиришлар киритилади. Масалан, 1990- 1991 йиллардаги тушкунлик кўпчилик ресторанларни ўз нархларини пасайтиришга мажбур қилди. Уларнинг кўпчилиги паст нарх таклиф этиб, ўз бизнесларини давом эттиришда кийналиб кетишди. Ресторанлар камроқ ҳаражатларни талаб этувчи Янги менюлар ишлаб чикиб, шунинг ҳисобига таклиф нархларини туширди. 1991 йилдаги Форс кўрфазидаги уруш туризмнинг тушкунликка тушишига олиб келди, чунки одамлар терроризм хавфидан қўрқа бошлади. Уруш тугаганидан сўнг авиакомпаниялар ва меҳмонхоналар нархдан талабни оширувчи омил сифатида фойдалана бошладилар, сотув нархидан ўзгарувчан ҳаражатларни йирик ялпи фойда ёки дойимий ҳаражатларнинг кўплаб маблағлари колади. 11-чизмада Зарарсизлик нуқтаси ( ВЕ) қуйидагича формула билан аниқланади: ВЕқ _______ Доимий ҳаражатлар_____________ Ошиш ( сотув нархи ўзгарувчан ҳаражатлар) Берилган мисол асосида зарарсизлик нуқтаси: ВЕқ __ 3000000 долл _________қ 3000 порция 10 долл (20-10)

www.arxiv.uz Error: Reference source not found Error: Reference source not found 11 -чизма. Мақсадли нархни аниқлаш учун зарарсизлик нуқтаси максадл и фойда 200000 _________________Жами даромад --------------------------Тўлиқ харажатлар Доимий харажатлар=300000 Узгарувчан харажатлар= 1 порцич 10$ Сотув нархи = 1 порция учун 20

www.arxiv.uz Меҳмонхоналар даромадларнинг ҳаражатлардан ошши ҳисобидан фойда олиш концепциясидан фойдаланади, бу нархлар пасайганда ҳам зарарсиз нарх белгилаш учун амалга оширилади. Нарх пасайса кушимча талаб пайдо бўлади. Бироқ баъзи бир меҳмонхоналар бозор ривожланаётган даврда ҳам пастроқ нархлар белгилашади. 5-жадвалда нархлар пасайишининг ҳаражатларини коплаш учун зарурий юкланганлик ( хоналарнинг бандлиги) кўрсатилган. Бу жадвал ноэгилувчан бозорда нарх тушиши билан юзага келувчи қийинчиликларни кўрсатиб беради. Масалан, 70% юкланганмеҳмонхона нархни 75 долл. дан 60 долл. га туширганда, яъни 20% га туширганда нарх пасайиши ҳаражатларни қоплаш учун меҳмонхона эндиликда 95,5% га юланиши лозим. 8-жадвал. Меҳмонхона ўринлари учун нархларнинг пасайиши. Мавжуд юкламалик Мавжуд нархларнинг пасайиши 5% 10% 15% 20% 25% Нархларни пасайишини қоплаш учун талаб этилувчи % % % % % 76 81,4 87,7 95,0 103,6 114,0 74 79,3 85,4 92,5 100,9 111,0 72 77,1 83,1 90,0 98,2 108,0 70 75,0 80,8 87,5 95,5 105,0 68 72,9 78,5 85,0 92,7 102,0 66 70,7 76,2 82,5 90,0 99,0 64 68,6 73,8 80,0 87,3 96,0 62 66,4 71,5 77,5 84,5 93,0 60 64,3 69,2 75,0 81,8 90,0 58 62,1 66,9 72,5 79,1 87,0 56 60,0 64,6 70,0 76,4 84,0 54 57,9 62,3 67,5 73,6 81,0 52 55,7 60,0 65,0 70,9 78,0 Кўп нарса нарх ва талаб ўртасидаги нисбатга боғлиқ бўлади. Масалан, Испания доимий ва ўзгарувчан ҳаражатларни инобатга олган ҳолда фойданинг лозимли даражасига эришиш учун товарни Х нархдан қиммат сотиш лозимлигини ҳисоблашни топганида, компания истеъмолчилар кутаётган арзон нархни белгилаш учун ҳаражатларни камайтиришга мажбур бўлади.

