Бозор иқтисодиётига ўтишда таълим тизимини тартибга солиш

Бозор иқтисодиётига ўтишда таълим тизимини тартибга солиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Бозор иқтисодиётига ўтишда таълим тизимини тартибга солиш. Ўрта таълимни ривожланиши Режа: 1. Кадрларни тайёрлаш миллий дастури ва уни қабул қилиш зарурияти 2. Ўзбекистон республикаси таълим тармоқларини турли ахборотлар билан тўлдириш 3. Дастурни амалга ошириш босқичлари

Кадрларни тайёрлаш миллий дастури ва уни қабул қилиш зарурияти, мақсади ва вазифалари Бугунги кунда олдимизга қўйган буюк мақсадларимизга эзгу ниятларимизга эришишимиз, жамиятимизнинг янгиланиши, хаётимизнинг тараққиёти ва истиқболи амалга оширилаётган ислоҳотларимиз, режаларимизнинг самараси тақдири- буларнинг барчаси, авваламбор, замон талабига жавоб берадиган юқори малакали, онгли мутахассис кадрлар тайёрлаш муаммоси билан чамбарчас боғлиқлигини барчамиз англаб етмоқдамиз. 1997 йилда Ўзбекистонда кадрларни тайёрлаш миллий дастури қабул қилинди, мазкур дастўрнинг мақсади таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш уни ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва танқитлардан тўла халос қилиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида юксак маънавий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратишдир. Ушбу мақсадни рўёбга чиқариш қуйидаги вазифалар хал этилишини назарда тутади: - «Таълим тўғрисида» Ўзбекистон республикси қонунига мувофиқ таълим тизимини ислох қилиш давлат ва нодавлат таълим муассасалари ҳамда таълим соҳасида рақобат муҳимтини шакллантириш негизида таълим тизимини ривожлантиришни таъминлаш(3); - таълим ва кадрларни тайёрлаш тизимини демократик хуқуқий давлат қурилиш жараёнига мослаш; -таълим ва кадрларни тайёрлаш тизими ва муассасаларни юқори малакали мутахассислар билан таъминлаш; -таълим ва кадрлар тайёрлаш муассасаларини аттестациядан ўтказиш, аккредитация қилиш сифатига баҳо беришнинг холис тизими жорий қилиш; - узлуксиз таълим ва кадрларни тайёрлаш тизимига бюджетдан ташқари маблағлар билан жумладан чет эл инвестицияларни жалб этишни реал механизмларини ишлаб чиқаришни амалиётга жорий этиш.

Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан таклиф этилган узлуксиз таълимнинг тамомила янги тизимини юқорида айтилган камчиликларни бартараф этиб, Ўзбекистон фуқароларининг ХХ1 аср авлодини шакллантиришга шароит яратади. Кадирлар тайёрлаш миллий дастурининг қабул қилиниши бутун таълим тизимини тубдан ислоҳ қилишга имкон яратади ва қуйидагидан иборат: Мактабгача таълим бўйича дастур мактабгача ёшдаги болаларни маънавий тарбиялаш учун шарт-шароитлар яратиш, болаларни мактабга самарали тайёрлашни назарда тутади. Мактабгача таълим муассасаларида олиб борилади. Уйларда ташкил этиладиган болалар боғчалари ва «болалар боғчаси-мактаб» мажмуи тармоғи ривожланиб бормоқда. Ҳар йили ихтисослаштирилган марказ, болалар боғчаларининг тайёрлов гуруҳлари, шанба-якшанбалик мактаблари ва маҳалла гузарларида маҳалла аҳолиси янги жамоаа ва оилавий тадбирларни ўтказиш жойида 200-250 минг бола мактабга тайёрланди. Болаларга чет тилларини, хореаграфия, тасвирий ва ангиқа санъати, компьютер саводхонлиги асосларини ўргатувчи 1000 ортиқ гуруҳ ташкил этилган. Бошланғич таълим 1-4 синфларни қамраб олади ва 6-7 ёшдан бошланади. Барча туман, шаҳар халқ таълими бўлимлари негизида касб йўналиши ва олти-етти ёшлик болаларнинг ўқишга тайёргарлиги белгилаш бўйича марказлар тузилди ва 190 бошланғич мактабларда 32 мингга яқин ўқувчилар таълим олади. Умумий ўрта таълим республикада барча учун мажбурийдир. У 10-11 ёшдан бошланади. Умумий ўрта таълим ўқувчиларнинг ақлий ва аҳлоқий имкониятини очишга. Хусусан ўқувчиларнинг қобилиятига ва имкониятларига мувофиқ равишда таълимга табақалаштирилган ёндошувни жорий этишга йўналтирилган. Ўзбекистон республикаси таълим тармоқларини турли ахборотлар билан тўлдириш учун МОДЕМ тизими яратилган.

