Bozor infratuzilmasining faoliyat kilish mexanizmi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor infratuzilmasining faoliyat kilish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Tovar va resurslar xamda daromad va harajatlarning doiraviy aylanishi 2.Bozor infratuzilmasining tarkibi. 3.Iqtisodiy faoliyat turlari.

www.arxiv.uz Tovar va resurslar xamda daromad va harajatlarning doiraviy aylanishi Iqtisodiy tizimni harakatlantiruvchi, ishlatuvchi, kerakli joylardan okishni ta`minlovchi – puldir. Pul harakatsiz turishi kerak emas, u shu doiraviy aylanish «trubalaridan» to`xtovsiz okishi kerak. Pul harakati tezligini kursatuvchi, iqtisodiy oqimlar dinamikasi kursatuvchi – daromadlar va harajatlardir. Pulni kupayishi daromadlar oqimining tezligini oshirmaydi, agar ular banklarda, kishilar chuntaklarida qolib ketsa. Ikkinchi tomondan, pulni kupaytirmay xam oqimni tezlatish mumkin. Iqtisodiy sistemada pulning statik mikdori bilan daromadlar oqimi o`rtasidagi uzaro aloka makroiqtisodiyotning muxim narsalaridan biri. Milliy daromad - bu mamlakat miqyosida ish haqi, renta, foiz va foydaning umumiy yig`indisidir. Milliy mahsulot – iqtisodiy tizimda ishlab chiqarilgan hamma tovar va xizmatlar qiymatining majmuasidir. Milliy mahsulotga qilinadigan umumiy harajatlar – bozorlardan utuvchi pulli tulovlar oqimidir. Biz kurayetgan bu sodda iqtisodiy sistemada milliy daromad va milliy mahsulot bir-biriga tengdir. Endi modelni sal murakkablantiramiz unga jamg`arma, investitsiya va moliya bozorini kushamiz. Jamg`arma – bu oila harajatlarining daromadlaridan kam bulishi natijasida tuplangan puldir. U bankka quyiladi yoki aksiya, obligatsiyaga ketadi. Investitsiya - bu umumiy kapital hajmini usishga yerdamlashuvchi hamma harajatlardir. Investitsiya 2 xil buladi: a) asosiy kapitalga investitsiya; b) tovar - moddiy zaxiralarga investitsiya. Iqtisodiy ma`noda oldin ishlatilgan moddiy boylik, kuchmas mulk sotib olinsa investitsiya hisoblanmaydi, yangisini sotib olishgina investitsiyadir.

www.arxiv.uz Moliya bozorlari - bu oila ho`jaliklaridan jamg`arish orqali firmalarga pul oqimlarini o`tkazish bilan shugullanuvchi iqtisodiy institutdir. Ularga banklar va moliyaviy oraga kiruvchilar (sug`urta kompaniya, pensiya fondi…) kiradi. Bular pul jamg`armalarining yarmini uzidan o`tkazadi, ikkinchi yarmi oila ho`jaliklari aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatbaho qog`ozlar sotib olish orqali utadi. Jami taklif – iqtisodiy tizimda ishlab chiqarilgan butun tovar va xizmatlar qiymatining yig`indisi. Jami talab – haridorlar tomonidan muljallangan yangidan ishlab chiqarilgan butun haridlar yig`indisi. Bu ikkalasi bir-biriga teng buladi, agar kamroq sotilsa, shunga mos tovar zapaslari usadi va barobarlik tiklanadi. Agar bozorlarda tovarlar sotilmay kolsa, firmalar yo ishlab chiqarishni kamaytiradi yoki tovarlar narxini tushiradi. Teskarisi sodir bulib, tovarlar keragidan ortikcha sotilsa, tovar zapaslari yeyiladi, natijada esa narx ko`tariladi yeki ishlab chiqarish kupaytiriladi. Shunday kilib: Shunday kilib, uy ho`jaliklari firmalarni ishlab chiqarish omillari bilan ta`minlab turadilar, ular esa bu omillardan foydalanib tovar va xizmatlar ishlab chiqaradilar. Bunga ayirbosh sifatida korxonalar uy ho`jaliklarini daromadlar bilan ta`minlab boradilar, bunga esa uy ho`jaliklari firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni sotib oladilar. Agar uy ho`jaliklari sotib olishga kamroq sarf kilsalar, firmalar ishlab chiqarishni kiskartirishga, ishlovchilarni kuchaga xaydashga majbur buladilar. Buning okibatida uy ho`jaliklarining daromadi yanada kamayib ketadi, ularning sotib olish imkoniyatlari pasayadi. Demak, makroiqtisodiyot mana shu harajatlarni ozgina kamayishi mamlakatda katta muammolarni keltirib chiqarishga yul kuymaslik choralarini kidiradi. Biz xozirgacha, doiraviy aylanishning davlatsiz taxlil kildik. Endi bu doiraviy aylanishga davlat blokining kushib kurib chikamiz. Xozirgi zamon iqtisodiyotida davlatning roli juda katta va u doiraviy aylanishga juda kuchli ta`sir kiladigan elementdir. Davlat sektorini rolini inobatga olib, doiraviy model kuyidagicha buladi: Bu modeldagi yangi bloklarning va oqimlarni kurib chikamiz:

www.arxiv.uz a) hukumat (yeki davlat) iqtisodiyotning eng kuchli ta`sir etuvchi elementlaridan bulib, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tizimning boshqa elementlari bilan asosan 3 yul bilan boglangan: - soliqlar orqali; - davlat haridlari orqali; - davlat qarzlari orqali. Qoloq iqtisodiyotda davlatning doiraviy aylanishda axamiyati, mavkei juda katta bulib, unga ancha narsa boglik buladi. U orqali utadigan oqimlar nisbatan juda katta buladi. Hukumat uy ho`jaliklari bilan soliq xamda transfert tulovlari orqali boglangan. Aholi uz daromadlarining bir kismini davlatga ajratadi, bu soliq hisoblanadi. Hukumat uz navbatida davlat budjetidan aholiga xilma-xil ijtimoiy yerdamlar kursatadi (nafaka, stipendiya, posobiya). Bularni transfert tulovlari deyiladi. Sof soliqlar deganda, butun soliqlardan davlatning aholiga kaytariladigan transfert tulovlarini ayirib, kolgan koldikka aytiladi. Hukumat moliya bozorlari bilan davlat qarzi orqali boglangan. Agar budjet defitsitli bo`lsa, hukumat aholidan, firmalardan moliya bozori orqali qarz oladi. Agar budjet ijobiy saldoga ega bo`lsa, hukumat aholiga, korxonalarga, moliya bozori orqali uz qarzlarini kaytaradi. Shuning uchun oqim ikki tomonlama xarakturga ega. Hayotda ikkala tomondan xam okib turadi. Hukumat mahsulot bozorlari bilan davlat haridlari orqali boglangan. Hukumat uz oldiga quyilgan vazifalarni bajarish uchun unga moddiy resurslar kerak. Bularni u budjet hisobidan mahsulot bozoridan harid kiladi. Hukumat firmalar bilan dotatsiya yeki subsidiya orqali boglangan buladi. Qoloq iqtisodiyotda hukumat bilan firmalar o`rtasidagi oqim kattaligi bilan fark kiladi. Hukumat davlat sektoriga ega bulganligi uchun, u resurslar bozori bilan xam aloka kilib turadi. Aholining iste`mol bozorida pulini ishlatmaydigan kismi - bu, a) sof soliqlar, ular davlat ihtiyoriga kelib tushadi va b) moliya bozoriga ishlatiladigan jamg`armalardir. Bular mahsulot va daromadlar doiraviy oborotidan «okib ketuvchi» (utechka) deyiladi. «Utechka» va iste`molga ketadigan harajatlar milliy daromadga barobar buladi.

