Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.626953125 KB

Ko'chirib olish

Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi Reja: 1. Bozor iqtisodiyotiing mazmuni va uning asosiy belgilari. 2. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari 3. Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari. 4. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari.

1-савол. Бозор иqтисодиётиинг мазмуни ва унинг асосий белгилари Ma‘lumki, tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash jarayonlarining rivojlanishi natijasida pulning kelib chiqishi tovar-pul munosabatlarining shakllanishiga va ishlab chiqarishning rivojlanishiga turtki berdi, shuning bilan bir qatorda bozor- iqtisodiyotini vudujga kelishiga shart-sharoit yaratib berdi. Bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo’lishining umumiy sharoitlari, birinchidan , xususiy mulkchilikning paydo bo’lishi, ikkinchidan , ijtimoiy mehnat taqsimoti hisoblanadi. Bu ikkala shart ijtimoiy xo’jalikning tovar shaklini vujudga keltiradi. Tovar ishlab chiqarishning mavjud bo’lishi pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste‘molning bozor orqali hal bo’lishini bildiradi. Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bozor iqtisodiyotining asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Bozor iqtisodiyotining ob‘ekti va sub‘ekti bo’ladi. Ob‘ekt - bu moddiy narsalardir. Sub‘ekti esa moddiy narsalarga egalik qiluvchi kishilardir, ya‘ni yollanma ishchilar, tadbirkorlar, ssuda kapitali egalari, qimmatli qog’ozlar egalari va barcha iste‘molchilar. Bozor xo’jaliginig barcha asosiy sub‘ektlari uchta guruhga bo’linadi: 1. Uy xo’jaliklari; 2. Korxonalar (tadbirkorlik sektori); 3. Davlat. Uy xo’jaliklari - iste‘molchilar bo’lib, ular ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni iste‘mol qiladilar. Ular mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beradilar, iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlarini shaxsiy ehtiyojlariga sarflaydilar. Tadbirkorlik sektori – bu daromad (foyda) olish maqsadida amal qiluvchi iqtisodiyotning birlamchi bo’g’ini hisoblanadi. Davlat – foyda olishni maqsad qilib qo’ygan, asosan iqtisodiyotni tartibga har xil byudjet tashkilotlari va muassasalari sifatida namoyon bo’ladi.

Bank – iqtisodiyotning me‘yoriy amal qilishi uchun zarur bo’lgan pul massasi harakatini tartibga solib turuvchi moliya-kredit muassasasidir. Bozor iqtisodiyotini to’rtta iqtisodiy mexanizm tartibga solib turadi: 1. Narx; 2. Talab; 3. Taklif; 4. Raqobat. Bozor xo’jaligi sub‘ektlari o’zaro aloqasining umumiy modelini (nusxasini) quyidagicha tasvirlash mumkin: Bank → ← Davlat Uy xo’jaligi ← Korxona (firma) Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat: 1. Turli shakllardagi mulkchilik va xususiy mulkning ustuvorligi; 2. Tadbirkorlik va tanlov erkinligi; 3. Raqobat kurashining mavjudligi; 4. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvining cheklanganligi; 5. Korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o’zgarishlariga moslashuvchanligidir. Bozor iqtisodiyotining taraqqiyotini ikki turga ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchisi , klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti bo’lib, g’arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlariga davom etgan. Uning asosiy belgilari quyidagicha bo’lgan: 1. Xususiy mulkchillikka asoslagan holda iqtisodiy faoliyat yuritish; 2. Kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi;

3. Tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste‘molchilarning shaxsiy erkinligi; 4. Tadbirkorlarning yuqori foyda olishlar uchun kurashlari; 5. Iqtisodiyotning talab va taklif, king bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; 6. Aholining ijtimoiy himoyaqilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi . Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko’rinishi - hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo’lib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qilib kelingan. Uning asosiy belgilari: 1. Mulkchilikning turli shakllariga, ya‘ni, xususiy, davlat, jamoa, aralash ko’rinishlariga amal qilgan holda iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi; 2. Kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo’lida to’planib, milliy va xalqaro miqyosda umumlashganligi; 3. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Davlat fan-texnika taraqqiyotini qo’llash, turli iqtisodiy tadbirlarni o’tkazish, rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o’rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora- tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi. 4. Xo’jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes rejasi, marketing tizimi orqali boshqarish). 5. Ijtimoiy himoyaing kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta‘minot va ijtimoiy sug’urta fondlarining vujudga kelishi . Hozirgi zamon bozor xo’jaligi iqtisodiy xususiy va davlat sektorlarining o’zaro aloqasiga asoslanadi. Har qanday iqtisodiy tizim singari bozor iqtisodiyoti ham iqtisodiyotnig umumiy muammolarini ifoda etuvchi qo’yidagi savollarga javob topishi zarur: Ya‘ni, nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur? Qanday texnika va texnalogiya bilan ishlab chiqarish zarur? Kim uchun ishlab chiqarish zarur?

