Бозор иктисодиёти ва табиатдан фойдаланиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор иктисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш 2. Табиатдан фойдаланишни бошқаришнинг объектлари ва субъектлари 3. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари 4. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари 5. Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий ҳудудий бирлиги

Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш режали ривожланишга асосланган социализм жамиятидагига нисбатан тубдан фарқ қилади. Социализмда табиий ресурслардан фойдаланиш кўпроқ экстенсив усулга асосланган, исрофгарчиликка йўл қўйиш, истиқболни ўйламасдан мавжуд бойликлардан керагидан ортиқ ишлатиш, уларнинг қашшоқланиши ва сифати бўзилиши билан яқиндан шуғулланмаслик тарки одат бўлган. Бинобарин, табиатнинг бузилиши маконда ҳар қадамда сезилиб турган. Ишлаб чиқаришнинг хусусийлаштирилиши, ерга бўлган муносабатнинг ўзгартирилиши, табиат тўғрисида Олий Мажлиснинг бир неча қонунлари қабул қилиниши, корхоналарнинг давлат тасарруфидан чиқарилиши ва бошқа ислоҳотлар бозор иқтисодиёти шароитида табиий ресурслардан фойдаланиш ва умуман, табиатга бўлган муносабатни тубдан ўзгартиришга асос солди. Эндиликда табиий ресурслардан омилкорлик билан фойдаланиш ва экологик омилни эътиборга олиш биринчи даражали аҳамиятга эга бўлди. Бу аввало атроф - муҳитни муҳофаза қилиш, ишлаб чиқаришни экологик жиҳатдан тоза ҳолда ривожлантириш ва ижтимоий-иқтисодиётга йўналтирилган экологик сиёсатнинг амалга ошира бошланишидир. Бироқ, бу жараён етарли даражада мураккаб, серқирра ва муаммолилиги билан ажралиб туради. Шу жиҳатдан қараганда табиатдан фойдаланишнинг экологик ва иқтисодий асосларини билиш барқарор иқтисодий ривожланишга ўтишда муҳим ҳисобланади. Инсон табиатдан фойдаланиш жараёнида унга икки турдаги тармоқлар ёрдамида таъсир кўрсатади: 1) табиатдан бевосита фойдаланиш; 2) табиатдан билвосита фойдаланиш. Биринчи турдаги табиатдан фойдаланиш тармоқлари табиий муҳитдан тўғридан-тўғри керакли бойликларни олади ва фойдаланади. Шунинг учун ҳам бу тармоқлар табиатни муҳофаза қилиш борасида биринчи ўринда жавобгар ҳисобланадилар, шунга яраша табиатни сақлаш ва қайта тиклаш, ресурслар сифатининг доимо юқори бўлиши, атроф - муҳитни 2

ифлосланишдан сақлашда масъулдирлар. Иккинчи турдаги табиатдан фойдаланиш тармоқлари биринчи турдаги тармоқлар фойдаланган бойликлар қолдиқларини қайта ишлаш билан шуғулланадилар. Бу жиҳатдан улар табиатдан тўғридан-тўғри ресурсларни олмайдилар ва атроф-муҳитга бевосита таъсир кўрсатмайдилар. Лекин бевосита таъсир, одатда, иккиламчи ресурсларни қайта ишлаш жараёнида юзага келади. Табиатдан фойдаланиш муаммолари бўйича фаолият кўрсатаётган мутахассисларнинг тадқиқотларига кўра, бу жараённинг бир неча турлари мавжуд. I. Бевосита фойдаланиш. 1.Бойликни қазиб олиш: табиатдан омборхона сифатида, тайёр меҳнат предметларини, яъни қайта тикланмайдиган, тугалланадиган ресурслар манбаи сифатида фойдаланиш. Бу фаолият тўлиғи билан тоғ - кон қазиб олиш саноатига тўғри келади. Бу борада юз берадиган табиатни муҳофаза қилиш, ресурлардан оқилона фойдаланиш, атроф - муҳит билан боқлиқ барча муаммолар айни ушбу саноат фаолияти билан боғлиқдир. 2. Табиий ресурслардан фойдаланиш: табиатдан маҳсулотлар ишлаб чиқариш манбаи сифатида фойдаланиш. Бунда қайта тикланадиган, тугалланмайдиган ресурсларга асосланилади. Бу тармоқлар қишлоқ, ўрмон, сув ва бошқа хўжаликлардан иборатдир. Шунингдек, бунга гидро, шамол, гелио, ой, иссиқлик энергетика манбаларини ҳам тармоқ сифатида киритиш мумкин. Улар табиий кучлар ва жараёнлардан энергия ишлаб чиқариш воситаси сифатида фойдаланади. Табиати мақсадга мувофиқ ҳолда ўзгартирилган ареалларни қулай ҳолда сақлаб туриш - ресурслардан фойдаланишнинг асосий шарти ҳисобланади. Баъзан бу ареалларни, табиат-хўжалик тармоқлари, ҳам деб аталади. 3. Ландшафт (геотизим)нинг табиий, экологик, ресурс хусусиятларидан хўжаликларни жойлаштириш ва ривожлантириш шароитлари сифатида фойдаланиш. Бу борада қишлоқ ва шаҳар аҳолисини жойлаштириш, рекреация, соғломлаштириш-санатория, спорт объектлари, экинзорлар, саноат ва бошқа 3

ишлаб чиқариш корхоналарини жойлаштиришда ландшафтларнинг табиий хусусиятларидан тўлиқ фойдаланиш яхши самара беради. Бу йўналишда ҳудудда район планировкасининг ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштириш бўйича илмий тамойилларини имкони борича тўла татбиқ этишда ландшафтларга асосланиш мақсадга мувофиқ. Албатта, аҳоли пунктларини ландшафт шароитларига қараб тўғри жойлаштириш бош вазифалардан бири ҳисобланади. 4. Алоҳида қўриқланадиган ҳудудлар ва илмий-тажриба жиҳатдан табиатдан фойдаланиш: бу тоифадаги табиатдан фойдаланиш асосан табиатнинг инсон томонидан кам (кучсиз) ўзгартирилган ҳудудларида қўриқхоналар ташкил қилиш ва уларда илмий-тадқиқот ишларини олиб боришга асосланган. Бу ҳудудлар кучли ўзгарган геотизимларда мониторингли тадқиқот ишлари олиб борилганда солиштириш учун асқотади. II. Билвосита фойдаланиш. Ресурсни истеъмол қилиш: ҳудуднинг табиий хусусиятларига талабчанлиги энг кам, табиатдан фойдаланиш билвосита, яъни бошқа бир тармоқ орқали амалга оширилади. Масалан, қазиб олинган хом ашёлар, ёқилғи, энергия бошқа тармоқлар томонидан тайёрланган бўлиб, улар бу тармоқларда истеъмол қилинади. Бунга хом ашё, ёқилғини қайта ишловчи тармоқлар, транспортнинг барча турлари, ижтимоий инфратузилма, маиший-коммунал хўжалик ва бошқалар киради. Хом ашёни қайта ишловчи барча корхоналар табиатда иккиламчи ёки чиқинди ресурсларни йиғади, шунингдек, атроф муҳитни ифлослайди. Демак, турли тармоқларда табиатдан фойдаланиш турлича, шунингдек табиатни муҳофаза қилиш бўйича қизиқиш ҳам тармоқларда ҳар хил. Шу сабабли ҳам бир тармоқ табиатдан фойдаланиш жараёнида бошқа бир тармоққа зарар етказиши мумкин. Улар ўртасида табиатни муҳофаза қилиш бўйича мувофиқлаштирувчи ишлар кўлами жуда ҳам кам, баъзан жойларда улар амалга оширилмайди. Тармоқларнинг 1-ва 2-гуруҳлари табиий муҳитни кучли 4

даражада ўзгартирувчи, 3-ва 4-гуруҳлар эса ушбу ўзгаришларнинг оқибатларини қабул қилиб олувчилар ҳисобланади. Табиатдан фойдаланишнинг ҳудудий структураси. Табиатдан фойдаланиш – бу, кенг хўжалик фаолияти соҳаси бўлиб, кўплаб тармоқларни ўз таркибига бирлаштиради. Табиатдан фойдаланувчиларнинг барчаси ҳам унинг ноз-неъматларидан бир хилда, бир даражада (миқёсда) баҳраманд бўлмайди: баъзилари кучли, бошқаси камроқ даражада моддий бойликларни хўжалик муомаласига киритади. Бу жараён турли катталикдаги ҳудудларда юз беради, баъзан чоғроқ майдонда (маъдан олинадиган карьерлар) табиий муҳитнинг тубдан ўзгариши, улкан маконда (чорва яйловлари) кучсиз ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Табиатдан фойдаланишнинг бундай таснифланишини ўрганиш амалда катта аҳамиятга молик. Юқорида қайд қилиб ўтилгандек, табиатдан фойдаланишнинг асосий икки жиҳати: а) табиий макон (геотизим)да ишлаб чиқариш кучлари ва аҳолини жойлаштириш, инфратузилмаларни ривожлантириш ва бошқалар; б) ер қаъридан табиий хом ашёларни қазиб олиш ва уларни қайта ишлаш мавжуд. Ушбу икки турни ўзаро боқлиқ ҳолда тадқиқ қилиш табиатдан фойдаланишнинг асосий мағзи (ўзаги)ни ташкил этади. Инсоннинг табиатдан фойдаланиш фаолиятини ўрганиш шуни кўрсатадики у билан боғлиқ бир қатор ҳудудий йирик гуруҳларни (Т.Г.Рунова, 1987 й.) ажратиш мақсадга мувофиқ: 1. Йирик ҳудудларни (табиий минтақа, катта ареаллар ва б.) эгалловчи тармоқлар. Улар табиий маконларни бойликлар манбаи, маҳсулдор экинзор ва яйловлар сифатида фойдаланадилар, яъни ишлаб чиқариш воситаси, меҳнат предмети сифатида ишлатади. Булар ресурслардан фойдаланувчи тармоқлар - қишлоқ, ўрмон, овчилик хўжаликлари ҳисобланади. Улар ҳудуднинг табиий- минтақавий хусусиятлари билан боғлиқ ва табиатнинг қайта тикланувчи бойликларига анча қарамлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, тараққиёт жараёнида табиий муҳитни фаол ўзгартириб боради. Табиатдан 5