www.arxiv.uz Bundan tashkari, oila harajatlari bulmagan 2 tur tovar va xizmatlarga qilinadigan harajatlar bor. Bular investitsiya va davlat haridlaridir. Bu oqimlar doiraviy oborotga qilinadigan «inyeksiya» lar deyiladi. Iste`molga qilinadigan butun harajatlar va «inyeksiya» doim milliy daromadga teng. Bozor infratuzilmasining tarkibi Ishlab chiqarishining pirovard natijalari faqat qishloq xo`jaligi rivojlanish darajasiga emas, balki uning xizmat ko`rsatish tarmoqlariga ham bog`liqdir. Ishlab chiqarish hajmi o`sishi bilan qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslari, kerakli xomashyo va yordamchi materiallardan foydalanish hajmi ham oshadi. Xo`jaliklarning elektroenergiyasi, transport, aloqa vositalariga, mahsulotni saqlash joylariga talab oshadi. qishloq xo`jaligining ta`mirlash-texnik xizmatiga, moddiy- texnika ta`minoti tashkilotlariga, muhandislik, zooveterinariya, agroqimyo xizmati va boshqa xizmatlarga bog`liqlik darajasi o`sadi. Bu jarayonda samarali foydalanish va iste`molchiga yetkazib berishni ta`minlaydigan tashkilot va tarmoqlarning rivojlanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday tarmoqlar va xizmatlarni iqtisodiyotda infratuzilma deyiladi. Infratuzilma – ijtimoiy va iqtisodiy ishlab chiqarish uchun normal shart- sharoitlarni ta`minlovchi tarmoq va sanoat majmuidir. U ishlab chiqarish, texnologik, iqtisodiy va tashkiliy aloqalar jarayonida vujudga keladigan realizatsiya orqali ASMning samarali ishlashini ta`minlaydi. Infratuzilma jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining bo`linmas qismi hisoblanadi. U korxonaning samarali faoliyatini ta`minlaydi va ASMning pirovard mahsuloti miqdoran ko`p va sifatan yuqori bo`lishiga yo`naltirilgan. qishloq xo`jaligi mahsulotining yalpi ishlab chiqarilishi provard natijada tarmoqning ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag`lari, mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik darajasi bilan birga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishning rivojlanganlik darajasiga bog`liq. Ular orasida agroqimyo, zooveterinariya, konsultatsiya xizmatlariga katta e`tibor beriladi. Infratuzilma qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish va samaradorligi o`sishining muhim omili hisoblanadi. Xomashyo, material va tayyor mahsulotning o`z vaqtida olib kelinishi xo`jalik aylanmasida bo`lgan resurs

www.arxiv.uz hajmini belgilaydi. Sanoatlashtirish, kimyolashtirish, melioratsiya va ishlab chiqarishning boshqa asosiy omillari tez sur`atda o`sishiga nafaqat qishloq xo`jaligi uchun ishlab chiqarish mablag`larining miqdoran o`sishi hisobiga, balki mablag` resurslaridan samarali foydalanishni ta`minlaydigan xizmat tizimi tashkil etilishi hisobiga ham erishiladi. Bozor munosabatlari rivojlangan shart-sharoitda infratuzilmaning tarmoq va ishlab chiqarish vazifalari ham o`zgaradi. Bu yerda qishloq xo`jaligining material, resurslar, texnika bilan ta`minoti yo`q. Mavjud bo`gan xizmatlar bazasida ASM korxonalariga moddiy resurslarni realizatsiya qiladigan hissadorlik jamiyatlari va shirkatlar vujudga kelmoqda. Moddiy ishlab chiqarish infratuzilmasining asosiy maqsadi qishloq xo`jaligi korxonalarini ishlab chiqarishiga xizmat qilish vazifasidan bosqichma-bosqich ozod etishdan iborat. Infratuzilma ishlab chiqarish hajmini oshirish va qishloq xo`jaligining asosiy mahsulotlari sifatan yuqori bo`lishi uchun shart-sharoitlar yaratishga yo`naltirilgan. Mustaqil ravishda pirovard mahsulotni ishlab chiqarmaydigan tarmoq va xizmatlar ma`lum miqdorda butun ishlab chiqarish samaradorligiga ta`sir etadi. Infratuzilma ASM uchun kadrlar tayyorlash, uni ishchi kuchi bilan ta`minlashga yordam beradi. Infratuzilmaga kiradigan tarmoqlar ishlab chiqarish jarayoniga bir xilda ta`sir ko`rsatmaydi va jamiyat ishlab chiqarishida o`ziga xos o`rin egallaydi. Shu tufayli infratuzilma tarmoqlarini asosiy ko`rsatkichlari bo`yicha turkumlash muhim amaliy ahamiyatga ega. Infratuzilma turkumlanishi alohida elementlari bilan birga butun tarmoqlarning jamiyat ishlab chiqarish tizimidagi o`rinlarini belgilashga yordam beradi. U tarmoqlararo aloqalarni o`rganishga va asosiy ishlab chiqarish bilan xizmat ko`rsatish tarmoqlari orasida optimal muvozanatni belgilashda ko`maklashadi. Infratuzilma elementlarining xarakterini ko`p tomonlama hisobga olgan holda uni konkret xususiyati bo`yicha turkumlash mumkin emas. ASM infratuzilmasi elementlarini quyidagi to`rt xususiyati orqali turkumlashtirish mumkin (2-chizma).  ishlab chiqarish jarayoniga ta`siri darajasi bilan;  hududiy;

www.arxiv.uz  tarmoq;  funksional yo`naltirilganligi bo`yicha. ASM infratuzilmasini ishlab chiqarish jarayoniga ta`siri darajasi bo`yicha quyidagi ikki guruhga bo`lish mumkin: Iqtisodiy faoliyat turlari Ehtiyojlar turli-tuman bo`lganidan ularni qondirish ham turlicha yo`llar bilan amalga oshiriladi, lekin baribir bu ish iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. Iqtisodiy faoliyat deganda inson tirikligini ta`minlash usullari va vositalarn majmui tushuniladi. Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi, yaratilgan mahsulotlarni ayirboshlash orqali isge`mol etish bilan tugallanadi. Uning asosiy bo`g`ini ishlab chiqarish, ya`ni har xil mahsulot va xizmatlarni yaratishdir. Mehnat yaratgan ne`matlar iqtisodiy ne`matlar deyiladi. Ular tabiatdagi tekin ne`matlar (havo, quyosh nuri, suv) dan farq qiladi. Mahsulotlarni ayirboshlash va ularning isge`moli (ishlatilishi) ham iqtisodiy faoliyat tarkibiga kiradi Ishlab chiqarish tijorat (savdo- sotiq) orqali iste`mol bilan bog`lanadi. Iqtisodiy faoliyat turlari xilma-xil, lekin ular bir-birini albatga taqozo etadi. Ishlab chiqarish bo`lmasa kishilar yashay olmaydi, bu turgan gap. Ammo kishilar yaratgan mahsulotlarini o`zaro ayirboshlash orqali iste`molni qondiradilar, bir-birlariga kerakli mahsulotlarni yegkazib beradilar. Kishilar o`z ehtiyojini qondirmasa, ish qobiliyatini tiklay olmaydilar. Binobarin, iste`molsiz ishlab chiqarish ham bo`lmaydi. Ishlab chiqarish turlari g`oyat ko`p. Hozir dunyoda 25 million xil mahsulot va ularning butlovchi qismlari va detallari yaratiladi. Aholiga minglab xil xizmatlar ko`rsatiladi. Ishlab chiqarish birlamchi faoliyat sifatida ikki turga bo`linadi: 1. Moddiy ishlab chiqarish aniq moddiy shaklga ega mahsulotlarni (masalan, iste`mol buyumlari, yonilg`i, xomashyo, material, mashina va uskunalarni) yaratish, shuningdek, moddiy sohaga xizmatlar ko`rsatish. Bunga sanoat, qishloq xo`jaligi, yuk transporti, qurilish, ombor xo`jaligi, aloqa kiradi.