www.arxiv.uz Хорижий савдо филиаллари учун трансферт нархлар Мазкур муаммо солиқ қонунлари, валюта курслари, махаллий қоидалар, божхона тарифлари, шунингдек фирманинг ваколатхона фаолиятидаги иштирокини инобатга олиши зарур бўлганлиги учун ҳам ўта мураккабдир. Икки мамлакатдаги солиқ миқдорлари турлича бўлса, қайси мамлакатга сотиш фойдалирок деган масала долзарб бўлади. Шу муносабат билан учта саволга жавоб бериш лозим бўлади: - икки мамлакатдаги фонд солиқларининг нисбати қандай ? - фойдани олиб чиқиб кетиш қоидалари қандай ? - инфляция хавфи қандай ? Шу масалаларга қўшимча равишда солиқ ва божхона хизматларининг муносабатларини ҳам кўзда тўтиш лозим. Умуман олганда фирма солиқлар кам бўлган мамлакатлар учун ички бозордагига нисбатан камроқ нарх белгилаш, ёки унинг аксини қилишга манфаатдордир. Аммо бундай усул ўз мамлакатларидаги солиқ базаларининг камайишига қарши курашувчи махаллий солиқ хизматлари томонидан қаршиликка учраши мумкин. Экспорт қилинаётган давлатнинг божхона хизматлари ҳам, бож олиш учун асос бўлувчи нархларнинг шундай кам бўлишига қаршилик билдиришлари мумкин, шу билан бирга нархларнинг паст бўлиши экспорт қилинаётган мамлакатнинг маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилишга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Фирманинг савдо ваколатхонаси фаолиятидаги иштироки ҳ ам му ҳ имдир. Агарда филиал қў шма корхона бўлса ёки лицензия бўйича фаолият кўрсатаётган бўлса, у ҳ олда фирма даромадларини ҳ амкорлари билан тақсимлашдан кочиб, юқори нархлар ўрнатиши мумкин, агарда филиал тўлиқ ўзиники бўлса у ҳ олда кам нархлар ўрнатиши мумкин. Турли давлатлардаги хуқуқий ва солиқ меъёрларининг турли лигидан келиб чиқиб, халқаро даражада маълум бир стратегияни ишлаб чиқиш нақадар мураккаб

www.arxiv.uz эканлигини белгилаш мумкин. Ягона Европа бозори дар а жасида тариф ва нотариф тусикларни олиб ташлаш ягона Европа стратегиясини ишлаб чиқариш учун қулайлик яратар эди. Аммо Европа давлатлари ўртасидаги солиқ қ онунчилиги ўртасидаги катта фарқлар хан ўз гача са қ ланиб қ олмо қ да. Экспорт ҳаражатлари Экспорт ҳаражатлари хорижий бозорда ўрнатиладиган нархларнинг катта қисмини ташкил қилади. Шунинг учун ҳам хорижий бозорда белгиланаётган нархларни экспорт ҳаражатларини инобатга олган ҳолда халқаро трансферт нархлари билан солиштириш муҳимдир. Товарни ташиш, юклаш, божхона ва ҳ.к. тўловлар, ташишни суғўрта қилиш, экспорт-импорт божлари каби ҳаражатларни ўз ичига олувчи экспорт ҳаражатлари товарнинг нархини ошириб юбориб, унинг халқаро бозордаги рақобатбардошлигини пасайтириши мумкин. Шунинг учун ҳам мазкур ҳаражатларни аниқ белгилаб олиш ва уларни ҳаридор ёки сотувчи коплашини аниқлаб олиши керак. Бунда бир қатор усуллар мавжуд: • "Франко-завод"-сотувчи товарни ҳаридорга ўз худудида топширади ва қолган ҳаражатларнинг барчаси ҳаридор томонидан қопланади. "Бортда эркин"- сотувчининг масъулиятлари товар бортга ортилган вақтда тугайди. • "Кема борти давомида эркин"-сотувчи товарни портга олиб бориб уларни юклашгача бўлган барча ҳаражатларини ўз бўйнига олади. • "Божларни тўлашни кўзда тутган ҳолда етказиб бериш"-сотувчи товарни импортер давлатидаги белгиланган манзилгача барча ҳаражатларни, шу жумладан бож тўловларини ҳам бўйнига олган ҳолда етказиб беради. Нархларни белгилашдаги қулай усуллардан бири бу- бевосита рақобатчи томонидан экспорт бозорида ўрнатилган нархлардан келиб чиқишдир. Таклиф қилинаётган экспорт трансферт нархларининг етарли даражада паст эканлигини белгилаш учун ушбу нархлардан экспорт ва маиший ҳаражатларни чиқариб ташлаш лозим.