Мактаб ўқувчилари халқаро республика олимпиадаларида ва республика олимпиадалари, ўқувчилар «Умид» спартакиадаларида муваффақиятли қатнашмоқдалар, ғолибларга ихтисослаштирилган олий ўқув юртларига киришга имтиёзлар берилмоқда. Умумий таълим мактабларида чет тилларни ўрганишга алохида ахамият берилади. Инглиз, француз, немис, испан, тиллари билан бирга араб, урду, хитой, корейс ва бошқа тиллар ўқитилмоқда. Янги типдаги мактаб ва умумий таълим муассасалари тармоғи барпо этилмоқда, мавжуд олий ва ўрта махсус ўқув юртлари таркиби такомиллаштирилмоқда. Ўзбекистоннинг мустақиллик йилларида барпо топган «соғлом авлод учун», «маънавият ва маърифат», «иқтисодий таълим», «қишлоқ мактаби», «Жисмоний ва рухий ривожланишда нуқсони бўлган болалар реабилитацияси» ва 2003 йилдан ташкил этилган «Болалар спорти» дастурлари ва жамғармалари амалга оширилмоқда. Республикамизда ярим миллионли ўқитувчилар ва мураббийларни обрўсини ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонига мувофиқ 1 октябрь «Ўқитувчилар ва мураббийлар куни» қилиб белгиланди. У ҳар йили умумхалқ байрами сифатида нишонланмоқда. 2005 йил шу кун энг мухтарам ва хурматли педагоглар Президентни фармони билан юксак мукофотлари билан тақдирланди. Уч йилик ўрта махсус, касб-ҳунар таълими табақаланиш асосда ва шахс имкониятларини ҳисобга олган ҳолда кўрилади ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида амалга оширилади. Олий ўқув юртлари ҳузуридаги иқтидорли ўқувчилар учун академик лицейларда ўқувчилар ўзлари танлаб олган таълим йўналиши бўйича жадал интеллектуал билим савияларини ошириш, махсус касб-ҳунар кўникмаларини ўзларида шакллантириш имкониятига эга бўладилар. Шуни такидлаш керакки, касб-ҳунар коллежларида ўқувчилар фундаментал умумтаълим тайёргарликка эга бўлиш билан бирга, бир неча

замонавий касб-ҳунар ҳамда тегишли ўқув фанлардан чуқур назарий билимларни ҳам эгаллайдилар касб-ҳунар коллежларини битирувчилар учун таълимнинг кейинги босқичларида ўқитишни давом эттириш ёки эгалланган ихтисос ва касб –ҳунар бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи аниқланади. «Таълим тўғрисидаги қонун» асосида умумий ўрта ва ўрта махус, касб- ҳунар таълими мажбурийдир. Республикада қатор умумтаълим мактабларида, академик лицей ва касб- ҳунар коллежларида янги ўқув дастурини ўз ичига олувчи давлат таълим стандартлари синаб кўрилди ва кенг кўламда жорий қилинмоқда. Бу стандартлар ривожланган давлатларда амал қилинаётган таълим стандартларига жавоб беради ва МҲД давлатлари ичида биринчилардан бўлиб Ўзбекистонда қабул қилинди. Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳузурида ўрта махсус, касб таълими маркази ташкил этилган. Унинг тасарруфида уч йиллик ўқув юртларининг ўзига хос миллий модели – янги типдаги ўқув юртлари – лицей ва коллежлар бор. Олий таълим одатда 18-19 ёшдан бошланади ва камида 4 йил давом этади. Икки босқичга бўлинади. Улар олий таълим муассасалари мустақиллигини кучайтириш, жамоат бошқарувини жорий этиш. Ўқишда мустақил билим олишни индивидуаллаштириш ҳамда масофадан таълим тизими технологияси ва воситаларини ишлаб чиқариш ҳамда ўзлаштириш, таълимнинг инсонпарварлик йўналишини таъминлашни назарда тутади. Бакалавриат – таянч олий таълим берадиган йўналишидан иборат ва камида тўрт йил ўқиш давом этади. Битирганларга олий маълумот ва касбга эга бўлганлиги тўғрисидаги диплом олиш билан якунланади. Магистратура – вагқ мутахассислик бўйича олий махсус таълим бўлиб, бакалаврият негизида камида икки йил давом этади. Ўқиш давлат малака аттестацияси ва магистрлик диссертацияси ҳимояси билан якунланади.

Аспирантура – таълимнинг олий ўқув юртидан кейинги босқич ва магистратурадан кейин, магистр номзоди уч йил давом этади. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг вазифалари кенг қамровлидир. Аввало биз кадрлар тайёрлашда рақобатбардошликка асосланишимиз, яъни рақобат муҳитини шакллантиришимиз керак. Бундай муҳитни шакллантиришда эса ўқув муассасалари, илмий жамоалар ва ишлаб чиқариш ташкилотлари манфаатдор бўлишлари лозим. Аниқроғи, мазкур масалалар комплекси тарзида, барчанинг бевосита иштирокида хал этилиши зарур. Таълим тизимини ривожланган демократик ҳуқуқий давлат қурилиши жараёнига мослаш деганда ўқувчи миллий ва умуминсоний қадриятларни ўзлаштириш янги аср асосида мустақил фикрлашга эга бўлиши, ўз ҳуқуқ ва бурчларини ўқиш жараёнида ўрганиб бориши тушунилади. қонунлар мактабгача таълим муассасаларида ўзига хос ўйин орқали, умумтаълим мактабида боланинг қабул қилиш даражасига қараб ўргатилиши мумкин. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида эса қонунлар ўрганилиши конкретлаштирилади ва олий таълим юртларида эса фундаментал билим берилади. Масалан фермерлик бўйича касб-хунар коллежида ўқиётган хар бир бўлажак кичик мутахассис - «Фермерлик тўғрисида»ги, «Ер тўғрисида»ги қатор қонунлар, банк билан ишлашни, шартнома тузишни, маркетинг қонуниятларини ва бошқа меъёрий ҳужжатларни билса ва уларга амал қилса жамиятда қандай ўзгариш содир бўлишини бир тасаввур қилсак бўлади. Юқорида таълим сифати, ҳуқуқий билимлар ҳақида миллий дастўрнинг вазифаларидан энг бири таълим ва кадрлар тайёрлаш, таълим муассасаларини аттестациядан ўтказиш ва аккредитация қилишнинг холис тизимини жорий этишдир. Бу холис тизим миллий дастурни амалга оширишда ўзининг алоҳида ўрнига эга. Таълим муассасасида миллий дастур талабларига жавоб бермайдиган жиҳатлар бўлсаю, «айрим» камчиликлар юзаки саналса, ёки

«айтмаса ҳам бўлаверади» қабилида иш тутилса, бу ҳол шу даргоҳнинг ўзига ҳам, умуман жамиятга ҳам зарар етказади. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» да юқорида таъкидланган вазифалар, таълим сифати талаблари қаторида керакли назорат чоралари ҳам кўзда тутилган. Навбат уларни англаб олиш ва амалга оширишда. Демакки, бу тизимда оқиллик, ҳалоллик, ватан равнақи учун маъсуллик бўлса, тараққиёт ва кутилган натижа кафолатланади.

Дастурни амалга ошириш босқичлари Юртбошимиз олға сурган Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг бешта тамойилини яхши биласиз, уларнинг бирида ислохотларни босқичма-босқич амалга ошириш белгиланган. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини ҳам мазкур принципга асосан, уч босқичда амалга ошириш мўлжалланган. Ҳар бир босқичнинг ўз олдига қўйган аниқ вазифалари бор. Уларнинг сифатли бажарилиши кейинги босқичнинг муваффақиятига сабаб бўлади. Ўтиш даврини ўзига қамраб олган мазкур биринчи босқич 1997-2001 йилларни ўз ичига олади. Миллий дастур қабул қилинганидан кейин ўтган давр мобайнида унда белгиланган вазифаларни ҳаётга тадбиқ этиш борасида муайян ишлар амалга оширилди ҳам. Жумладан, таълим бошқарувчи органлари, ўқув муассасалари раҳбарлари ва ходимларининг эътибори таълим мазмунини такомиллаштиришга ҳамда янги, илғор педагогик технологияларни жорий этишга қаратилди. Биринчи босқичда кундузги умум таълим мактаблари асосида 2 ўқув йилини ўзида 600 яқин лицейлар вужудга келди ва умумий ўқувчилар сони 165 минг талабага етди. Бундан ташқари янги тизимнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тўғрисидаги низом, умумий ўрта таълимнинг давлат стандартлари, ўқув дастурлари бўйича замонавий талабларга жавоб берувчи дастурлар ва бошқа бир қатор меъёрий ҳужжатлар амалда қўллаш учун киритилгани ана шу ишлар жумласидандир. Биринчи босқичда амалда ошириладиган энг асосий ишлардан бирибу 3 йиллик академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари тизимига замин тайёрлашдан иборатдир. Ҳар бир ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш истиқболлари ва эҳтиёжлари ҳисобга олинган ҳолда ана шу йўналишларни кадрлар билан таъминловчи мазкур таълим муассасаларининг жойлаштирилиши, уларни моддий ва молиявий таъминлашнинг дастури ишлаб чиқилди ва ҳукумат қарори билан тасдиқланди. Ҳар бир янги ташкил

этиладиган лицей ва коллежларнинг йўналишлари бўйича ўзига хос махсус лойиҳалари ишлаб чиқилди. Бунда маҳаллий шароитлар ҳисобга олиниб, ҳар бир тумандан танлаб олинган ўзига хос лойиҳа бўйича лицей ва коллежларининг ташкил этилиши режалаштирилган. Ушбу дастурда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларини қайта таъмирлаш, реконструкция қилиш, янгидан қуриш заруриятидан келиб чиққан ҳолда (ҳар бир вилоят, туман, қишлоқ миқёсида) уларнинг моддий базасини таъминлаш масалалари ўз ечимини топган. Бу борада давлатимизнинг барча тузилмалари, ресурслари, иқтисодий имкониятлари ишга солинди. Иккинчи босқичда, яъни 2005 йилда миллий дастурда белгиланган вазифалар тўлиқ амалга оширилди. Учинчи босқичда (2005 йилдан кейин) кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш жараёни амалга оширилмоқда. Таълим-тарбия кадрлар тайёрлаш тизимини таркибий бир қисмидир. Талим- тарбия тизими кадрларнинг янги авлоди тафаккурини, онгини шакллантиришга хизмат қиладиган зарур бир соҳадир.

11-жадвал Ўзбекистон Олий ўқув юртларида, ўрта – махсус таълим муассасаларида ва умумтаълим мактабларида ўқаётган ёшлар сони (2005 йил, минг киши) Умумтаълим мактабларида Ўрта–махсус таълим муассасаларида Олий ўқув юртларида Ўзбекистон Республикаси 6151,4 788,1 263,6 Қорақалпоғистон 343,2 71,0 14,6 Вилоятлар: Андижон 557,7 63,9 18,0 Бухоро 336,9 39,1 13,4 Жиззах 262,2 23,9 8,3 Қашқадарё 620,9 61,7 10,4 Навоий 193,7 26,1 8,3 Наманган 509,8 60,3 13,7 Самарқанд 735,5 71,5 22,1 Сурхондарё 517,6 51,2 7,0 Сирдарё 152,4 21,8 3,4 Тошкент 518,2 58,6 11,1 Фарғона 698,4 75,3 18,5 Хоразм 335,9 49,6 8,1 Тошкент ш. 369,0 114,1 106,7

Манба. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Кадрлар тайёрлаш миллий модели, шу тариқа, фақат таълимтарбиядангина иборат эмас, балки бир-бирига боғлиқ бўлган кўпгина ҳаёт босқичларини ўз ичига олади. Миллий моделимиз, бу - шахс, давлат ва жамият, узлуксиз таълим, фан, ишлаб чиқаришнинг узвий бирлиги ва ҳамкорлиги, уларнинг бир-бирига алоқасини акс эттиради. Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг асосий таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: - шахс-кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти, таълим соҳасидаги хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи; - давлат ва жамият-таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимининг фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилишни амалга оширувчи кадрлар тайёрлаш ва уларни қабул қилиб олишнинг кафиллари; - узлуксиз таълим-малакали ракобатбардош кадрлар тайёрлашнинг асоси бўлиб, таълимнинг барча турларини, давлат таълим стандартларини, кадрлар тайёрлаш тизим тузилмаси ва унинг фаолият кўрсатиш муҳитини ўз ичига олади; - фан - юқори малакали мутахассислар тайёрловчи ва улардан фойдаланувчи, илғор педагогик ва ахборот техноологияларини ишлаб чиқувчи; - ишлаб чиқариш-кадрларга бўлган эҳтиёжни, шунингдек, уларнинг тайёргарлик сифати ва савиясига нисбатан қўйиладиган талабларни белгиловчи асосий бюртмачи, кадрлар тайёрлаш тизимини молия ва моддий- техника жиҳатидан таъминлаш жараёнининг қатнашчиси. Кадрлар тайёрлаш миллий дастуримизнинг ўзагини ташкил этган Миллий моделимизнинг кенг қамровли ва ички яхлитлиги дунёда мавжуд бошқа молеллардан принципиал фарқли жиҳатидир. Миллий моделимиз концепциясининг мазмуни миллий турмуш тарзимиз ва маънавий-ахлоқий анъаналаримиз билан ҳамнафасдир.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда бевосита ўзимизга хос бўлган, такрорланмас, буюк тарихимиз, анъаналаримизга асосланган ва шу билан бирга ҳозирги давр талабларига жавоб бераоладиган кадрлар тайёрлаш миллий модели яратилди. Дастуримиз моделимизнинг миллийлиги ҳам айнан шулардан иборатдир. Яна бир, ҳатто айтиш мумкинки, принципиал янги жиҳат шундаки, кўпгина бошқа давлатлардан фарқли ўлароқ, бизнинг мамлакатимизда кадрлар тайёрлаш миллий дастурида қўйилган вазифаларни амалга оширишнинг барча юки Давлатимиз зиммасидадир. Кадрлар тайёрлаш миллий моделимиз ўз илмий салоҳияти, аҳамияти чуқур фалсафий маънога эга эканлиги билан халқаро миқёсда тан олинди ва ўз ўрнини топди. Қисқача хулосалар Бугунги кунда олдимизга қўйган буюк мақсадларимизга эзгу ниятларимизга эришишимиз, жамиятимизнинг янгиланиши, хаётимизнинг тараққиёти ва истиқболи амалга оширилаётган ислоҳотларимиз, режаларимизнинг самараси тақдири- буларнинг барчаси, авваламбор, замон талабига жавоб берадиган юқори малакали, онгли мутахассис кадрлар тайёрлаш муаммоси билан чамбарчас боғлиқлигини барчамиз англаб етмоқдамиз. 1997 йилда Ўзбекистонда кадрларни тайёрлаш миллий дастури қабул қилинди, мазкур дастўрнинг мақсади таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш уни ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос қилиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида юксак маънавий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратишдир. Ушбу мақсадни рўёбга чиқариш қуйидаги вазифалар хал этилишини назарда тутади: - «Таълим тўғрисида» Ўзбекистон республикси қонунига мувофиқ таълим тизимини ислох қилиш давлат ва нодавлат таълим муассасалари ҳамда таълим соҳасида рақобат муҳимтини шакллантириш негизида таълим тизимини ривожлантиришни таъминлаш;

Кадрлар тайёрлаш миллий дастуримизнинг ўзагини ташкил этган Миллий моделимизнинг кенг қамровли ва ички яхлитлиги дунёда мавжуд бошқа молеллардан принципиал фарқли жиҳатидир. Миллий моделимиз концепциясининг мазмуни миллий турмуш тарзимиз ва маънавий-ахлоқий анъаналаримиз билан ҳамнафасдир. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда бевосита ўзимизга хос бўлган, такрорланмас, буюк тарихимиз, анъаналаримизга асосланган ва шу билан бирга ҳозирги давр талабларига жавоб бера оладиган кадрлар тайёрлаш миллий модели яратилди. Дастуримиз моделимизнинг миллийлиги ҳам айнан шулардан иборатдир.

Тавсия этилган адабиётлар Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисидаги қонуни» - Т.: Ўзбекистон, 1997 йил. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрларни тайёрлаш миллий дастури» - Т.: Ўзбекистон, 1997 йил. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль. Асаев Т.Ш.Управление социальным развитием М.:изд. МГУ, 2004.ғ

O'xshashlar

Бозор иқтисодиётига ўтишда таълим тизимини тартибга солиш. Ўрта таълимни ривожланиши

Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида умумий овқатланиш

Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш

Савдо, молия ва хўжалик ҳаётини тартибга солиш

Меҳнат бозорини тартибга солиш ва аҳоли бандлиги муаммолари