фойдаланувчилар нафақат мазкур минтақада, шунингдек, қўшни табиий зоналарнинг табиий хусусияларига ҳам таъсир этишлари мумкин. Тоғ этакларидаги суғориладиган ерлардан фильтрация сувлари текисликдаги яйлов ва воҳалардаги грунт сувлари сатҳини кескин кўтарилишига сабаб бўлиши барчага аён. Бунинг оқибатида тупроқ шўрланиши кенг авж олади. 2. Йирик манбали тармоқлар, табиат томонидан яратилган ноёб мажмуали конлар бойликларини қазиб олиш ва қайта ишлаш жараёнлари билан шуғулланади. Бу тармоқларда кондан фойдаланишнинг табиий имкониятлари ва иқтисодий харажатлари рентабеллиги қизиқтиради. Табиий манба мавжуд бўлган ҳудуднинг рельеф шароитлари, грунт тузилиши, иқлимий (шамол режими), сув билан таъминланиши, йўл қуриш имкониятлари ва бошқа инфратузилма объектларини вужудга келтириш биринчи даражали аҳамиятга эга. Тоғ қазиш ва хом ашёни қайта ишловчи, энергия ишлаб чиқариш тармоқлари (қазиб олиш саноати, энергетика, металлургия, нефть ва газни қайта ишлаш, кимё ва бошқа асосий корхоналар) табиий манба ва уни қайта ишловчи корхоналарда, энергетика марказларида табиий муҳитни кучли ўзгартиради, атроф - муҳитни ифлослайди, уларнинг таъсир радиуси бир неча ўнлаб км. масофагача сезилиб туради (айниқса, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши 60-70 км гача боради). 3. Майда манбали, узун йўналган, тўрсимон шакллардаги объект маконлари қайта ишланган бойликлардан маҳсулот ишлаб чиқаради. Бу тоифадаги тармоқлар табиий шароит хусусиятларига унчалик талабчан эмас, фақат чиқиндилар учун қулай майдонлар мавжуд бўлишса кифоя. Уларнинг атроф - муҳитга таъсир даражаси унчалик кучли даражада эмас. Бу тармоқларда ишлаб чиқариш корхоналари атрофида кўплаб қаттиқ чиқиндилар йиғилиб боради, рекультивация ишларини сифатли амалга ошириш билан корхоналарнинг табиий муҳитга таъсирини барқарор бошқариш имкони бор. 6

4. «Ландшафтдан фойдаланиш», манбали, дисперсли тармоқлар учун геотизимнинг табиий шароитлари уларни жойлаштиришда муҳим рол ўйнайди. Бу тармоқларга рекреация, сув хўжалиги, қўриқхоналар, табиатни илмий жиҳатдан тадқиқ қилиш, алоҳида аниқ ва нозик технология жараёнлари корхоналарини киритиш мақсадга мувофиқ. Бу тармоқлар геотизимларнинг табиий хусусиятларини мажмуали ҳолати билан яқиндан боғлиқ бўлиб, уларнинг жойлашувида амалий аҳамиятга эга. Тўғри жойлаштирилган ишлаб чиқариш корхоналари, инфратузилма объектлари ўзаро алмашиб келиши табиатдан фойдаланиш самарадорлигини оширади. Демак, таҳлил қилиб ўтилган тармоқлар гуруҳлари табиатда жойлашувига кўра, 1-гуруҳдагилари табиатдан фойдаланиш жараёнларини асосан табиий- минтақавий миқёсда, қолган учтаси азонал омиллар таъсирида ҳудудий ҳолда мавжуд бўлади. Бинобарин, табиатдан фойдаланиш етарли даражада мураккаб ва кўпдан - кўп шаклларга эга, атроф - муҳитга таъсир доираси турлича, шунга мувофиқ табиий муҳит ҳам мос равишда ўзгаради. Ўзбекистон ҳудудида табиатдан фойдаланиш туб моҳияти билан табиий шароит ва ресурслар, маъданлар мавжудлигига, аҳоли ва меҳнат ресурсларининг жойлашувига боғлиқ. Республиканинг текислик қисми чўл зонасидан, тоғ олди - чала чўл, тоғ ёнбағирлари - баландлик минтақаларидан иборат. Мамлакат ҳудудининг учта йирик қисм - минтақага бўлиниши табиатдан фойдаланишни 3 та макроминтақага ажратишга имкон беради. Текислик минтақаси табиий шароитлари хилма - хил: қумли, лёссли чўллар билан бирга Қизилқумда палеозой жинсларидан ташкил топган қолдиқ тоғлар, дарёларнинг йирик дельталари, террасали дарё водийлари мавжуд. Бу ҳол табиатдан фойдаланишни янада мураккаблаштиради. Чунончи, дарё дельталари ва водийлари суғорма деҳқончилик, қумли, гипсли ва бошқа чўллар яйлов чорвачилиги билан шуғулланиш, тоғ ёнбағирлари нодир металлар, уран, мармар; бўр ва юра даврлари ётқизиқлари нефть ва табиий газ, фосфорит рудаси ва бошқа маъданларни қазиб олиш учун манба ҳисобланади. 7

Тоғ этакларидаги дарё водийлари , конус ёйилмалари - суғорма деҳқончилик; адирлар, қирлар - яйлов чорвачилиги; неоген ва палеоген ётқизиқлари - нефть ва табиий газ қазиб олишда фойдаланилади, соғломлаштириш ва дам олиш объектлари сифатида ишлатилади. Тоғ ёнбағирлари - асосан яйлов чорвачилиги, полиметалл ва нодир метал рудалари, қурилиш материаллари, мармар қазиб олиш учун фойдаланилади. Бу минтақада рекреация объектлари мавжуд. Табиатдан энг унумли (юқори даражада) фойдаланиш асосан воҳаларда, маъданлар қазиб олинадиган конларда, балиқчилик ҳавзаларида, рекреация объектларида мавжуд бўлиб, яйловларда бу кўрсаткич бир неча баробар кам, ҳудди шундай ҳодиса тегишли сайёҳлик инфратузилмасига эга бўлмаган рекреация объектларида ҳам содир бўлмоқда, яъни энг яхши имкониятлардан тўлиқ фойдаланилмаяпти. Бундан табиатдан фойдаланиш юқори даражада бўлган ҳудудларда табиий муҳит кам азият чекаяпти ёки яйловларда табиатда ўзгариш деярли содир бўлмаяпти, деган хулоса чиқарилмаслиги керак. Воҳаларда ердан (70-95%) ва сувдан (64%) фойдаланиш коэффиценти нисбатан анча юқори, лекин бу кўрсаткичлар замон талабига жавоб бермайди. Шунинг учун ҳам суғорма ерларнинг ярмисидан зиёди шўрланган, ирригация эрозияси, дефляция кенг майдонларда ривожланган, тупроқнинг қашшоқланиш даражаси юқори (гумус миқдори 2 марта кам), ўртача суғориш меъёри (ҳар га майдонда 11-12 минг м 3 ) илмий асосланган кўрсаткичлардан (7,5-8 минг м 3 ) кўп ва б. Бинобарин, суғорма ерлардан олинаётган ўртача ҳосил миқдори нисбатан кам, чунки ерларнинг агрономик ва мелиоратив шароитлари юқори даражада (пахтадан, айтайлик, 35-40 ц) ҳосил етиштириш учун қулай эмас. Бу ҳол тегишли амалий тадбирларни мунтазам қўллашни талаб этади. Яйловларда, айниқса, чўл минтақасидаги қумли яйловлардан фойдаланиш даражаси ҳақиқатан ҳам кам. Чунки яйловлардан уларга дам бермасдан бетўхтов фойдаланиш, оқ саксовул, черкез, жузғун каби буталарни ёқилғи мақсадида қирқиш, техноген омилларнинг тартибсиз ҳаракати, ем-хашакбоп 8

ўтларни сунъий равишда кўпайтирмаслик ва бошқа сабабларга кўра уларнинг маҳсулдорлиги 60-йиллардан бошлаб камайиб бормоқда. Ҳар бир қоракўл қўй боқиладиган майдоннинг ўртача сатҳи йилдан - йилга ортиб бормоқда (чунки улар истеъмол қиладиган ўтларнинг миқдори камаймоқда). Автомобиль, трактор ва бошқа механизмларнинг тартибсиз ҳаракати туфайли ҳаракатдаги қумларнинг майдони кенгаймоқда. Шу сабабларга кўра, яйловлардан фойдаланиш даражаси замон талабларига умуман жавоб бермайди. Табиатдан фойдаланишни бошқаришнинг объектлари ва субъектлари Табиатдан фойдаланиш мураккаб жараён: ижтимоий ишлаб чиқаришда инсон бетўхтов табиатга таъсир кўрсатади. Бунда унинг бойликларидан ва қулай шароитларидан турли ҳажмда фойдаланади. Бунинг натижасида табиий муҳит муайян даражада ўзгаришга учрайди. Табиатдан фойдаланишнинг бир неча механизмлари мавжуд, чунончи, иқтисодий, ҳуқуқий, экологик ва бошқалар. Уларни ўз вақтида мунтазам қўллаб бориш табиатдан фойдаланишнинг илмий асосланишига имкон беради. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмини мутахассислар қуйидагича таърифлайдилар: табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми - бу, давлат ташкилотлари, маҳаллий ўз-ўзини бошқарув ва барча табиатдан фойдаланувчиларнинг ундан фойдаланиш, такрор ишлаб чиқариш, табиий ресурсларни муҳофаза қилиш бўйича ташкилий ва иқтисодий тадбирларнинг бир-бирлари билан боғлиқ тизимидир. Иқтисодий механизмнинг асосий мақсади ижтимоий ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий ва экологик мақсадларини ўзаро мувофиқлаштиришдир. Бунда давлат, ҳудудий, маҳаллий ташкилотлар ҳамда ишлаб чиқарувчиларнинг умумий мақсади назарда тутилади. 1992 йил Рио-де- Жанейро шаҳрида БМТ раҳбарлигида бўлиб ўтган жаҳон табиатни муҳофаза қилиш анжуманида қабул қилинган «ХХ1 аср учун кун тартиби» ҳужжатида 9

шундай дейилган: «Стратегиялар иқтисодиётни ижтимоий жавобгарлик тараққиёти учун йўналтирилган бўлиши, бу жараёнда ишлаб чиқариш учун ресурслар базаси сақланиши ва келажак авлод учун атроф - муҳит сақланиши керак». Бу шиор ҳар бир мамлакатда иқтисодиётнинг барқарор тараққиёти учун устувор аҳамиятга эга. Табиатдан фойдаланиш объектлари ниҳоятда кўп: у бирор табиий ресурс, табиий мажмуа (ландшафт), рекреация ҳудуди ва бошқалар бўлиши мумкин. Инсон улардан меъёрга яраша фойдаланади, бойликларни хўжалик муомаласига киритади, бинобарин, табиатда турли ўзгаришлар содир бўлади. Дарвоқе, табиат инсон томонидан бошқарувга муҳтож, аксинча, турли табиий ва антропоген жараёнлар ривожланиши натижасида табиатдан фойдаланиш самарадорлиги кескин пасайиб кетади ёки объект муомаладан чиқади. Демак, табиатдан фойдаланиш объекти инсон томонидан мунтазам сифатли бошқарилишга муҳтож. Табиатдан фойдаланишнинг бошқарув субъектлари давлат муассасаларининг умумий доирасига кирувчи идоралар, табиатни муҳофаза қилиш бўйича маҳсус вакил қилинган ташкилотлар, шунингдек, маҳаллий ўз- ўзини бошқариш идоралари ҳисобланади. Бошқарув субъектлари сифатида корхона даражасидаги табиатдан фойдаланиш хизмати (цехлар, бўлимлар), фирмалари ёки айрим хизматчилар бўлиши мумкин. Бу идоралар турли хизматларни бажарсада, табиатдан фойдаланишни у ёки бу даражада амалга оширади, бу жараёнда иқтисодий услубларни қўллайди, умуман олганда, иқтисодий механизмнинг турли элементлари иштирок этади. Умумий доирадаги давлат муассасаларига мамлакат Президенти, Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси, вилоятларнинг ҳокимликлари табиатдан фойдаланиш масалалари бўйича назорат ва қонунлар ижросини амалга оширадилар. Махсус давлат муассасалари доирасига табиатни муҳофаза қилувчи республика миқёсидаги ташкилотлар киради. Улар ижро фаолиятларига кўра уч турга бўлинади: а) мажмуали; б) соҳали; в) функционал. 10

Мажмуали табиатни муҳофаза қилиш идоралари барча вазифаларни бажарадилар. Бу борада бош мажмуали ташкилот – Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси махсус вакил сифатида фаолият кўрсатиб келмоқда. Қўмитанинг ҳуқуқий ҳолати «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида» ги Қонун (9 декабр 1992 й.), қўмита тўғрисидаги низомда асосланган. Қўмита мувоффиқлаштирувчи, тартибга солувчи, назорат- инспекция, экологик-маърифий вазифаларни бажаради. Бошқа мажмуали махсус вакил қилинган муассаса – Санитария- эпидемилогия назорат ташкилоти бўлиб, республика соғлиқни сақлаш вазирлиги таркибида фаолият кўрсатади, шунингдек, Вазирлар Маҳкамаси таркибидаги Бошгидрометеорология хизмати, Фавқулода вазиятлар ва табиий офат оқибатларини йўқотиш бўйича вазирлик (ФВВ) ҳам табиатни муҳофаза қилишда фаол иштирок этади. Айрим соҳали муассасалар диққат - эътиборни баъзи табиат обьектларига қаратадилар. Бу борада Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги, шу вазирликнинг Ўрмон хўжалиги бош бошқармаси, «Ўзбалиқ» акциядорлик компанияси, муттасил назорат ишларини олиб борадилар. Айрим табиий ресурслар ва объектлар бўйича Геология қўмитаси (радиацион хавфсизлик), Давлат божхона қўмитаси, Ички ишлар вазирлиги, Республика Прокуратураси ва бошқалар назорат ишларини амалга оширадилар. Кўрсатиб ўтилган муассасалар ва ташкилотлар табиат муҳофазаси, экологик вазиятни юмшатиш, табиатдан фойдаланишни меъёрлаштириш бўйича назорат ҳамда чора-тадбирларни қўллаш ишлари билан шуғулланадилар.Бу борада мунтазам экологик мониторинг, экспертиза, экологик-маърифий вазифаларни бажарадилар. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари 11

Табиий ресуруслардан фойдаланишнинг иқтисодий механизми бир неча тамойилларга асосланади. Ушбу тамойиллар ижтимоий ишлаб чиқариш амалиётида кўп йиллар мобайнида юзага келган. Табиатдан фойдаланишнинг асосий тамойилларидан бири пуллилик ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнида ҳар қандай табиий ресурслардан фойдаланиш маълум тўловлар натижасида амалга оширилади. Социализмда ер, сув ва бошқа ресурслар корхона, хўжалик ва фуқаролар томонидан бепул фойдаланилган. Бу тамойилнинг нотўғрилиги шундаки, улардан фойдаланувчилар катта ҳажмда нобудгарчиликка йўл қўяр, ер ва сувнинг сифатини сақлаб қолиш тўғрисида қайғурмас эдилар. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда 60-80 - йилларда суғорма ерларнинг талай қисми шўрланиш, эрозия, дефляцияга учради, қашшоқланди, табиий маҳсулдорлиги 1,5-2 баробар камайиб кетди. Сув ресурусларидан оқилона фойдаланмаслик оқибатида Орол денгизининг сатҳи 1961 йилдан эьтиборан пасайиш йўналишга ўтди, сувнинг ифлосланиши туфайли қишлоқ аҳолиси турли касалликларга чалина бошлади, суғорма ерлар шўр сув билан суғорилиши натижасида тупроқ шўрланиши кучайди ва бошқалар. Бу салбий ҳодисалар учун ҳеч ким жавобгарликка тортилмас эди. Ер ва сувдан экстинсив фойдаланиш оқибатлари экологик вазиятни жиддийлаштирди, ўз навбатида бу аҳвол иқтисодий самарадорликнинг пасайишига олиб келди. Пуллилик тамойили негизида табиий ресурсларнинг иқтисодий (қиймат) баҳоси туради. Кўпгина хорижий мамлакатларда табиий ер фонди учун табақалашган тарзда ер эгаларидан солиқ ундирилади. Бизнинг мамлакатимизда ҳали бу даражага эришилганича йўқ, чунки ер маълум кўрсаткичлар асосида ўз баҳосига эга бўлиши керак, бошқача айтганда ер кадастри ишлаб чиқилган тақдирда солиқлар ўта табақалашган имконга эга бўлади.Ҳозир бу йўналишда мамлакат миқёсида тайёргарлик ишлари олиб борилмоқда. 12

Ерни, хусусан, суғорма ерни, пул жиҳатидан баҳолаш ишлаб чиқаришда уни бошқа ресурслар билан солиштиришга имкон беради, бу ҳол ернинг мелиоратив ҳолати бузилиши, унинг турли қурилиш обьектлари учун чегириб олиниши, муомаладан чиқиб кетиши, экин экмаган йил зарари ва бошқа оқибатларни сар-ҳисоб қилишга имкон беради. Ернинг ишлаб чиқариш баҳоси аниқланиши ва деҳқонлар, фермерларга, хуллас, барча тоифадаги фойдаланувчиларга маълум муддатга берилиши аввало ундан самарали фойдаланиш тамойлига тўлиқ амал қилинишига имкон беради. Фойдаланувчи ернинг мелиоратив ҳолати мунтазам аъло даражада бўлишини таъминлашга интилади, ер турли табиий ҳодисалар таьсирида муомаладан чиқиб кетишининг олди олинади, ердан иложи борича максимал фойдаланишга ҳаракат қилинади. Бошқача айтганда ер хақиқий эгасини топади. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг пуллилик йўлига ўтилиши бир қанча экологик ва иқтисодий масалаларни ҳал этишга имкон беради: а) улардан самарали фойдаланишга қизиқиш кучаяди; б) ресурсларни қайта такрор ишлаб чиқариш учун қўшимча молиявий манбалар вужудга келади; в) қўшимча даромад миқдори ортиб боради. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асослаш тамойил и жамиятнинг экологик ва иқтисодий манфаатларини, пухта ўйлаб иш тутишни, инсон учун соғлом ва қулай ҳаёт тарзини вужудга келтириш кафолатланишини таъминлайди.Табиатдан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланишни илмий жиҳатдан асослаш иқтисодий механизмнинг бир қатор дастаклари ишга солинишига йўл очиб беради. Бу борада табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳонинг вужудга келиши, иқтисодий зарарларни ҳисоб-китоб қилиш, экологик ва социал оқибатларни ҳисоблаб чиқиш муаммолари эндиликда кескин бўлиб турибди. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асослаш тамойили серқиррали,кенг миқёсли ва кўплаб фанлар илмий натижаларини биргаликда қўллашни тақозо этади. Бу борада табиий фанлар қатори «Иқтисодиёт», 13

«Ҳуқуқ», «Тиббиёт» ва бошқалар ҳам ресурслардан фойдаланишни ҳар томонлама асослашда фаол қатнашиши зарур. Бу фанлар таркибида «География», «Геология», «Биология», «Экология» эришган илмий натижалар негизидан фойдаланиш тамойилини асослаш юқори самара беради. Иқтисодий жавобгарлик тамойил и табиатдан фойдаланишда кенг қўлланилади, чунки ҳар бир корхона, цех, жамоа хўжалиги, оилавий пударт аъзолари, ҳар бир инсон ресурслардан фойдаланиш жараёнида табиатга етказган зарари учун жавобгардир. Бу зарар нафақат табиатни қашшоқлантирибгина қолмай, аҳоли орасида турли касалликлар тарқалиши учун имконият яратади. Бинобарин, бу ҳолатда экологик ҳуқуқни бузувчилар тегишли жарималарни давлат банкларига ўз вақтида тўлашлари шарт. Мажмуалик тамойил и табиат ресурсларидан фойдаланишда муҳим аҳамият касб этади. Бу тамойил қазилма бойликлардан самарали ва тўлиқ фойдаланишда ҳамда бошқа мураккаб хом ашёларни хўжалик муомаласига киритишда, кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияни татбиқ этишда асқотади. Иккиламчи ресурсларни қайта ишлаш жараёнида мажмуалик тамойлининг қўлланиши катта иқтисодий самара беради. Лекин бу тамойилни мамлакат миқёсида ҳалигача тўлиқ қўллашга ўтилмаган. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари Табиий ресурслардан фойдаланиш ва бу жараёнда атроф - муҳитни муҳофаза қилишнинг ўзига хос иқтисодий механизми таркиб топган. У кўплаб турли элементлардан иборат, лекин ҳозирча юқори даражада такомиллашган деб бўлмайди, бозор иқтисодиёти шароитида ушбу механизм борган сари яхшиланиб боради. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳолар негизида табиатдан фойдаланишда пуллик йўлга ўтиш борган сари реаллашиб боради. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида иқтисодий механизмнинг айрим элементларини 14

қўллаш табиатдан фойдаланишни такомиллаштириб боришда дастлабки қадам бўлади. Табиатдан фойдаланишда пуллик йўлга ўтиш экологик омилни иқтисодётда янада кенгроқ қўллашга, бойликлардан оқилона фойдаланишда кўмаклашади. Табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўланадиган тўловлар икки турда бўлиши мумкин: а) табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи учун; б) такрор ишлаб чиқариш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш учун. Табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи учун тўланадиган хақ ушбу ресурслар эгасига олдиндан белгилаб қўйилади. Бу ҳол мутлақ рентанинг бекор қилиниши билан боғлиқ. Табиатдан фойдаланишда ҳақ тўлашнинг йўлга қўйилиши борасида жарималар ундириш жиддий самара беради, турли ресурслардан тўлиқ фойдаланмаслик, сув ва ҳавони ифлослантирганлиги учун санкциялар белгилаш кенг миқёсда амалга оширилиши керак. Суғорма ерларни шўрланиш, эрозия ва дефляцияга берилишига имконият яратган ердан фойдаланувчиларга, айниқса, пестицидларни кўп ишлатгани, тупроқ «ориқлаши» га йўл қўйгани учун меъёрдан кўпроқ жарима солиш, ҳатто ҳаво ва сув ҳавзаларини ифлослантираётган корхона ва цехларни маълум муддатга ёпиб қўйиш ва катта ҳажмда жарима солиш амалий аҳамият касб этади. Атмосфера ҳавосини булғайдиган автотранспортлардан фойдаланишни бутунлай тўхтатиш зарур. Жарима миқдори қанчалик катта бўлса, унинг таъсири ҳам шунчалик жиддий бўлади. Иқтисодий рағбатлантириш табиатдан фойдаланганлиги учун ҳақ тўлаш тамойилига амал қилиниши натижасида атроф - муҳитни янада кенгроқ миқёсда муҳофаза қилишга имкониятлар яратади. Бу тизимни амалиётга татбиқ қилиш ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасида экологик жиҳатдан тўғри мувозанат вужудга келтиришга ёрдам беради, бу ҳодиса талаб ва таклифни реал эътиборга олиш билан мустаҳкамланиб боради. Иқтисодий рағбатлантириш тизимига мутахассислар қуйидаги йўналишларни қўшишни 15

таклиф қиладилар: имтиёзли солиқ солиш, ёрдам пули бериш, табиатни муҳофаза қилиш фаолиятига имтиёзли кредит ажратиш, табиатни муҳофаза қилиш фондларини тезлаштирилган ҳолда амортизация қилиш, экологик жиҳатдан тоза бўлган маҳсулотларга рағбатлантирувчи баҳолар белгилаш, қўшиш ва бошқа тадбирлар. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмларидан бири экологик солиқлар ҳисобланади. Солиқнинг бу тури дунё мамлакатларида ўзининг экологик самарадорлигини кўрсатиб келмоқда. Уни «яшил солиқ» ҳам деб аташади. Истиқболда бу солиқнинг янада кенг миқёсда ривожланиши учун барча асослар мавжуд. Экологик солиқлар асосан икки вазифани ҳал қилишга лаёқатли: а) маҳсулотлар нархини уларнинг ишлаб чиқариш сарфларига нисбатан бир хилда бўлишини таъминлаш, атроф - муҳитга етказилган зарарларни қоплаш ва бошқ., б) атроф - муҳитга етказилган экологик зарарларнинг ўрнини қоплаш мақсадида ифлослантирувчилар ҳисобидан уларни ундириб олиш. Экологик солиқлар экологик жиҳатдан мувозанатли ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рағбатлантиришга ҳам хизмат қилади. Ишлаб чиқарувчилардан олинган пул маблағлари табиий муҳитни муҳофаза қилиш, айниқса, атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзаларини ифлосланишдан сақлайдиган турли самарадор мосламаларни корхоналарга ўрнатиш ва уларнинг мунтазам фаолият кўрсатишини таъминлашга хизмат қилади. Корхона, транспорт, қурилиш объектлари, шахсларга солиқ тайинлашда уларнинг табиатни муҳофаза қилиш йўналишида олиб бораётган амалий ишлари характерини эътиборга олиш мақсадга мувофиқ. Юридик шахслар корхона, транспорт ва қурилиш объектларида табиий муҳит ифлосланишининг олдини олувчи тадбирларни мунтазам қўллаб келаётган бўлса улардан имтиёзли солиқ ундириш лозим. Шунингдек, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот экологик жиҳатдан тозалиги билан ажралиб турса, бундай вазиятда енгилроқ солиқ тайинлаш мақсадга мувофиқ, бу ҳол уларни иқтисодий ва экологик жиҳатдан рағбатлантиради, демак, ишлаб чиқарувчиларни атроф - муҳит 16

мусаффолигини янада барқарорлаштириш ва экологик тоза маҳсулот ишлаб чиқаришга ундайди. Аммо корхона ҳудудида тўпланиб бораётган иккиламчи ресурслардан уларни қайта ишлаш жараёнида янги маҳсулотлар ишлаб чиқариш тўғрисида қайғурмаётган, цехларда газ, ғубор, чангларни тутиб қолувчи турли мосламаларни ўрнатиш ва мавжудларининг самарадорлигини ошириш, оқава сувларни дарё, сув омбори, каналларга муттасил ташлаб келаётган саноат ва қурилиш корхоналарига нисбатан солиқ солиш ҳажмини оширилган миқдорда тайинлаш жиддий самара беради. Ўзбекистонда бу борада муайян ишлар амалга ошириб келинмоқда. Буни Ўзбекисон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг ҳар йилги тадбирларидан ҳам билиш мумкин. Солиқ имтиёзлари, умуман, солиқ ҳажмини белгилашда корхоналарни икки гуруҳга ажратиш мақсадга мувофиқ: а) табиатни муҳофаза қилувчи, экологик жиҳозлар, материаллар ишлаб чиқарувчи ҳамда экологик хизмат кўрсатувчи давлат, давлат-акционерлик корхоналари, хусусий корхоналар; б) экологик жиҳатдан жуда хавфли ҳисобланган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи, ҳаво ва сувни мунтазам заҳарли моддалар билан булғаб келувчи, пестицидлар, сифатсиз ёқилғи тайёрловчи, энергияни кўп миқдорда талаб қилувчи корхоналар. Биринчи гуруҳга мансуб бўлган корхоналарга имтиёзли экологик солиқлар белгилаш ҳақиқатга тўғри келади, иккинчи гуруҳга кирувчи корхоналарга нисбатан оширилган солиқ ҳажмини тайинлаш айни муддао. Бошқа жиҳатдан бу гуруҳдаги корхоналарнинг йиллик даромадлари ҳам ишлаб чиқилган маҳсулот турларига қараб анча юқори. Хорижий мамлакатларда экологик солиқлар кўпинча мақсадга йўналтирилган тарзда амалга оширилади. Бу жиҳатдан АҚШда «яшил солиқ» ларга алоҳида аҳамият берилади. 1989 йилда фреонларни ишлаб чиқаришни камайтириш мақсадида (фреон озон қатламини бузишда фаол таъсир этувчи кимёвий бирикма) уларни сотишга қарши корхоналарга солиқ солиш таъсис 17

этилди. Саноатда фреонни ўрнига бошқа кимёвий воситани ишлаб чиқариш билан алмаштиришни тезлатиш учун солиқ вақт мобайнида прогрессив - ўсиб борувчи шаклда тайинланди. Аввалига, ҳар кг фреон учун 3,02 доллар, 1995 йилда - 6,83, 1999 йилда - 10,82 доллар тайинланган. Ҳисоб-китоблар натижасига кўра АҚШда «яшил солиқ» ларнинг чегараланган тарзда белгиланишига қарамай федерал бюджет учун йилига 100 млрд. доллар даромад қилиш имконини беради. Табиий муҳит ифлосланишининг олдини олиш мақсадида ва экологик вазиятлар қулай ҳолда сақланишини барқарор таъминлаш учун биосферани турли чиқиндилар билан энг кўп булғаётган корхоналарга чиқинди номи билан аталадиган солиқлар белгилаш пайти келди. Яқин келажакда кўпгина мамлакатларда «углерод солиғи» ни таъсис этиш мўлжалланмоқда, бунга сабаб минерал ёқилғи - кўмир, нефть маҳсулотлари, табиий газ, сланец ва бошқаларнинг кўп миқдорда ёқилиши туфайли атмосфера ҳавоси борган сари ифлосланиб бормоқда. Ер курасининг глобал исиб бориши («иссиқхона самараси»), углерод чиқиндилари чиқаришни камайтириш мақсадида давлат раҳбарларининг қўл қўйган халқаро шартномалари бундай экологик солиқни кўпгина мамлакатларда қўллашни заруратга айлантирмоқда. Бундай солиқ Голландия ва Финландияда амалда қўлланилмоқда. «Углерод солиғи» ни ҳатто энг кам миқдорда белгиланиши ҳам катта ҳажмда маблағ тўпланишига олиб келади. Атмосферага чиқарилаётган углерод гази учун ҳар тонна чиқиндига 10 доллар солиқ деб белгиланганда ривожланган мамлакатларда йилига қўшимча 25 млрд. доллар йиғилиши мумкин. АҚШда «углерод солиғи» ни ҳар тонна чиқиндига 100 доллар миқдорида белгилаш таклиф этилмоқда. Бу ҳолда йилига 140 млрд доллар бюджетга қўшилиши мумкинлиги башорат қилинмоқда. Экологик солиқни табақалашган тарзда татбиқ этиш самарали бўлишини мутахассислар эътироф этишмоқда. Масалан, турли ёқилғи-энергетика ресурсларига солиқ солишда уларнинг турига аҳамият бериш мақсадга мувофиқ. Энг юқори экологик солиқ кўмирга белгиланиши лозим, чунки 18

ундан энг кўп углерод чиқиндиси ажралади, энг кам солиқ миқдори табиий газга тўғри келади. Истиқболда углерод солиғининг татбиқ этилиши мамлакатларда кўмирни ёқилғи сифатида ишлатиш борган сари камайишига ижобий таъсир этади. Бу ҳол кўмир ўрнига унга муқобил бўлган вариантларни излашга ундайди, айниқса, Қуёш ва шамол, океан ва денгизларнинг сув кўтарилиши ва қайтиши энергиясидан фойдаланиш борган сари кенгайиб боради. Халқ хўжалигини ривожлантириш учун давлат ёрдам пули (субсидия) эндиликда тубдан такомиллаштирилишга муҳтож. Давлат томонидан ажратиладиган субсидия табиатдан фойдаланишда экологик мувозанатни барқарорлаштирига сарф қилиниши ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жуда катта таъсир этади. Ҳозирда ажратилаётган субсидиялар табиат муҳофазасини кўзламаган тарзда амалга оширилмоқда ёки антиэкологик аҳамиятга эга. Бу айниқса, тоғ-металлургия, энергетика, кимё, кўмир саноати ва бошқа тармоқларда аниқ ифодаланган. Собиқ совет ҳокимияти даврида янги маъдан конларини очиш, иқтисодиёт ва коммунал хўжалик энергияни кўп талаб қилувчи технология, қишлоқ хўжалигида кўплаб пестицидлар, минерал ўғитлар, оғир қишлоқ хўжалиги техникасини қўллаш, янги ерларни очишга кўплаб маблағ ажратилар, лекин табиат муҳофазаси ишларига давлат ҳисобидан капитал маблағ ажратиш жуда ҳам кам миқдорни ташкил қиларди. Бахтга қарши аввалги пассив экологик сиёсат баъзан ҳозир ҳам учраб туради. Иқтисодиётда аввал ишга туширилган йирик энергетика объектларининг ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш учун тегишли субсидиялар берилиб турибди, уларнинг самарадорлиги ва экологик жиҳатдан тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришига аҳамият етарли эмас. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми тизимида табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўлов муҳим аҳамият касб этади. Бу тўловлар корхона ва ташкилотларнинг ўз ишлаб чиқариш фаолиятида атроф - муҳитга етказаётган зарарлари ўрнини қоплаш учун сарф қилиниши назарда 19

тутилади. Лекин аслида табиатни бузувчилардан келаётган тўловлар ҳажми экологик вазиятни яхшилаш учун сарф қилинаётган барча харажатларнинг фақат бир қисмини қоплайди, холос. Атроф - муҳитни ифлослантиргани учун тўланадиган тўловлар ифлослантирувчи-корхоналарга жазо воситаси бўлиб «ифлослантирувчи тўлайди» тамойилини амалга ошириш йўлидир. Россияда дунё мамлакатлари орасида биринчилардан бўлиб табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўловлар расмий равишда белгиланди (1993 йил январдан). Бунда уч хил тўлов тайинланган: 1) атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқаргани учун; 2) сув объектлари ёки жой рельефига ифлослантирувчи чиқиндиларни чиқаргани учун; 3) чиқиндиларни жойлаштиргани учун. Атроф - муҳитга бўлган таъсир даражасига кўра,б мутахассислар тўловларнинг икки меъёрдаги турини ажратдилар: а) рухсат этилган ҳажмдаги чиқиндилар учун; б) рухсат этилган миқдордан оширилган чиқиндилар учун. Биринчи турдаги тўлов ҳажми меъёрдалиги билан тавсифланади, иккинчи турдаги тўлов бир неча марта кўплиги билан характерланади. Биринчи турга оид чиқиндилар гарчи кам миқдорда бўлсада, лекин чиқариб турилганлиги туфайли атроф - муҳит потенциал ифлосланиб боради. Меъёрдаги тўловлар корхона ишлаб чиқараётган маҳсулот қийматига қўшилиши мумкин, демак уни истеъмолчи тўлайди, лекин меъёрдан ортиқ чиқинди учун тўланадиган тўловлар корхоналар ҳисобидан тўланиши керак. Тўловларнинг бу шаклда ташкил қилиниши ишлаб чиқарувчиларни атроф - муҳитга чиқараётган чиқинди ҳажмини камайтиришга ундайди, демак, кам чиқиндили технологияни татбиқ этишга ҳаракат қилина бошлайди. Бу йўл ҳам табиий муҳитни ифлослантиришни камайтириш йўналишидаги уринишлардан бири, унинг самараси етарли даражада катта. Чунки корхоналар чиқинди чиқаришни қандай қилиб камайтириш тўғрисида ҳаракатда бўладилар. Табиат муҳофазасини молиялаштириш учун бюджетдан ташқаридаги экологик фондлар (пул маблағлари) муҳим аҳамиятга эга. Бундай фондларни 20

ташкил қилиш тегишли маблағларни табиий муҳит энг оғир экологик вазиятдаги объектлар, сув ва ҳаво ҳавзалари жиддий даражада ифлосланган ҳудудлар, аҳоли саломатлиги танг бўлган жойларнинг аҳволини тубдан яхшилаш ишларига сарфлашда асқотади. Умуман олганда, экологик фондларнинг вазифаси қуйидаги устивор долзарб муаммоларни ечимига қаратилади: 1) атроф - муҳит ҳолатини яхшилаш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган дастурлар ва илмий-техник лойиҳаларни молиялаштириш ва кредитлаш; 2) табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни сафарбар этиш; 3) оқилона ташкил қилинган табиатни муҳофаза қилишни иқтисодий рағбатлантириш, экологик жиҳатдан тоза технологияни татбиқ этиш; 4) экологик тарбия ва таълимни тараққий қилдириш учун кўмаклашиш. Экологик фондлар манбаини асосан корхорналарнинг чиқинди чиқарганлиги, ифлослантирувчи моддаларни ташлаганлиги, чиқиндиларни жойлаштирганлиги, авария натижасида табиий муҳитни ифлослантирганлиги учун жарима тўлови, корхоналарнинг табиатни муҳофаза қилиш қонунчилигини бузганлиги учун вужудга келган экологик зарар ўрнини қоплаш маблағи, ихтиёрий бадал (взнос) ва бошқалар ташкил қилади. Буларнинг ичида атроф - муҳитни ифлослантирганлиги учун тўланадиган тўловлар улуши 80% дан кўп бўлиши амалда тасдиқланган. Ўзбекистонда табиий ресурсларга зарар етказиш, ўрмонларни кесиш, ов қилиш ман этилган вақтда овчилик билан шуғулланиш, ҳавзаларда балиқларни кўплаб махсус воситалар билан тутиш (тўр, портлатиш, электр токи ва бошқ.), доривор ва техник хом ашё берувчи гиёҳларни йиғиш, номи «Қизил китоблар»га тушган ўсимлик ва ҳайвонларни йиғиш, овлаш ва бошқа зарар келтирувчи фаолиятлар учун жуда ҳам кам жарима солинади, бундан фойдаланган браконьерлар қўрқмасдан ўз ишларини бемалол давом эттираверадилар. Агарда жарима солиқлари ва бошқа турдаги тўловлар миқдори оширилса, қонунбузар анча зарар кўради, табиатни муҳофаза 21

қилувчилар кўпроқ маблағ тушумига эга бўларди. Бу борада ташкилий ишлар такомиллаштирилиши зарур. Мажмуали экологик дастурлар мамлакат ҳудудидаги кескин вазият таркиб топган ва ҳалокатли ҳодисалар ривожланиши мумкин бўлган жойларда умумий аҳволни юмшатиш, пировардида қулай шароитларни қарор топтиришга қаратилган бўлади. Улар амалга оширилиш миқёсига кўра, халқаро, мамлакат ва ҳудудий даражада бўлиши мумкин. Экологик дастур ҳудуднинг экологик жиҳатдан таркиб топган вазият даражасига кўра, кўп профилли, мажмуали ва мақсадга мувофиқ йўналтирилганилиги билан тавсифланади. Уни амалга ошириш муддати ҳам белгиланган босқичлар (йиллар) сони ва кўламига боғлиқ. Масалан, Орол ва Оролбўйи экологик дастури кўп йилларга мўлжалланган бўлиб, бир-бирлари билан боғлиқ бир неча босқичларга асосланиши мумкин. Дастурни амалга оширишда давлатнинг роли кўпроқ бўлади, чунки ресурсларни тез фурсатда тўплаш зарурлиги, муаммонинг мураккаблиги, иқтисодий самарадорликнинг ноаниқлиги тўғридан - тўғри бошқарувни тақозо этади. Баъзи ҳолларда чет эл инвестицияларидан ҳам фойдаланиш имкониятлари вужудга келади. Ўзбекистонда мақсадга мувофиқ йўналтирилган экологик дастурлар қуйидаги муаммоларни ҳал қилиш учун зарур: 1) халқаро мажбуриятларни бажариш (озон қатламини муҳофаза қилиш, иссиқхона газларини ҳавога камроқ чиқариш, биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш); 2) суғорма ерлардан оқилона фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш, сув ресурсларидан илмий асосланган ҳолда фойдаланиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва бошқ.; 3) Оролбўйи ва Орол денгизи муаммосини ечиш; 4) маҳаллий экологик муаммоларни ҳал қилиш (саноат шаҳарлари атрофида табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва бошқ.). Табиий муҳитни муҳофаза қилишда кўп қўлланиладиган иқтисодий механизм турларидан бири гаров тизимидир. Дўконлардан аҳоли кўплаб турли маҳсулотларни харид қилади. Лекин маҳсулотлар махсус идишларда сотилиши 22

туфайли харидор уларга ҳам бир йўла ҳақ тўлайди, маҳсулотдан фойдаланиш тугагандан сўнг бўшаган идишлар дўконга ёки махсус қабул пунктларига қайтарилса, уларнинг қиймати харидорга қайтарилади. Бу билан атроф - муҳитнинг бўш идишлар билан ифлосланиши камаяди. Хорижий мамлакатларда бу механизм аниқ йўлга қўйилган: шиша, пластмасса, метал, қоғоз, ёғоч, газлама, сунъий материаллардан тайёрланган идишлар махсус пунктларда ёки дўконларда қайтариб олинади. Бу гаровга олинган идишларни қайтариб олиш тамойилини Ўзбекистонда ҳам қўллаш табиий муҳитни ифлосланишдан сақлашда фаол аҳамиятга эга бўлар, бошқа жиҳатдан мамлакат иқтисодиёти ҳам катта ҳажмда фойда олган бўлур эди. Экологик суғурталаш муҳандислик иншоотлари техник бузилиши натижасида атроф - муҳитнинг ифлосланиши, ҳалокатли ҳодисалар юз беришининг олдини олиш каби номатлуб ҳодисалар содир бўлишини чеклайди. Нефть ва табиий газ қувурларининг ёрилиб кетиши натижасида катта ҳажмда экологик-иқтисодий зарар етказилиши барчага маълум, шунингдек, заҳарли кимёвий моддаларнинг вагонларда, автомобилларда ташилиши баъзан техник сабабларга кўра фалокатга олиб келади. Бундай ҳунук ҳодисалар содир бўлишининг олдини олишда энг самарали усул ҳудудни ёки объектни экологик суғурталаш ҳисобланади. Бундай вазиятда корхоналар бахтсиз ҳодисанинг олдини олиш тараддудини жиддий амалга оширадилар, чунки акс ҳолда катта ҳажмда зарар кўришлари мумкин. Бинобарин, нефть маҳсулотли қувурлар тез- тез назоратда бўлади, техник кам-кўстлар ўз вақтида таъмирланади, хуллас, ҳалокатнинг олди олиниши кафолатланади. Суғурта компанияларининг вужудга келиши бир неча иқтисодий масалаларни ечишга имкон беради: ҳалокатнинг олдини олиш учун турли тадбирларни амалга ошириш мақсадида корхоналарга маълум миқдорда пул маблағи ўтказилади, суғурта фондларида тўпланган пул маблағларидан самарали фойдаланиш даражаси оширилади, шунингдек, бахтсиз ҳодиса юз берган ҳолда суғурта қилинган корхона,шахсий уй-жой фонди ва бошқа суғурта 23

қилинган объектларга етказилган зарарни қоплаш учун тегишли пул маблағлари етказиб берилади. Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий ҳудудий бирлиги Экология билан иқтисодиёт ўртасида боғлиқлик нимада? Экологик (табиий) вазият (шароит) иқтисодиётга таъсир этадими ёки аксинча, яъни иқтисодий аҳвол экологик шароитга таъсир этадими, булар ўртасида қандай яқинлик мавжуд? Экологик вазият ёки табиий шароит маълум чегараланган ҳудудда бир хил табиий хусусиятга эгалиги сабабли иқтисодий жиҳатдан ҳам деярли бир хил кўрсаткичга эга бўлиши аввалдан маълум. Чунки бир хил табиий шароит мавжуд бўлган ҳудудда унга мос равишда бир хил ресурслар мос келади. Яъни бир турдаги тупроқ унга мос ҳолда бир турдаги ер ресурси, маълум ассоциациядаги ўсимликлар унга мос равишда шу турдаги ўсимликдан иборат яйлов тури мавжуд бўлишини тақозо этади ва бошқ. Шу жойнинг тупроқ, яйловидан фойдаланганда маълум қийматдаги даромад келиши маълум, бунда инсоннинг тупроқ ва яйлов маҳсулдорликларини оширишдаги хизматлари ўртача меъёрда деб ҳисобланган. Гектар ҳисобига экин маҳсулдорлиги ҳудуднинг барча қисмларида бир хил, яйловда ҳам шундай, деб олинган. Табиий ёки экологик шароит мураккаблашиши ресурслар маҳсулдорлиги ҳам турлича бўлишига таъсир этади, бинобарин, ҳудуддаги экинлар маҳсулдорлиги ҳам шунга мувофиқ тарзда турличалиги билан тавсифланади. Бунда иқтисодий самарадорлик ва даромадда ўзгаришлар содир бўлади. Тоғ олди текисликлари, одатда, тўлқинсимон текисликдан иборат бўлади: бу шаклдаги рельефда ботиқ кўринишдаги ер юзаси қавариқ шаклдаги ер юзаси билан алмашиб келади. Дарвоқе, тўлқинсимон рельеф шаклида тупроқ ресурслари турлича маҳсулдорликка эга бўлади: қавариқ кўринишдаги рельефда доимо эрозия, ботиқда ёнбағирлардан ювилган тупроқ тўпланиши 24

мунтазам юз беради, демак, эрозия билан аккумляция ҳодисалари ўзаро алмашиб келади. Ботиқ шаклдаги рельефда баъзан грунт сувлари сатҳи ер бетига яқинлашиб (1-3 м) келади ва кўпинча тупроқда туз тўпланиш ҳодисаси ҳам содир бўлиши мумкин ёки гипс қатлами ер бетига яқин туради. Юқоридаги тавсифдан маълум бўладики, қавариқ шаклдаги рельефда ювилиш содир бўлгани учун тупроқ қатлами юпқароқ ва дағал механик таркибли, шунингдек, ёнбағирларда ирригация эрозияси: юзаки ювилиш, ариқчали ювилиш, промоина (чуқур ариқ) кўринишдаги шакллар ривожланади. Бу ҳол тупроқни механизмлар билан ҳайдашда, экинларни суғоришда, ҳосилни йиғиштириб олишда маълум қийинчиликлар туғдиради. Тупроқнинг дағаллиги ва камроқ қалинликда бўлиши ўсимликларнинг вегетациясига, илдиз ўсадиган қатламида намлик тўпланишига, ҳосил тўплашига салбий таъсир кўрсатади. Бинобарин, экинларнинг меъёрдаги вегетацияси қавариқ рельеф шаклда юз бермайди, бу ҳол уларнинг ҳосилдорлигига таъсир этади, текисликдагига нисбатан пахта ҳосилдорлиги 5-10 ц га, буғдой ҳосилдорлиги 10-15 ц га фарқ қилиши мумкин, демак, олинадиган даромад ҳам шунга яраша камроқ бўлади. Ботиқ рельеф шаклида экинларнинг вегетацияси меъёрдан ортиқча намлик, ёнбағирлардан ювилган тупроқ, минерал ўғит, пестицид ҳисобига, шунингдек, грунт сувлари сатҳининг яқин жойлашиши асосида юз беради. Бундай экологик шароит ҳам экинларнинг меъёрида ўсиши ва ҳосил тугиши учун жуда қулай эмас, пахта намлик кўплиги эвазига кеч етилиши, ғўза ғовлаб кетиши, бегона ўтлар тез ўсиши натижасида ҳосил уларнинг орасида қолиб кетиши мумкин. Демак, ботиқ рельеф шакли, хусусан, унинг туби экинларнинг меъёрида ўсиши учун жуда ҳам қулай эмас. Юқоридаги тавсифлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, қавариқ ва ботиқ рельеф шаклига эга бўлган текисликларда эрозия ҳодисасини барқарор бошқаришга эришиш, суғоришни изогипслар бўйича, яъни қияликка кўндаланг равишда ташкил этиш айни муддаодир. Суғориш жойнинг рельеф шароитларини тўлиқ ҳисобга олган ҳолда амалга оширилса, экинларнинг 25

ҳосилдорлиги юқори даражаларда бўлишига эришса бўлади, бу Ўзбекистоннинг дехқончилик тажрибасида бир неча марта амалда исботланган, тўлқинсимон рельеф шароитида гектаридан 30-40 ц пахта ҳосили олаётган бригадалар ва фермер хўжаликлари бисёр. Дарёларнинг дельталарида ва конус ёйилмаларида суғорма деҳқончиликни ривожлантириш уларнинг литологик-геоморфологик хусусиятларига жуда ҳам боғлиқ. Одатда, дельта ва конус ёйилмаларининг юқори қисмлари қалин дағал жинслардан иборатлиги учун грунт сувларининг ётиқ харакати барқарор таъминланган бўлади ва тупроқда туз тўпланиш ҳодисаси юз бермайди, экинларнинг ҳосилдорлиги юқорилиги билан тавсифланади. Дельта ва конус ёйилмаларнинг ўрта қисмида дағал жинсларнинг қумоқ, қумлоқ ва гилга нисбатан камроқ ва юпқароқлиги грунт сувларнинг ётиқ ҳаракатига нисбатан тик ҳаракати устунлигига сабаб бўлади, бинобарин, тупроқда туз тўпланиши юз бера бошлайди, лекин бошқариш мураккаб эмас. Дельта ва конус ёйилмаларининг этак қисмларида механик таркиб оғир бўлган жинслар-қумлоқ, қумоқ ва гилнинг ўзаро алмашиб келишидан таркиби топганлиги туфайли грунт сувларнинг ётиқ ҳаракати бутунлай таъминланган эмас, тик ҳаракат устиворлик қилади. Шунга мувофиқ тупроқда туз мунтазам ётқизилади. Ернинг туз балансини ростлаб туриш фақат зовур тизими ва қишки шўр ювиш асосида амалга оширилади. Дарё дельталари ва конус ёйилмалари мисолида турли табиий шароитларга эга бўлган ҳудудларда экинлардан турлича ҳосил олиниши муносабати билан уларнинг иқтисодий рентабеллиги, самарадорлиги ва табақалашган даромад келтириши ўз - ўзидан маълум. Бу ҳудудларда бир кўрсаткичдаги маҳсулдорликка эга бўлишнинг иложи йўқ, чунки бунда катта ҳажмда мелиоратив ва агротехник тадбирлар амалга оширилиши лозим бўлади. Иқтисодий жиҳатдан қараганда чора-тадбирлар мажмуасига катта миқдорда сарф-харажатлар қилинади, даромад эса энг пастлиги билан тавсифланади. Дельтанинг юқори қисмидаги хўжаликлар сарф-харажатлар миқдори камлиги 26

учун иқтисодий жиҳатдан рентабелли, қуйи қисмлардаги хўжаликлар рентабел бўлмаслиги мумкин. Бундан шундай хулоса қилиш мумкин: ҳар бир табиий жиҳатдан чегараланган ҳудуд (хўжалик доирасида) маълум табиий шароит (экологик вазият)га эга бўлган ҳолда унга хос иқтисодий кўрсаткич (рентабеллик, ҳосилдорлик, самарадорлик, даромад ва бошқ.)ларга эга бўлади. Ҳар қандай ҳудуд (табиий мажмуа) структурали динамик ва мелиоратив жиҳатдан мураккаблик даражасига мувофиқ хўжаликни ривожлантириш учун унга мос келувчи иқтисодий кўрсаткичларга эга бўлади. Бошқача айтганда, ҳудудда хўжаликни юритиш учун қанчалик табиий (экологик) мураккаблик мавжуд бўлса, иқтисодий сарф-харажатлар ҳам шунчалик кўп ва ҳосилдорликдан олинадиган даромад ҳам шунга яраша бўлади. Буни тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқиш кифоя: Тошкент, Наманган, Самарқанд, Қашқадарё вилоятларининг III ва IV террасаларида экинларнинг вагетацияси оддий бўз тупроқларда кечади. Грунт сувларининг ётиқ ҳаракати барча жойларда тўлиқ таъминланган, бинобарин, тупроқда туз тўпланмайди, грунт сувлари сатҳи барқарор равишда 10 м дан қуйида. Фақат лёссимон ва лёсс жинсларда жойларда ирригация эрозияси ривожланган. Тупроққа минерал ва органик ўғитлар меъёрда солинса ва беда алмашиб экиш ротацияси тартиб билан амалга оширилиб турилса, экинлардан олинадиган ҳосил (масалан, пахтадан гектарига 35-40 ц) чўғи юқори бўлишига барча имкониятлар мавжуд. Бинобарин, кўрсатиб ўтилган табиий мажмуа (агроландшафт)ларни бошқариш учун ортиқча харажатлар талаб этилмайди (агарда сув грунтга шимилишининг олдини олиш ва суғориш техникасини такомиллаштириш, эрозиянинг олдини олиш каби тадбирлар эътиборга олинмаса). Бу ҳудудларда 1 ц пахта етиштириш учун Х сўм сарф қилинади, дейлик. Қорақалпоғистон, Хоразм, Қоракўл, Бухоро (жанубий қисм), Қарши чўли, Мирзачўл, Жиззах чўли, Марказий Фарғона воҳаларида грунт сувларининг ётиқ ҳаракати амалий жиҳатдан таъминланган эмас, тик ҳаракат устиворлик қилади. 27

Бинобарин, тупроқда туз фаол тўпланади, грунт сувлари сатҳи барқарор равишда 1-3 м чуқурликда жойлашган. Туз тўпланишининг олдини олиш мақсадида зич (ҳар га майдонда 40-60 м ва ундан кўп жойларда 75-150 га майдонда 1 та тик қудуқ) фаолият кўрсатиб турибди, қишда ҳар йили 1-2, жойларда 3-4 марта яхоб суви ҳисобига тупроқдаги тузлар мунтазам ювилади. Коллектор-зовур тармоқлари ҳар уч йилда тозаланиши ва таъмирланиши шарт, тик зовурлар ҳам маълум муддатда профилактикадан ўтказилади ва асосан катта кучланишдаги электр токи асосида ҳаркатга келади. Ёпиқ зовурлар алоҳида назорат, таъмирлаш ва тозалашга муҳтож. Бинобарин, дарё этаклари ва II террасалардаги воҳаларда суғорма деҳқончиликни ривожлантирш энг мураккаб ва сарф-харажатларнинг кўплиги жиҳатидан юқорида тавсифланган ҳудудларга нисбатан ҳар йили қўшимча капитал маблағларни талаб этади. Бу ҳудудларда I ц пахта ҳосили етиштириш учун ХҚҚ сўм сарфланади. Бунда коллектор-зовур тармоқлари тизимида магистрал ва хўжаликлараро коллекторлар давлат, хўжаликлар ичидаги зовурлар эса хўжаликлар ҳисобига амалга оширилади. Машина канали асосида дарёлардан сув чиқариш ҳам давлат зиммасига тушади. Агарда барча сарф-харажатлар етиштирилаётган ҳосил ҳисобидан қилинадиган бўлса, у ҳолда рентабеллик жуда ҳам кичик кўрсаткичга тўғри келади. Юқорида тавсифланган 2 гуруҳдаги ҳудудларнинг табиий шароити (мелиоратив ҳолати, экологик вазияти)ни таҳлил қилиш натижасиларига кўра, улар оддий тузилишга эга бўлган ҳудудлар бошқарув нуқтаи назардан ва мелиоратив тадбирларга кетадиган сарф-харажатлар жуда ҳам камлиги ҳамда рентабеллик ва даромаднинг катталиги билан ажралиб туради. Мураккаб тузилишга эга бўлган ҳудудлар мелиоратив тадбирларга сарф-харажатларнинг кўплиги билан характерланган ҳолда, рентабеллик ва даромаднинг энг пастлиги билан тавсифланади. Демак, табиатдан фойдаланишда экологик (табиий)- иқтисодий ҳудудий бирлик мавжудлиги амалда тасдиқланади. 28

Экологик-иқтисодий тизим. Маълум табиий чегараланган ҳудуд ҳам экологик (табиий), ҳам иқтисодий жиҳатдан деярли бир хил умумий кўрсаткичга эга эканлиги юқорида асосланилди. Бошқача айтганда, бундай ҳудудлар маълум экологик-иқтисодий тизим (ЭИТ) ҳосил қилади. ЭИТ нинг миқёси ва эгаллаган ҳудуди турлича, бунинг негизида бир қатор мезонлар мавжуд. Уларнинг энг устивори экологик (табиий) шароитнинг мураккаблиги ва инсон хўжалик фаолияти таъсирида ўзгарганлик даражаси. Шунингдек, хўжаликнинг ривожланганлик даражаси, аҳоли зичлиги, ресурслардан фойдаланиш имокниятлари ва бошқ. Шу жиҳатдан қараганда бундай ҳудудлар ландшафтнинг морфологик қисмлари: фация ва урочишага мос келади. Ҳудуд мураккаблашганда ЭИТ миқёсига қараб ландшафт ёки табиий географик районга тўғри келиши мумкин. Маълум маънода ЭИТ интеграл геотизим (табиий-хўжалик)га мос келади (агарда геотизим фация ёки ландшафт миқёсида тушунилса). ЭИТларни фация, урочиша, ландшафт ва район миқёсида тушинилганда ҳудудда табиий шароит ва ресурслар, уларга қараб хўжалик соҳалари, пировардида иқтисодиётнинг мураккаблашиб боришидан дарак беради. ЭИТ фацияга тўғри келганда ҳудуднинг шундай бўлаги (участкаси) тушиниладики, бунда бир шаклдаги рельеф ва унга мос келувчи грунт (жинс)лар таркиби, маълум тупроқ тури ва ўсимлик ассоциацияси ёки бир турдаги қишлоқ хўжалик экинлари мавжуд бўлади. Аллювиал текислик ва унга мос келувчи қумоқлар ёки қумлоқ тарқалган ҳудуд дарё террасасининг бирор участкасига мос келади, хўжалик жиҳатдан жамоа хўжалигининг бирорта бригадаси майдонига тўғри келиши мумкин (60-80 га). Бундай ЭИТда табиий шароит бир хусусиятли бўлгани учун иқтисодий кўрсаткичлар ҳам шунга мос равишда бир ўлчамли (параметрли) бўлади (пахта ҳосилдорлиги, айтайлик, гектарига ўртача 28 ц ни ташкил қилиши мумкин). Тупроқ шароити, грунт сувлари сатҳи ва минераллашув даражаси ҳудуд бўйича ўзгармаган ҳолатда бўлиши туфайли суғориш режими бир хил, яъни бир кўрсаткичдаги суғориш 29

меъёрини талаб этади, бир хил даражада қуёш радиациясини олганлиги сабабли ғўзанинг очилиши ҳам бир вақтга тўғри келади. Бир хил табиий шароит бир турдаги мелиоратив, агротехник тадбирларга муҳтож бўлади. Буларнинг барчаси бир йўналишдаги ва ўлчамдаги хўжалик муомаласини ташкил этиш ва амалга ошириш учун қулай. ЭИТ ҳудуд жиҳатдан урочишага тўғри келганда табиатдан фойдаланиш бироз мураккаблашади, чунки экологик (табиий) шароит хилма - хиллиги ортади, бир жойда турли шароит кузатилади. Бинобарин, хўжаликни юритиш учун ҳам маълум қийинчиликлар юзага келади. Бошқа томондан ҳудуднинг катталиги ҳам хўжалик бошқарувини уни маълум участка ёки бригадаларга бўлган ҳолда ташкил қилиш заруриятини келтириб чиқаради. Урочиша, одатда, икки ёки ундан ортиқ фацияларнинг маконда ўзаро алмашиб келишидан ташкил топади. Демак, унинг доирасида турли хил табиий экологик шароит юзага келган бўлади, бу фациялар бир-бирлари билан ўзаро алоқада ва таъсирда бўлиши туфайли урочиша анча мураккаблиги ва ўзгарувчанлиги билан ажралиб туради. Бундай вазиятда бу ҳудуддаги хўжаликни юритиш бошқарувни ўзига хос ташкил қилишни талаб этади, бошқарув ҳудуддаги аниқ табиий шароитларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилса, ҳамма жиҳатдан ҳам самарали ва мақсадга мувофиқ бўлади. Аллювиал текисликлар (Мирзачўл, Марказий Фарғона, Чирчиқ, Оҳангарон, Қашқадарё, Сурхондарёнинг қуйи ва юқори террасалари ва бошқ.), одатда, рельеф жиҳатидан жуда ҳам текис (тангенс альфа 0,001-0,009) бўлиши билан бирга жойларда пастқамликлар ва атрофдан билинар-билинмас кўтарилган баландликлар ва ботиқлар, баъзан қияликлар билан ҳам мураккаблашган бўлади. Бундай ҳолда деҳқончиликни мавжуд табиий шароитларни эътиборга олган ҳолда олиб бориш шарт, акс ҳолда хўжалик ерлари қисқа муддатда муомаладан чиқиб қолади. Ҳар бир ҳудуд табиий жиҳатдан чегараланган рельеф шакли фация миқёсида қаралса, аллювиал текисликларда бир неча фациялар, улар негизида урочишалар ажратишга тўғри 30

келади. Масалан, юза ботиқ рельеф жиҳатидан туби ва атрофидаги ёнбағирларга ажралади, агарда ёнбағирларнинг бирорта бўлаги қиялиги ёки ўйдим-чуқурлиги ва бошқа хусусиятлари билан бошқаларидан фарқ қилса, у ҳолда улар ҳам алоҳида фация сифатида қаралади; бунда грунт таркиби ўзгарган тақдирда ҳам бошқа фация ажралиши керак ва бошқ. Юза ботиқ ажратилган фациялар таркиби билан биргаликда оддий урочишча ҳисобланади. Урочишанинг хилма - хил табиий шароити унга мос келувчи суғорма деҳқончилик турлари ривожлантирилишини талаб этади. Бунда суғоришни тараққий қилдиришда суғорма деҳқончилик, боғдорчилик, узумчилик, ем- хашак экинлари етиштириш ва бошқа тармоқларни мавжуд шароитга қараб жойлаштириш айни муддао. Ёнбағирларда сувга эҳтиёжи камроқ бўлган экинлар экиш ва боғдорчиликда тубида сувни кўпроқ буғлантирувчи маданий ўсимликлар ўстиришда фойдаланиш яхши самара беради. Ёнбағирларда суғориш натижасида вужудга келган грунт сувлар тубда йиғилиб, туз тўпланиш ёки ботқоқланиш жараёнлари кучайиши турган гап. Бундай шароитда зовур тизими ҳам ортиқча сувни ташқарига чиқариб юбора олмаслиги мумкин. Шунинг учун сувдан оқилона фойдаланиш тактикасини қўллаш, ер ресурслари шароитига қараб экинзорлар структурасини танлаш, алмашиб экиш схемаларини жорий этиш, боғдорчилик, ўрмончилик, ем-хашак экинлари етиштириш ва бошқа тармоқларни ривожлантиришни мўлжаллаган ҳолда уларни амалга ошириш зарур. Албатта, ер-сувдан фойдаланишда ҳар бир фацияга мос келувчи тадбирлар тизимини татбиқ этиш ва мелиоратив иншоотларни энг юқори кўрсаткичларда ишлата билиш лозим. Ҳар бир фация маълум деҳқончилик тармоғига мослаштирилиши муносабати билан унинг ишлаб чиқариш потенциал имконияти ва у орқали иқтисодий самарадорлиги ҳамда рентабеллиги аниқланади. Иқтисодий самарадорлик айни табиий шароити бир хил бўлган ҳудуд бўйича ҳисобланса, экинлардан олинадиган ўртача ва максимал ҳосилдорликнинг иқтисодий ҳисоб- 31

китоблари ҳам ҳақиқатни объектив акс эттиради. Бу борада табақалашган ер кадастри асос вазифасини ўтайди. Урочишчалар ер ресурсларидан фойдаланиш тажрибаси ландшафт доирасида ер бойликларини хўжалик муомаласига киритишда асқотади. Ландшафт бир неча оддий ва мураккаб урочишалар мажмуасидан иборат мураккаб тузилма. Ландшафт ҳудудида ердан фойдаланиш жуда ҳам табақалашган ёки микрорайонлаштирилган бўлиши кўзланган мақсадга эришишга имкон беради. Бу борада ернинг мелиоратив ҳолати, тупроқнинг агротехник хусусиятлари, табақалашган табиий шароит эътиборга олинган ҳолда ер ва сувдан фойдаланиш тавсия этилади. Экинларнинг аниқ структураси, ўт алмашиб экиш схемалари, иҳотазорлар, боғдорчилик майдонлари район планировкасининг бошқа объектлари билан уйғунлашган ва режалаштирилган ҳолда бўлишини тақозо этади. Экологик ва иқтисодий негиз бирламчи ердан фойдаланиш объекти фацияга асосланиши лозим. Уларнинг қишлоқ хўжалик экинлари структураси бутун урочишалар ва ландшафт деҳқончилик структурасини ташкил қилади. Барча иқтисодий ҳисоб-китоблар шундан келиб чиқиши ҳақиқий рентабелликни белгилайди. Қолаверса, ЭИТ жамоа хўжаликлари чегарасини белгилаши мақсадга мувофиқ. Қисқача хулосалар Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш, умуман табиатга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Табиий ресурслардан омилкорлик билан фойдаланиш ва экологик омилни эътиборга олиш биринчи даражали аҳамиятга эга бўлади. Табиатдан фойдаланишда иқтисодий механизмни қўллаш ҳар томонлама кутилган натижа бериши амалда исботланди. Иқтисодий мехаанизм элементлари турли кўринишда бўлиб, жаҳон тажрибасига суянган ҳолда уларни татбиқ эта бориш экологик ҳамда иқтисодий жиҳатдан ҳам аҳамиятлидир. 32

Табиатдан фойдаланишда экологик-иқтисодий ҳудудий бирликдан келиб чиқиб, иқтисодиёт тармоқларини жойлаштириш ва хўжалик юритиш табиий ва инсон (жамият) ўртасидаги муносабатларни барқарорлаштиришга асос бўлади. 33

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Т.: «Ўзбекистон», 1998. 3. География ва табиий ресурслардан фойдаланиш (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 4. География ва илмий қадриятлар (илм. конф. мат-ли). Т.: «Университет», 2001. 5. Лукьяников Н. Н., Потравний И. М. «Экономика и организация природопользования». М.: Тройка, 2000. 6. Природопользование (Под ред. Э. А. Арустамова. 2-изд.) М. : Дашков и К о , 2000. 7. Снакин В.В. «Экология и охрана природў». Словарь-справочник. М.: Academia , 2000. 34

O'xshashlar

Бозор иктисодиёти шароитида кичик корхоналарнинг хусусиятлари

Бозор иктисодиёти мазмуни мощияти ва асосий белгилари. Бозор ва унинг тузилиши. Бозор иктисодиётига утиш даври

Бозор хужалигида молиядан фойдаланиш

Бозор хўжалигида молиядан фойдаланиш.

Бозор иктисодиёти шароитида махсулот ва товарларни реализация килишнинг хусусиятлари