www.arxiv.uz Масалан, импортер давлатнинг бозор нархлари 7 минг сўм деб фараз қилайлик, экспорт ва маиший ҳаражатлар таркиби эса қуйидагича: 1. Устама савдо нархи 40 % 2,80 2. Чакана савдо ҳаражатлари 4,20 3.Улгуржи савдо чегирмалари 0,42 4.Улгуржи савдо ҳаражатлари 3,78 5.Импортер устамаси 0,18 6. Импортер ҳ аражатлари 3,60 7. DDP нархларига 10% у стама солиқ 0,33 8. DDP 3,27 9. CIF нархига 9% божхона йиғими 0,27 10. CIF нархи 3,00 11. Суғўрта ва транспорт 0,40 12 Товар нархи 2,60 2,60 минг сўм нархни ички бозордаги нарх ва мўлжал қилинаётган трансферт нархи билан солиштириш керак. Агарда ички бозордаги нарх ушбу нархдан юқори бўлса экспорт қилиш мураккаблашади. Унда қуйидаги вариантларни кўриб чиқиш лозим бўлади: - рақобатбардошлик даражаси паст бўлганлиги сабабли экспортдан воз кечиш; - трансферт нархини энг паст даражасигача камайтириш; - сотувнинг бевосита бўлмаган қисқа йўлларини излаш, улгуржи сотувчиларни эмас, чакана сотувчиларни жалб қилиш. Бунда ҳаражатлар ошмаслигига амин бўлиш керак. -экспорт учун арзонроқ оддийроқ товар ишлаб чиқариш - тўғридан-тўғри сармоялар ёрдамида халқаро бозорга кириб бориш ва экспорт ҳаражатларини четлаб ўтиш. Шуни белгилаб қўйиш лозимки, хорижий бозордаги нархлар ички бозордагига нисбатан пастроқ бўлмаслиги лозим. Акс ҳолда импортер давлатдаги рақобатчилар фирмани демпингда айблашлари мумкин.

www.arxiv.uz Хулоса Турли давлатлардаги ҳуқуқий ва солиқ меъёрларининг турлилигидан келиб чиқиб, халқаро даражада маълум бир стратегияни ишлаб чиқиш нақадар мураккаб эканлигини белгилаш мумкин. Ягона Европа бозори даржасида тариф ва нотариф тўсиқларни олиб ташлаш ягона Европа стратегиясини ишлаб чиқариш учун қулайлик яратар эди. Аммо Европа давлатлари ўртасидаги солиқ қонунчилиги ўртасидаги катта фарқлар ҳанўзгача сақланиб қолмоқда.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар р ў йхати : 1.Комилова Ф.К Хал қ аро туризм бозори - Т.: ТДИУ, 2006 й 2. Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник.-М.: Аспект Пресс – 2004, 470с. 3 .Биржаков М.Б. Введение в туризм. Учебник- изд.6-е перераб. И доп. – СПб.: Изд.дом Герда, 2004.-448с. 4 .Гвозденко А.А. Логистика в туризме: Учеб ное .пособ ие . – М.:ФиС, 2004,272 с. 5 .Гуляев В.Г. Туризм: экономика и социальное развитие. –М.:ФиС, 2003-304 с. 6 .Дехтярь Г.М. Лицензирование и сертификация в туризме: Уч ебное .пособ ие .-М. ФиС – 2004, 256с. 7 .Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Уч ное .пособ ие . 4-е изд.стереотип.-Мн.: Новое знание-2004, 496 с. 8 .Дурович А.П. Реклама в туризме. Уч ебное .пос обие . –М. Новое знание, 2003, 254стр. 9 .Запесоцкий А.С. Стратегический маркетинг в туризме: Теория и практика.- Спб.: СпбГУП – 2003, 252 с. 10. Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник. –М.: ФиС, 2004 272 с.

O'xshashlar

Бозор шароитида нархларни белгилаш

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо

Бозор иктисодиёти шароитида кичик корхоналарнинг хусусиятлари

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш