Божхона иши асослари фанининг предмети ва вазифалари - Iqtisodiyot - Referatlar

Божхона иши асослари фанининг предмети ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Божхона иши асослари фанининг предмети ва вазифалари Режа: 1. Фанининг предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан ўзаро алоқадорлиги 2. Божхона муносабатларининг ривожланиш тарихи 3. Божхона муносабатларида қўлланиладиган асосий атамалар ва тушунчалар

Фанининг предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан ўзаро алоқадорлиги Божхона иши Ўзбекистоннинг ташқи ва ички сиёсати тизимида устувор ўринлардан бирида туради. Бир томондан, ташқи иқтисодий фаолиятнинг эркинлаштирилиши ташқи бозорга мустақил чиқиш ҳуқуқига эга бўлган корхоналар, ташкилотлар ва тадбиркорлар доирасини жиддий равишда кенгайтирди. Давлат божхона сиёсати воситалари - тарифли ва нотариф бошқариш воситалари орқали уларнинг товарлар, ишлар ва хизматлар экспорти ва импорти бўйича фаолиятига таъсир кўрсатади. Иккинчи томондан, ички иқтисодий жараёнларни тартибга солиш, миллий бозорни шакллантириш, республика бюджетининг даромад қисмини тўлдириш воситаси сифатида божхона ишининг аҳамияти ортди. Бу, ўз навбатида, божхона ишининг ҳуқуқий асосини яратувчи қонун ҳужжатлари ва норматив хужжатлар тизимни ишлаб чиқишни тақозо этди. Ўзбекистон Республикасининг Божхона кодекси, «Давлат божхона хизмати тўғрисида» ва «Бож тарифи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунлари божхона ҳақидаги қонун ҳужжатлари тизими асосини ташкил этади. Қайд этилган қонун ҳужжатлари ва уларни ривожлантириш учун чиқарилган норматив ҳужжатлар Ўзбекистон Республикасининг миллий манфаатлари ҳимоя қилинишининг ишончли механизмини яратади, иқтисодий ва сиёсий устуворликларини ҳисобга олган ҳолда ягона божхона сиёсатини ўтказилишини таъминлайди. «Божхона иши» атамаси мазмунини аниқлаш принципиал аҳамиятга эгадир. Божхона сиёсатининг хусусияти ва мазмунини, божхона ҳуқуқи, унинг институтлари ва юридик нормаларини тушуниш кўп жиҳатдан ушбу атамани белгилашнинг пухталиги ва тўлиқлигига, божхона иши таркибини аниқлашга боғлиқдир.

Ўзбекистон Республикасининг Божхона кодексида (2-модда) божхона ишига қуйидагича таъриф берилади: «Божхона иши Ўзбекистон Республикасининг божхона чегараси орқали товарлар ва транспорт воситаларини олиб ўтиш, бож тўловларини ундириш, божхона расмийлаштирувчи, божхона назоратини амалга ошириш тартиби ва шартларидан ҳамда божхона сиёсатини амалга оширишнинг бошқа воситаларидан иборатдир». Мазкур таъриф умуман олганда божхона иши тушунчасини ва унинг таркибий элементларини аниқ тавсифлаб беради. Бжохона иши кўп режали ва жуда хилма-хил вазифаларни ҳал этишга йўналитирилганлиги шартланганлигидан келиб чиқувчи унинг ўзига хослиги ва нодирлиги мана шундан иборатдир. Божхона ишининг Божхона кодексида кўрсатилганлардан ташқари таркибий қисмлари рўйхатига бож тарифлари воситасида тартибга солиш, валюта назорати, божхона таъминоти, божхона статистикаси ва Ташқи иқтисодий фаолият товар номенклатурасини юритиш, контрабандага ва божхона иши соҳасидаги бошқа жиноятларга қарши кураш, божхона ҳақидаги қонун хужжатлари бузилганлиги ҳақидаги ишларни кўриб чиқиш киритилиши керак. Бундай ёндашилган тақдирда божхона иши мазмуни кенгроқ тушунилади, боз устига унинг таркибига киритилган, юқорида айтиб ўтилган қўшимча элементлар Божхона кодексида назарда тутилган ҳамда унда етарлича кенг ва батафсил тартибга солинган. Шундай қилиб, божхона иши тузилмаси божхона сиёсатини амалга оширишнинг қуйидаги воситалари билан ифодаланиши мумкин: − товарлар ва танспорт воситаларини божхона чегараси орқали олиб ўтиш тартиби ва шартлари; − божхона режимлари; − бож тарифлари воситасида тартибга солиш; − божхона расмийлаштирилиши;

− божхона таъминоти; − божхона назорати; − божхона статистикаси ва ташқи иқтисодий фаолият товар номанклатураси; − божхона экпертизаси ; − контрабандага ва божхона иши соҳасидаги бошқа жиноятларга қарши кураш ; − божхона ҳақидаги қонун хужжатларини бузганлик тўғрисидаги ишларни юритиш ва кўриб чиқиш . Божхона ишининг мазкур тузилмаси ҳам , албатта , батафсил эмас , уни янада табақалаштириш мумкин . Умуман олганда эса божхона сиёсати воситаларининг келтирилган рўйхати Ўзбекистон Республикаси божхона ишининг ҳозирги тузилмасини айнан акс эттиради . Божхона ишининг юқорида санаб ўтилган таркибий қисмларининг аҳамияти , роли ва мақоми бир хил эмас . Бироқ, улар хусусияти ва мақсадларига, божхона иши тизимидаги ўрнига кўра турлича бўлса ҳам жам бўлган ҳолда узвий бирликни ташкил этади, чунки Ўзбекистон Репсубликасининг ягона божхона вазифаларига хизмат қилади. «Божхона иши асослари» фанининг предмети божхона сиёсати, божхона божлари ва тарифлари, божхона муносабатларининг назарий ва амалий жиҳатларини ўрганиш ҳисобланади. «Божхона иши асослари» фанини ўрганиш жараёнида анализ, синтез, таҳлил этиш, амалий ҳужжатлар нусхаларини қиёсий таҳлил этиш методларидан фойдаланилади. «Божхона иши асослари» фанининг вазифалари қуйидагилардан иборат: − Ўзбекистон Республикасида олиб борилаётган божхона сиёсати турлари, принциплари ва вазифаларини ўрганиш; − Божхона қонунчилиги ҳужжатларини ўрганиш ва таҳлил этиш; − Божхона фаолиятини давлат томонидан тартибга солинишини ўрганиш;

− Божхона божлари, тарифлари ва имтиёзларни ўрганиш; − Ўзбекистон Республикасида қўлланиладиган божхона режимларини ўрганиш; − Божхона қиймати ва уни аниқлаш усулларини ўрганиш. − «Божхона иши асослари» фани «Молия», «Солиқ назарияси», «Солиқлар ва солиққа тортиш», «Солиқ қонунчилиги асослари» ва шу каби бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқ. Божхона муносабатларининг ривожланиш тарихи Таркибига солиқлар ва божларни ундириш ҳам кирадиган молиявий иқтисодий тизимнинг пухта фаолият кўрсатиши ҳар қандай тузумда давлат мавжуд бўлишининг иқтисодий асоси ҳисобланади . Академик Б . Аҳмедовнинг фикрига кўра божхона органлари бундай тизимнинг бир қисми сифатида Марказий Осиёда қадим замонлардан бошлаб мавжуд бўлган . Чунки кўп минг йиллаб Шарқни Ғарб билан боғлаган Буюк Ипак йўли Марказий Осиё ҳудудидан ўтган . Ўрта денгиздаги Суриянинг Антиохия (ёки Анталия) порти узоқ вақт Испания, Португалия, Венециядан товарларни ташувчи кемаларга хизмат қилган. Бу кемалар Буюк Ипак йўли орқали Хитой ва Японияга йўл олганлар. Буюк Ипак йўли орқали амалга ошириладиган савдога қайсидир даражада алоқадор бўлган барча давлатларнинг божхона органлари тажрибасини умумлаштирувчи қоидалар асрлар давомида такомиллаштирилди ва мақбул ҳолга келтирилди. Агар қайсидир давлат ёки шаҳар божхона қоидаларини қаттиқлаштирса, божлар ва йиғимларни ҳаддан ташқари кўпайтирса, карвонлар уларни четлаб ўтишининг йўли бор эди. Биргина Марказий Осиёда Буюк Ипак йўлининг бир неча шохобчаси мавжуд бўлган. Ушбу карвонлар четлаб ўтган давлатлар эса анчагина даромаддан маҳрум бўлишар, чунки йўлларда карвонлар мунтазам қатнар эди.

Буюк Ипак йўлидаги бож йиғимлари ҳақидаги дастлабки ёзма эслатмалар VIII асрдаги араб манбаларидан маълум. Кўп асрлар давомида бож миқдори ўзгаришсиз бўлиб, у товар қийматининг 2 фоизини ташкил этган (Бундай бож XIX асргача сақланиб қолди. Бухоро, Қўқон ва Хивадан Россияга қатновчи карвонлардан 2,5 фоиз миқдорида бож олинарди). Бу барчани қониқтирувчи мақбул вариант дейиш мумкин. Карвонлар йўлида кўплаб давлатлар жойлашгани ҳисобга олинса, катта миқдордаги бож савдогарларни хонавайрон қилиши, бу билан ушбу давлатларни кафолатли даромаддан маҳрум қилиши мумкин эди. Ушбу даромаднинг хазина учун аҳамиятини тушунган ҳукмдорлар қулай йўллар билан, обод карвонсаройлар қуришди, карвонларни хавф- хатардан қўриқлаш чора-тадбирларини кўришди. XIV-XV асрларда Амир Темур ва темурийлар фаолияти бунинг мисоли бўлиши мумкин. Амир Темур олдинги юз йилликлардан охири йўқ урушлар ва кўчманчилар босқинлари туфайли деярли тўхтаб қолган Буюк Ипак йўлидаги ҳаракатни қайта тиклади. XV аср бошида Амир Темур саройида бўлган Кастилиянинг элчиси Рюи Гонзалес де Клавихо ўзининг Самарқандга қилган тўрт ойлик саёҳатида «бутун мамлакат Темур хукмронлиги остида тинч яшайди», деб қайд этган. Темурийлар даврида улкан салтанатда йўллар анча яхши ҳолатда сақланган. Йўлнинг ҳар бир кунлик масофасида карвонсаройлар бўлиб, уларда савдогарларни қурол-яроғ осган отлиқ қўриқчилар отряди кутиб олар, улар савдогарларни кейинги дам олиш жойига кузатиб қўйишга шай туришар эди. «Офиси» узоқ вақт Султонияда бўлган ватиканлик архиепископ Иоанн Амир Темур томонидан савдогарларга берилган имтиёзларни қайд қилади: «Темур хорижий савдогарларга хайриҳоҳлик билан муносабатда бўлар ва бутун салтанатида уларга қулай шароитлар ва хавфсизликни яратиб берган. … Агар унга қарашли ерларда қайсидир савдогарни тунашса, ўша ернинг ҳукмдори савдогарга йўқотган нарсасини икки баробар қилиб қайтариб

берар, бундан ташқари ушбу суммани Темурга беш баробар миқдорида тўларди». Академик Б.Аҳмедов бу даврда карвонларни қўриқлаш зиммасига кирадиган божхона пухта ишлаганлигини қайд қилар экан, қуйидаги мисолни келтиради. Бу воқеа Бобурнинг отаси темурийзода Умаршайх Андижонда ҳукмронлик қилган даврда юз беради. Беш юз кишилик от уловли катта карвон кўп юк билан Хитойдан қайтар эди. Тоғда йўловчилар қор бўронига йўлиқиб, қалин қор остида қолишади. Фақат икки киши тирик қолади ва Андижонга келиб юз берган фалокатдан хабар беради. Умаршайҳнинг амри билан карвон ортган юклар қор остидан кавлаб олинади ва меросхўрлар топилмагунча ишончли қўриқланади. Меросхўрларни эса фақат Андижондан эмас, балки бутун Хуросон, Эрон ва Ироқдан излашга тўғри келади. Амир Темур даврида эҳтимолки ундан ҳам илгари айрим бож имтиёзлари мавжуд бўлган. Масалан, «қизил мол» бождан озод қилинган эди. Бундай товарлар уларга илова қилинган хужжатлар, яъни раҳномолар оддий муҳр билан эмас, балки шоҳона қизил муҳр билан тасдиқланганлиги боис «қизил мол» деб аталган. Бу эса моллар хукмдорга инъом қилишга мўлжалланганлигини англатарди. Ўша давр қоидаларига кўра, совғалардан бож ундирилмаган. Албатта, тузукларни бузиш ҳоллар ҳам бўлиб турарди. Масалан, айрим савдогарлар раҳномодан фойдаланиб, «қизил ёрлиқ»да кўрсатилган молдан бошқа молларга ҳам бож тўламасликка уринишар эди. Айрим ҳолларда қароқчилар ўзларини бож йиғувчи қилиб кўрсатишар эди. Бундан ташқари Амир Темур салтанати парчаланиб кетгандан кейин майда давлатларнинг ҳукмдорлари ёки уларга буйсунувчилар юз йиллаб амал қилган бож қоидаларига хилоф қилишар эди. 1621 йилда савдогарлар билан сафардош бўлган Москвалик элчи Иван Хохловнинг эсдаликларида қйд қилинишича, дарё бўйида савдогарларни 60 чоғли божхоначилар тўхтатган ва 9 қўй, 2 та от, 100 ботмон арпа беришни талаб қилишган.

Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, Марказий Осиёда ердан хирож ва таноб, товардан эса закот ундирилган. Қуръонга мувофиқ, ҳар бир мусулмон мол-мулкнинг қирқдан бир қисмини закот қилар эди. Закот шунингдек келаётган ва кетаётган ҳар бир карвондан ҳам ундирилар, шу сабабли закотчилар карвонлар ҳаракатини сергаклик билан кузатиб туришарди. Шаҳардан ўтадиган ҳар қандай савдогар закот олинадиган саройга тўхтаб ўтиши шарт бўлган. Бу ерда унинг товаридан 2,5 фоизли бож ундирилар эди. Бундан ташқари савдогар ҳар бир туя ҳисобига ёрлиқ ёзилганлиги учун ҳам ҳақ тўлаган. Бу ёрлиқ товар хонликнинг қолган барча аҳоли яшайдиган жойларидан эркин ўтишига кафолат берар эди. Ҳар бир мустақил мулкда закот ундирилар эди. Амударёнинг жанубий қирғоғида деярли ҳар бир шаҳар бож ундириш ҳуқуқини ўзида сақлаб қолган. Улар закотни кўпинча қонун бўйича эмас, балки ўз билганларича белгилашарди. Афғонистонда эса 2,5 фоиз эмас, балки 20 фоиз миқдорида закот ундирилган. Кўчманчилардан закот натурада ундириларди. Ҳар қирқ бош молдан биттаси закот сифатида олинган. Закотчи йиққан бутун мол-мулк хоннинг хазинасига келиб тушган. Закотчиларга савдо ишлари бўйича фавқулодда ҳуқуқлар берилган эди. Улар давлат манфаатларига асосланиб, товарларни олиб кириш ва олиб чиқишни таъқиқлаши, ҳатто бирор бир оқловчи сабаб бўлса, уларни мусодара қилиши ҳам мумкин эди. XIX аср охирида бозор муносабатлари ривожланиши билан биргаликда божхона сиёсати янги бозорлари эгаллаб олишга ёрдам берувчи воситалардан бирига айланди. Бухоро хонлигининг катта қисмини инглизлар ўз назорати остида тутиб турган Афғонистон билан чегарасида божхоналар ташкил этилди. Ўлканинг Афғонистон билан савдо қилиш учун махсус ташкил этилган божхона бирлашмасига кирувчи бошқа туманларидан чиқувчи товарлар мана шу божхонадан ўтар эди. Афғонистон билан савдо-сотиқда фискал мақсадни кўзламаган ушбу бирлашма товарларнинг айрим турлари мазкур мамлакатга олиб кирилганлиги учун махсус мукофотлар тайинланган, шундай қилиб,

Пешовар ва Кобул орқали Афғонистоннинг шимолий қисмига ва Бадахшоннинг бир қисмига кириб келувчи Англия ва Ҳиндистон товарлари билан рақобат қилиш учун қулай шарт-шароитлар сунъий равишда яратилган. Афғон бозорини қўлга киритиш унчалик қийин эмасдек туюларди: йўл йўқлиги сабабли Афғонистоннинг Бадахшон вилоятига, масалан, «инглиз моллари шунчалик оз миқдорда келар эдики, бу нафақат Бадахшоннинг ўзида, балки Сарой ва Чебек орқали Рустак ва Файзобод шаҳарларига, бу шаҳарлардан инглизлар қўл остидаги ерларга олиб ўтиладиган инглиз товарларига нисбатан сифатли ва арзон товарлар учун маҳаллий бозорларни очиб қўяр эди». Товарлар (мануфактура, керосин, гугурт, қанд, шакар) кўздан кечириш учун Самарқанд омбор божхонасига тақдим этилиши керак бўлган. Бу ерда товарларга махсус тамғалар босилар ва товарлар савдогарлар томонидан Афғонистон-Бухоро чегарасида жойлашган Карки, Калиф, Чушкагузар, Термиз, Айжан, Сарой ва Чебекдаги чегара божлари орқали олиб ўтиларди. Бу ерда божхоначилар тамға босилган жойларни кўздан кечиришар, тамғани олиб қўйишар ва товарни чет элга чиқаришар эди. Товар ҳақиқатда Бухородан ташқарига олиб чиқиб кетилганлигининг исботи ҳисобланган тамға эса божхоначилар томонидан Самарқандга қайтарилар эди. Бу ерда товарнинг эгаси ўзига тегишли мукофотни олган. Товар учун бериладиган мукофотнинг салмоғи кўплаб савдо фирмаларини ўзига жалб қилган. Улар Самарқанд, Бухоро, Каркида ўз идораларини ташкил этиб, фаолиятларини йилдан-йилга ривожлантиришди. Маша шу туфайли чегара божхоналари орқали ип газлама товарлар, шакар ва керосин кўп миқдори ўтила бошланди. Бироқ божхона бирлашмаси ўз мақсадига тўла эришишга муваффақ бўлмади. Савдо жиловини ўз қўлида ушлаб турган бухоролик, афғонистонлик майда савдогарлар мукофотларда фойдаланиш имкониятидан маҳрум эди. Улар газламани Бухоронинг чегара шаҳарларида сотиб олишар,

бироқ бундай мол қонунга кўра Самарқанд божхонасининг тамғаси бўлмаса мукофотланмас эди. Бухоро божхоналари ҳатто тамға қўйилган товарлардан ҳам бож йиғувчининг ҳоҳишига ва виждонига боғлиқ миқдорларда бож йиғишарди. «… Божгирлар ҳар бир жойдан 4 тадан 5 гача рупий (бир рупий - 45 тийин), амлоқдорлар (уезд бошлиқлари ) эса Амударёдан ўтганлик учун 4-6 рупий, ичига ҳаво тўлдирилган ҳайвон терисидан ясалган солни тортиб борувчи ҳар бир от учун бир томонга ўтишдан 4-5 рупий ва ҳар бир одам олиб ўтилганлиги учун алоҳида 2 рупий ундиришган». Савдогарлар ўтадиган бекликларда ҳар бир туя ёки отдан ўлпон ундирилади, агар йўл бир нечта бекликдан (Китоб, Шаҳрисабз, Ғузор, Ҳисор, Қўрғонтепа) ўтиши ҳисобга олинса, устама харажатлар анча сезиларли бўлар ва бериладиган мукофотларнинг ярмига ёки ҳатто ҳаммасига тенг бўлар эди. Маълумки, Бухоро ҳукумати ўз вақтида Афғонистонга олиб кетиладиган товарларни бождан озод қилиш ҳақида фармойиш чиқарган бўлиб, бироқ бу фармойиш Бухоро девонхонасидан ташқарига чиқмади. Лекин шунга қарамай, божхона бирлашмаси давлатлар ўртасидаги савдо алоқалари кенгайишида ўз аҳамиятига эга бўлди. Марказий Осиё Россия томонидан босиб олингандан кейин Трукистон генерал-губернаторлиги ташкил этилди. 1893 йилда Россияда 11 та чегара округи ташкил этилди. Туркистон округи ўшалардан бири бўлди. Туркистон округида 16 та божхона органи мавжуд эди. 1895 йилда Термиз шаҳрида Паттакесар божхонаси ташкил этилди. Унда асосан Афғонистондан келтириладиган товарлардан бож ундирилган. Ҳар йили ушбу божхона пости орқали 2500 дан зиёд саёҳатчи ўтарди. У пайтлари Афғонистон ҳудуди орқали Марказий Осиёга кўплаб контрабанда товари ҳам ўтказилган. 1917 йилдан кейин ички ва ташқи савдо халқ Комиссарлигида 8 та божхона округидан иборат божхона бошқармаси ташкил этилиб, Туркистон округи шулардан бири эди. 1925 йилда божхона бошқармаси Божхона бош бошқармасига айлантирилди. Унинг таркибида божхонанинг 11 та

инспекторлик органлари ва 266 та божхона бўлиб, уларда 5710 нафар ходим ишлар эди. Ўша йили Термиз шаҳридаги Паттакесар божхонаси Термиз божхонасига айлантирилди. Халқ комиссарликлари вазирликларга айлантирилгандан кейин божхона бош бошқармаси Ташқи савдо вазирлиги таркибида қолди. 1986 йилда Божхона бош бошқармаси СССР Министрлар Совети ҳузуридаги Давлат божхона назорати Бош бошқармасига айлантирилди. Тошкент шаҳри собиқ СССР жанубий дарвозаси ҳисобланиб, хориждан учиб келган самолётлар Тошкентда тўхтаб ўтар эди. Янги ҳаво йўллари очилиши мунсабати билан 1959 йил 14 апрелда Тошкент аэропортида Термиз божхонасига бўйсунувчи божхона пости ташкил этилди. Тошкент постида ҳаммаси бўлиб 3 та ходим ишлаган. Уларга В.Н.Новиков раҳбарлик қилар эди. 1970 йилларда ташқи иқтисодий алоқалар ривожланиши муносабати билан ушбу пост Тошкент божхонасига, 1988 йилда эса Ўзбекистон Республикаси божхонасига айлантирилди. 1988-89 йилларда Самарқанд, Бухоро, Наманган, Андижон, Қарши, Гулистон, Жиззах, Қўқон, Навоий, Урганч, Чирчиқ, Олмалиқда божхона постлари ишга тушди. 1990 йил охири ва 1991 йил бошида Самарқанд, Фарғона ва Нукус постлари божхоналарига айлантирилди ва Ўзбекистон Республикаси Божхона бошқармасига бўйсундирилди. У пайтлари божхона ишлари Москвадан туриб бошқарилар, барча раҳбар ходимлар марказдан тайинланарди. Божхона томонидан мусодара қилинган товар моддий бойликлар ва бож тушумлари Москва ихтиёрига юборилган. Божхона органларининг республика давлат назорати ва бошқарувининг мустақил тузилмаси сифатида шаклланиши ва фаолият кўрсатиши Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритгандан кейин бошланди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги 1997 йил 8 июлдаги Фармани республика божхона иши тарихидаги муҳим ҳужжат бўлди. Мазкур фармонга мувофиқ, Давлат солиқ қўмитасининг Божхона бош

бошқармаси негизида Давлат божхона қўмитаси тузилди. Тарихда биринчи марта божхона органларига ҳуқуқни мухофаза қилиш ташкилоти ҳуқиқи берилди.

Божхона муносабатларида қўлланиладиган асосий атамалар ва тушунчалар Божхона ишига, унинг мазмуни ва тузилмасига умумий таъриф бериш муносабати билан ушбу соҳада энг кўп қўлланиладиган айрим атамалар ва категорияларга қисқача тўхталиб ўтиш зарур. Булар қуйидаги тушунчалар: божхона; божхона органлари; божхона органлари тизими; божхона хизмати; божхона ҳудуди; божхона чегараси. Божхона тушунчаси турк халқларининг «тамға» сўзидан келиб чиққан бўлиб, хоннинг моли, мол-мулкига қўйиладиган белги, тамға, муҳрни англатган. Кейинроқ хоннинг ёрлиқлари йиғим олингандан кейин берила бошланган ва у «тамға» деб аталган. У моҳиятан бозорлар ва ярмаркаларда савдо қилишда ундириладиган бож эди. «Тамға» сўзидан бож олинган товарга «тамға босиш» («тамжить») феъли келиб чиққан. Муҳр босган одам божхоначи, муҳрдор, муҳр босилган жой эса божхона (таможня) деб атала бошланган. Божхона ҳозирги тушунчада давлатнинг божхона сиёсатининг амалга ощрилиши ва божхона ҳуқуқи қўлланилиши учун масъул бўлган ҳукумат хизматини англатади. Божхона органлари - бевосита божхона ишини амалга оширадиган ижро этувчи хокимиятнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидир. Божхона органлари тизими деганда фақат божхона ишининг моддий компонентини - давлатнинг божхона сиёсатини амалга оширувчи ижроя ва фармойиш берувчи органларини тушунмоқ керак. Шуни таъкидлаш зарурки, қатъий субординация мавжудлиги, маъмурий бўйсунишнинг иерархик муносабатлари бошқарув исталган тизимининг муҳим белгиси ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан гарчи ўз фаолияти давомида айрим божхона масалаларини ҳал этиш билан шуғулланувчи, бироқ марказий ёки маҳаллий божхона органлари бўйсунувида бўлмаган бир қанча давлат ва тижорат

тузилмаларини, муассасалар ва ташкилотларни божхона органлари тизимига киритиш мумкин эмас. Божхона хизмати атамаси сўзининг кенг ва тор маъносида қўлланлиши мумкин. Кенг маънода божхона органлари жами: божхона вазифалари амалга оширилишида бевосита қатнашувчи бўғинлар ва тузилмалар, шунингдек божхона органларига хизматга қабул қилиш ва давлат хизматини ўташ тартиби ва ҳуқуқий шартлари тушунилади. Иккинчи ҳолатда божхона хизмати деганда фақат давлат хизмати тури: божхона органларида, бошқа бўғинларда (божхона лабораториялари, марказлари, божхона ихтисосидаги ўқув муассасалари ва бошқа муассасаларда) давлат хизматини ўташ тартиби ва шартлари тушунилади. Божхона кодексига (3-модда) мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг қуриқликдаги ҳудуди, ҳудудий ва ички сувлар ҳамда улар устидаги ҳаво бўшлиғи божхона ҳудудини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида эркин божхона зоналари ва эркин омборлар бўлиши мумкин, уларнинг ҳудудлари, агар қонун хужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси божхона ҳудудидан ташқарида жойлашган деб қаралади. Ўзбекистон Республикаси божхона ҳудуди сарҳадлари, шунингдек эркин омборларнинг тегралари Ўзбекистон Республикасининг божхона чегараси ҳисобланади. Божхона тизими - давлатнинг божхона сиёсати амалга оширилишини таъминловчи давлат тузилмалари ва бошқа тузилмаларнигина эмас, балки улар фаолиятининг амалий шаклларини ҳам назарда тутучи энг умумий ва жамловчи тушунчадир. Божхона ишида қуйидаги асосий тушунчалар қўлланилади: товарлар - ҳар қандай кўчар мол-мулк, шу жумладан валюта ва валюта бойликлари, электр, иссиқлик энергиялари ва энергиянинг бошқа турлари, ушбу модданинг 4 - бандида қайд этилган транспорт воситаларидан бошқа транспорт воситалари, интеллектуал мулк объектлари;

2) Ўзбекистон товарлари - Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқарилган товарлар ёки Ўзбекистон Республикаси ҳудудида эркин муомалага чиқарилган товарлар; 3) чет эл товарлари - ушбу модданинг 2-бандида кўрсатилмаган товарлар; 4) транспорт воситалари - йўловчилар ва товарларни ташиш учун фойдаланиладиган воситалар, шу жумладан контейнерлар ва бошқа транспорт ускуналари; 5) товарлар ва транспорт воситаларини олиб ўтувчи шахслар - товарлар ва транспорт воситаларининг мулкдорлари, уларнинг сотиб олувчилари, эгалари ёхуд улар билан Божхона кодексида назарда тутилган ҳаракатларни ўз номидан амалга ошириш учун қонун ҳужжатларига мувофиқ етарли бўлган бошқача тарзда иштирок этувчи шахслар; 6) ташувчи - товарларни амалда олиб ўтувчи ёхуд транспорт воситасидан фойдаланиш учун масъул шахс; 7) декларант - товарларни олиб ўтувчи, товарлар ва транспорт воситаларини ўз номидан декларацияловчи, кўрсатувчи ва тақдим этувчи шахс ёки товар олиб ўтувчи шахс номидан иш олиб бораётган божхона брокери; 8) божхона чегарасидан олиб ўтиш - товарлар ёки транспорт воситаларини ҳар қандай усулда, шу жумладан халқаро почта жўнатмаларини юбориш, қувур транспортидан ҳамда электр узатиш линияларидан фойдаланиш йўли билан божхона ҳудудига олиб кириш ёки олиб чиқиш ҳаракатларини амалга ошириш. Шундай ҳаракатлар жумласига қуйидагилар киради: товарлар ёки транспорт воситалари божхона ҳудудига олиб кирилганда, шу жумладан эркин божхона зоналари ва эркин омборлар ҳудудидан олиб кирилганда - божхона чегарасидан амалда ўтиш; товарлар ёки транспорт воситалари божхона ҳудудидан олиб чиқилганда, шу жумладан эркин божхона зоналари ва эркин омборлар ҳудудига олиб чиқилганда - божхона

декларациясини тақдим этиш ёки товар ёхуд транспорт воситаларини олиб чиқиш мақсадини амалга оширишга бевосита қаратилган ўзга ҳаракатни бажариш; 9) божхона назорати - қонун ҳужжатлари ва халқаро шартномаларга риоя этилишини таъминлаш мақсадида божхона органлари амалга оширадиган тадбирлар мажмуи; 10) божхона таъминлови - божхона органлари пломбалар, муҳрлар босиш, рақамли, ҳарфли ва бошқа маркалар, қиёслаш белгилари қўйиш, штамплар босиш йўли билан амалга оширадиган товарлар ва транспорт воситаларини, бинолар ва бошқа жойларни қиёслаш воситаси; 11) божхона расмийлаштируви - товарлар ва транспорт воситалари устидан божхона назоратини таъминлаш мақсадида божхона органларининг мансабдор шахслари амалга оширадиган операциялар мажмуи; 12) божхона режими - Ўзбекистон Республикасининг божхона чегараси орқали олиб ўтиладиган товарлар ва транспорт воситаларининг мақомини божхона мақсадлари учун белгиловчи қоидалар мажмуи; 13) чиқишга рухсат бериш - божхона органларининг божхона расмийлаштирувидан ўтган товарлар ёки транспорт воситаларини шахснинг тўла ихтиёрига бериши; 14) шартли чиқариб юбориш - шахснинг белгиланган чеклашлар, талаблар ёки шартларга риоя қилиш мажбуриятларини ўз зиммасига олиши билан боглиқ ҳолда товарлар ва транспорт воситаларини чиқариб юбориш; 15) иқтисодий сиёсат чоралари - товарлар ва транспорт воситаларини Ўзбекистон Республикасига олиб кириш ҳамда Ўзбекистон Республикасидан олиб чиқишга доир чекловлар бўлиб, улар квота белгилашни, лицензиялашни, шунингдек республика иқтисодиётининг жаҳон хўжалиги билан ўзаро ҳамкорлигини тартибга солиб турувчи бошқа чораларни ўз ичига олади; 16) дастлабки қарор - товарнинг таснифи, унинг бож қиймати, қайси мамлакатда тайёрланганлиги, божхона тўловларининг миқдорига

ҳамда божхона ишига оид бошқа масалаларга тааллуқли бўлган божхона органи чиқарган қарор.

Адабиётлар : 1. Алимбоев С. ва бошқ. Солиқлар. Т.: "Меҳнат" 1999. 2. Брызгалин В. Налоги и налоговое право. М.: "Финансы и статистика". 1998. 3. Маликов Т. «Солиқлар ва солиққа тортишнинг долзарб муаммолари.» Т.: "Академия" 2002. 4. Мельник Д. Налоговый менеджмент. М.: "Анкил" 2002. 5. Вахобов А., Срожиддинова З. «Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети». Т;2002 6. Тошмуродова Б. «Солиқлар воситасида иқтисодиётни бошқариш механизми». Т; «Янги аср авлоди» 2002. 7. Семигулова Э., Мажидов А. «Налоги и налогообложение». Учебное пособие. Т; ТИТЛП. 1999. 8. Черник Д. «Налоги в рыночней экономике» М; «Финансы». 1999. 9. Большаков С. «Финансовая политика государства и предприятия». М; «Книжный мир» 2002. 10. Караваева И. «Налоговое регулирование рыночной экономики»: Учебное пособие. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2000 г. 11. Налоги и налогооблажение в вопросах и ответах: часть 1. Т.: ГНК 1998. 12. “Налоги и налогооблажение в Российской Федерации” (учебник для ВУЗов), М.: “Книжный мир” 1999. 13. “Налоги” Учебное пособие. (Под.ред. Д.Г Черника) М.: “Финансы и статистика”, 1998.

O'xshashlar

Туризмни режалаштириш фанининг предмети ва вазифалари

Савдо тадбиркорлиги фанининг предмети ва вазифалари

«Саноат ва курилиш иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари

Туризмда меҳмонхона хизматлари фанининг предмети, мақсади ва вазифалари