Bozor iqtisodiyoti sharoitida: 1. Ko’proq foyda beradigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi; 2. Puli bor, tovarlarni yuqori foyda olish imkonini beradigan narxlarda sotib olish layoqatiga ega xaridorlar uchun ishlab chiqariladi; 3. Yuqori foyda olishni ta‘minlaydigan, tejash imkonini beradigan texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi. Umuman olganda: aholi ehtiyoji uchun zarur miqdor va turdagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish; mavjud resurslardan samarali foydalanib, yangi texnika va texnologiyaar asosida ishlab chiqarish; aholi iste‘moli uchun zarur ne‘matlarni ishlab chiqarish kerak deyish mumkin. Mezonlar Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti Aralash iqtisodiyot Korporativ iqtisodiyot Davlat dasturlarining maqsadga yo’naltirilganligi Fuqarolar manfaatlarini himoya qilish Tadbirkolikni rivojlantirish bo’yicha shart- sharoitlar yaratish Yirik ishlab chiqarish manfaatlarini himoya qilish Iqtisodiyotni tartibga solish tamoyillari Uzoq muddatli dasturlarning ishlab chiqilishi Taktik usullardan ustun ravishda foydalanish Asosiy ustuvorliklarni belgilab olish Davlat sektorining iqtisodiyotga ulushi 30 % 10 % Ahamiyatsiz darajada Ko’rsatilgan mezonlarga muvofiq keluvchi davlatlar Germaniya AQSH Yaponiya, Shvetsiya

Iqtisodiyotga ta‘sirining intensivligi darajasi hamda davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda, zamonoviy bozor iqtisodiyotining modellari bir-biridan farq qiladi. 2-savol. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari Bozor iqtisodiyotining quyidagi afzalliklari mavjud: 1. Resurslarning taqsimlashni samaradorligi . Bozor iqtisodiyoti raqobatli bo’lgani sababli, resusrlarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo’naltiriladi. Ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalar qo’llaniladi. 2. Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlikka imkoniyat yaratib beradi. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanlash erkinligini yaratadi. 3. Harakatchanlik . Bozor iqtisodiyoti har bir shaxs, korxona, firma va korparatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’ladi. CHunki, xo’jasizlik, sustkashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti million-million kishilarni harakatga soladi. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari bilan birga uning ko’plab ijobiy jihatlari ham bor. Ya‘ni: 1. Ishlab chiqarishning o’zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va ko’nikishning yuqori darajasi; 2. Fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy etishning jadal surati; 3. Turli tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati; 4. Buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash; 5. Cheklangan axoborot - turli resurslarning narx darajasi va ularning sarflanish darajasiga yo’nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish imkoniyati.

Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyati ham mavjud: raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yish va uni rag’batlantirish . Raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud: Birinchisi , bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod bo’lishga harakat qiladilar. Firmalarning qo’shilib ketishi, kompaniyalarning xufyona kelishuvi, shavqatsiz raqobat - bularning hammasi raqobatning kuchsizlanishi va uning tatibga soluvchilik ta‘sirining pasayib borishiga olib keladi; Ikkinchisi , bozor tizimi rag’batlantiriladigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaiflashuviga olib keladi. Eng yangi texnologiya: juda katta miqdordagi real kapitaldan foydalanishni; yirik bozorlar bo’lishini; kampleksli, markazlashgan va qatiyan bir butun bo’lib birlashgan bozorning tarkib topishi; boy va i shonchli xom-ashyo manbalarini talab qiladi. Jamiyat a‘zolari daromadlaridagi tengsizlikni kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi - bozor iqtisodiyotining navbatdagi ziddiyatidir. Ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarni ishab chiqarish, bozorga taklif qilishga qodir emasligi - bu umumiy e‘tirof qilingan ziddiyatlaridan biridir . Tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan nomuvofiqlikni bartaraf etaolmasligi ham uning ziddiyatli tomonlarini bildiradi. Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta‘minlashga ham kafolat bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi iste‘molchining erkinligiga ham putur yetkazadi. Bozor tizimi o’zining iste‘molchining xohishiga ancha mos keluvchi resusrlarni taqsimlash layoqatini ham yo’qotib borishi mumkin. 3-savol . Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari

Bozor tushunchasi bu iqtisodiy kategoriya bo’lib, iqtisodiyot nazariyasida ham, xo’jalik yuritish amaliyotida ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. “Bozor” va “bozor iqtisodiyoti” tushunchalari bir-biridan farq qiladi. Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyotiga shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro’y berishi atijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash jarayonini o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo’ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi. Bozor takror ishlab chiqarishning bitta fazasini, ya‘ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa barcha fazalarni - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat iste‘mol jarayonlarini ham o’z ichiga oladi: Bozorning asosiy belgilari : sotuvchi va xaridorning o’zaro kelishuvi, ekvivalentlilik tamoyili asosidagi ayirboshlash; sotuvchilarning xarajatlarni qoplashi; foyda olish va pul to’loviga qodir bo’lish; raqobatchilik muhitini yaratishdir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o’rtasidagi pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bozor talab bilan taklifni moslashtirsa muvozanat hosil bo’ladi va aksincha bo’ladi. Misol: tovarlar va xizmatlar miqdori ko’p taklif qilingan bo’lsa, narx pasayadi, sotuvchilar zarar ko’radi, talabga nisbatan kam tovarlar va xizmatlar bozorga chiqarilsa, narxlar oshib ketadi, sotuvchi ko’p daromad topadi, xaridorlar zarar ko’radi.

Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste‘molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. Iste‘molchi bilan sotuvchi bozor ishlab chiqarish orqali bog’laydi. Ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi. Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, raqobat va narxlar yordamida bajaradi. Talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor bajaradigan vazifalarni chizma orqali tasvirlash mumkin. Rag’batlantirish Tartibga solish Nazorat qilish Narxni tashkil qilish Vositachilik Integratsiyalas h _________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Iqtisodni sog’lomlashtiris h Ахборот бериш Tejamkorlik Bozor sub‘ektlarining manfaatlarini ruyobga chiqarish Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashda asosiy mezonlar ga asoslaniladi: a) bozorning yetuklik darajasi; b) sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi; v) bozor sub‘ektlari xususiyatlari; g) bozor miqyosi; d) iqtisodiy aloqalar tavsifi .Bozorning vazifalari

Bozorning yetuklik darajasi ga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko’proq, tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovari tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko’proq ko’llaniladi. Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bar turi bo’yicha juda ko’p ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar, ya‘ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo’lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o’rtasida erkin raqobat kelib chiqadi. Narxlar talab va taklif o’rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobatning turli usullari qo’llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalashadi. Hozirgi zamon rivojlangan bozor - bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi. Bozor hududiy jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi: - mahalliy bozorlar (Qarshi, Surxandaryo, Samarqand, Pekin, Moskva bozorlari); - milliy bozorlar (O’zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Moldaviya va boshqalar); - xududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozor, G’arbiy Yevropa bozori) - jahon bozori . Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko’ra бозорлар quyidagi turlarga bo’linadi: - iste‘mol tovarlar va xizmatlari bozori, - ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, - valyuta bozor va fond birjalari, - ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.

4-savol. Bozor infratulilmasi va uning unsurlari Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalari tizimidir. Unga ombor xo’jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalari (birjalar, auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentlari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat qiluvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari) kiradi. Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassaslaridir. Broker (makler)lar – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Auktsionlar – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Savdo uylari - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki universal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim- kechak, oyoq kiyim, gazlama va h.z), universal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Ulgurji savdo firmalari - ulgurji holda (katta partiyalarda) tovarlarni o’z mulkiga sotib olib, iste‘molchilarga sotuvchi savdo tashkilotlaridir. CHakana savdo firmalari - tovarlarni so’ngi iste‘molchilarga sotuvchi savdo muassasalaridir. Supermarket – bu xaridorning o’ziga-o’zi xizmat ko’rsatishga asoslangan keng tarmoqli savdo korxonasi bo’lib, u tovarlarning deyarli hamma turlari bilan savdo qiladi, xaridorlarga bepul maslahatlar beradi, tovarlarni buyurtma bo’yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniy- maishiy xizmat ko’rsatadi . Infratuzilma tizimida moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo’lgan kapital bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi.

Moliyaviy muassasalar mablag’lari ortiqcha bo’lgan sub‘ektlardan pul qarz oladi va o’z nomidan mablag’lari yetishmagan sub‘ektlarga pul qarz beradi. Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta kompaniyalari, soliq va bojxona idoralari kabi muassasalari moliya-kredit munosabatlarida alohida o’ziga xos o’ringa ega. Bozor iqtisodiyoti sub‘ektlarini moliyaviy axborotlar bilan bilan ta‘minlash bozor infiratuzilmasinig axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Auditor firmalar - korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirib boruvchi, ular hisobotini ekspertizadan o’tkazuvchi idora. Auditor idorasi aktsioner jamiyat yoki kooperativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va to’liq mustaqillikka bo’ladi. Xullas, bozor infratuzilmasi va uning unsurlari barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishni ta‘minlashga xizmat qiluvchi iqtisodiy mexanizmlardir. Asosiy tayanch tushunchalar: Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonuni-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bozor mexanizmi - bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg’unlashtirishni ta‘minlaydigan dastak va vositalardir. Bozor ob‘ekti - bozorga, ayirbosh munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy faoliyatning natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlardir. Bozor sub‘ekti – bozorning ayirboshlash munosabatlarining qatnashuvchilaridir. Bozor infratuzilmasi - ayirboshlash munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasaviy tuzilmalardir.

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi. Ishsizlik

Bozor tadqiqotlari mazmuni va yuritish uslublari

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish, ularni amal qilishi va rivojlanish jarayonlarni boshqarish

Tovar –pul munosabatlari rivojlanishi bozor iqtisodiyoti shakllanishi va amal qilishning asosidir

Bozor tushunchasi va turlari