www.arxiv.uz 2. Nomoddiy ishlab chiqarish — moddiy shaklga ega bo`lmagan,qo`l bilan ushlab his etilmaydigan, ammo foydali xizmatlar ko`rsatish. Masalan, shifokor yoki o`qituvchi xizmati moddiy ko`rinishda emas, lekin u hammaga zarur. Nomoddiy ishlab chiqarishga madaniyat, xalq ta`limi, sog`liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport kabi sohalar kiradi. Ayirboshlash faoliyatida mahsulotlar va xizmatlar yaratilmaydi, balki ular ma`lum miqdoriy nisbatda bir-biriga almashtiriladi. Bu jarayon ikki xil kechadi: biri mahsulot ayirboshlash, ikkinchisi tovar ayirboshlash. Bir mahsulotning bevosita boshqasiga to`g`ridan-to`g`ri, lekin ma`lum miqdoriy nisbatda ayirboshlanishi barter (mu`ovaza) dsb yuritiladi. Barter ayirboshlashning qulay bo`lmagan xolis usuli. Bu usul oldi-berdi aloqalari izdan chiqqanda, pul shiddatli qadrsizlanganda qo`llaniladi. Me`yordagi iqtisodiyot sharoitida tovar ayirboshlashga amal qilinadi. Bir mahsulotning boshqasiga pul vositasida va ma`lum narx asosida, ya`ni oldi - sotdi yo`li bilan ayirboshlanishi tovar ayirboshlash deyiladi. Tovar ayirboshlash barterdan farqliroq, tovarni oldin pulga, so`ngra pulni kerakli boshqa tovarga ayirboshlashni bildiradi. U hamma bop, ya`ni universal ayirboshlashdir. Bu jarayonda pul ishtirok etadi, pulga xohlangan tovarni xohlagan joydan sotib olish mumkin bo`ladi. Tovar ayirboshlash, oldi-sotdi ayirboshlashning eng yuksak va qulay shaklidir. Iste`mol degan narsa mahsulotni amalda, ya`ni ehtiyojni qondirish uchun ishlatish demakdir. Mahsulotlar, birinchidan, tirikchilik uchun kishilarning o`zlari tomonidan iste`mol etiladi, ikkinchidan, ishlab chiqarishni davom ettirish uchun uning o`zida ishlatiladi. Iste`mol faoliyat sifatida yakka, oilaviy, guruhiy yoki umum-milliy istemol tarzida yuz beradi. Masalan, ko`ylakni har bir kishi yakka tartibda kiyadi, televizor, gilam yoki mebel oilaning birgalikdagi iste`molida bo`ladi. Maktab, kasalxona yoki bolalar bog`chasidagi asbob-anjom va jihozlar ham birgalikda ishlatiladi. Armiya, xavfsizlik xizmati yoki boshqa ma`muriy tashkilotlar xizmatidan ayrim kishilar yoki guruhlar emas balki butun xalq bahramand bo`ladi. Xullas,

www.arxiv.uz mahsulotlar va xizmatlar har xil bo`lsada iste`mol etiladi. Ammo bundan qat`i nazar ular iste`mol etilgach, yana qayta yaratilishi lozim. Demak shunday qoida bor: Cheksiz ehtiyojni qondirish uzluksiz iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. Iqtisodiy faoliyat yoki iqtisodiyot kishilarning ma`lum maqsad yo`lidagi xatti-harakatini bildiradi. Uning ishtirokchilari ayrim kishilar, oila, korxona, xo`jaliklar va davlatdir. Iqtisodiyot ishtirokchilari iqtisodiy subyektlar deb ataladi, ular o`zaro muntazam iqtisodiy aloqada bo`ladilar. Bu esa ularning iqtisodiy munosabatlaridir. O`zaro aloqasiz na ishlab chiqarish, na ayirboshlash, na iste`mol yuz beradi. Robinzon Kruzo kabi kimsasiz orolda tanho xo`jalik yuritish faqat hikoyalarda bo`ladi. Amaldagi iqtisodiyot yo`lida esa hamma bir biriga bog`liq bo`lishi zarurat hisoblanadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Anufriyev,A.I.,Fattaxov A.A.«Strategii razvitii optovo`x ro`nkov»T,2002,TGEU. 2.Voloshuk G.A «Infrastuktura torgovli» Kiyev,Vo`sh.shkol.,1989 3.Soliyev A.,Usmonov A. «Marketing»,T, «Ukituvchi»,1997 4.Chjen. V A. Mirzaaxmedov E «Ro`nochno`ye infrastukturo` O`zbekistana»,T,1996 5.Chjen V.A «Xususiylashtirish asoslari» T,1996 6.Rasulov M «Bozor iqtisodiyoti asoslari»,T,O`zbekiston, 1999 7 . www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Bozor infratuzilmasining rivojlanishida davlatning roli

Bozor mexanizmi va uning elementlari - talab, taklif va narx muvozanati

Menejerlar faoliyatini tashkil kilish.

Boshkaruv karorlarini kabul kilish.

Karorlar kabul kilish va tavakkalchilik