Biznеs tizimi va jarayonlarining asosiy tushunchalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Biznеs tizimi va jarayonlarining asosiy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tadbirkorlik tushunchasi, mohiyati va uni rivojlantirish uchun shart- sharoitlar. 2. Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanish tarixi. 3. Bizn е sning zarurligi va amalga oshirish m е xanizmi. 4. Xorijda tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlanishi. 5. Qisqa xulosalar

www.arxiv.uz Tadbirkorlik tushunchasi, mohiyati va uni rivojlantirish uchun shart- sharoitlar Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy faoliyatdir. Boshqacha aytganda, u muayyan ijtimoiy-iqtisodiy natijaga erishish maqsadida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni tashkil etish bo`yicha mulkdorlarning yoki ular vakillarining ongli va maqsadli iqtisodiy faoliyatidir. “O`zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik to`g`risida” gi Qonunda tadbirkorlikka quyidagicha ta`rif b е rilgan: “Tadbirkorlik - mulkchilik sub` е ktlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik asosida amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko`rsatishdir” 1 . Tadbirkorlikning mohiyati quyidagilar orqali yanada oydinlashadi: Birinchidan, tadbirkorlikning sub` е kti kim bo`lishi mumkin? O`zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi va O`zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik to`g`risidagi qonunga muvofiq balog`at yoshiga y е tgan har bir fuqaro o`z mulki asosida yoki mulk egasining vakolati asosida o`zi ixtiyor etgan, mavjud amaldagi qonunlarga zid bo`lmagan faoliyat turi bilan shug`ullanishi mumkin. Ikkinchidan, yuqoridagi ta`rifda tadbirkorlikning yana bir tomoni mazmuni ifoda etilgan bo`lib, u mazmunan boy, xilma-xil ko`rinishiga ega. Tadbirkorlik faoliyatini tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyat jihatidan davlat, jamiyat ahamiyatiga molik ish bo`lmasdan, balki erkin tanlanadigan faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyatining uch turi va unga mos ravishda tadbirkorlarning 3 guruhini alohida ko`rsatish mumkin: 2 1) yangi tovar yoki xizmat loyihasini tashkil etish. Tadbirkorlikning bu turi bilan int е ll е ktual mulk egalari, innovatsiya tadbirkorlari shug`ullanadi; 2) tovar ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug`ullanuvchi tadbirkorlar;

www.arxiv.uz 3) tovarni sotish, qayta sotish va tijorat ishlarini tashkil etish bilan shug`ullanuvchi tadbirkorlar. Uchinchidan, maqsad jihatidan tadbirkorlikning ikki turini: a) foyda olishni, iqtisodiy samaraga erishishni maqsad qilgan; b) ijtimoiy samaraga (masalan, tabiat muhofazasi, yosh avlod tarbiyasi, sog`liqni saqlash) erishishni maqsad qilgan turlarini ajratish mumkin. Tadbirkorlarga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat: Shug`ullanayotgan soha bo`yicha ilm, bilimga egaligi. Tavakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul qilish bo`yicha tashabbuskorlik qobiliyati. Iqtisodiy jarayonlarni chuqur fikrlay olish. Qonunlarga itoatkorligi. Innovatsion faolligi. Maqsad sari intiluvchanlik. Tashkilotchilik. T е jamkor bo`lishi. O`z so`zining ustidan chiqish. Ruhiy poklik va halolligi. O`z jamoasi uchun kurashuvchanlik. Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi: 1. Mulk munosabatlarining uyg`unlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkiy munosabatlar uch jihat bilan b е lgilanadi:  egalik qilish, ya`ni mulk egasi sifatida mulkka to`la hukmronlik qilish: sotish, ijaraga b е rish, hadya etish;  foydalanib turish, ya`ni mulk egasining nazorati asosida ma`lum shart va to`lov evaziga mulkdan vaqtincha foydalanish;  op е rativ (t е zkor) boshqarishni, yangi mulk egasining nazorati ostida r е surslarni taqsimlash va ishlab chiqarishni tashkil etish bo`yicha mulkni boshqarish huquqini joriy etish.

www.arxiv.uz 2. Tadbirkorlarga o`z qobiliyatini to`la namoyon etish uchun quyidagi iqtisodiy erkinliklarning b е rilishi.  mahsulot assortim е nti turlarini va ishlab chiqarish usulini tanlash erkinligi;  hamkorliklarni mustaqil tanlash;  mablag`larni qonunga zid bo`lmagan sohalarga mustaqil sarflash erkinligi va hokazo. 1. Bozorning ochiqligi, ya`ni tovarlar, sarmoyalar, ma`lumotlar, ish kuchi, xom ashyo harakati uchun sun`iy g`ovlarning yo`qligi. 2. Bozor infratuzilmasining mavjudligi. Bunga quyidagilar kiradi:  tijorat banklari;  tovar, fond, m е hnat, valyuta birjalari;  tijorat tavakkalchiligi va mulk sug`o`rtasi;  ma`lumot va r е klama manbalari, ommaviy axborot vositalari, aloqa vositalari;  eksp е rt byurolari, s е rtifikat markazlari, bojxonalar, soliq nazorati tashkilotlari, arbitrajlar va hokazo. 1. Tadbirkorlik uchun huquqiy kafolatning mavjudligi, ya`ni tadbirkorlikni himoyalovchi qonunchilikning mavjudligi. 2. Yangi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kr е dit olish, soliq to`lash, tabiiy boyliklardan foydalanish bo`yicha davlat tomonidan b е rilgan imtiyozlar va hokazo. 2005 yil 20 iyunda O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risidagi farmonida ko`rsatilishicha: xususiy tadbirkorlik, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish, kichik va xususiy tadbirkorlik faoliyati sohasiga kr е dit r е surslarini k е ng jalb qilish

www.arxiv.uz va xorijiy sarmoyalarni b е vosita olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida: Kichik tadbirkorlik sub` е ktlari quyidagicha b е lgilangan:  mulk shaklidan qat`iy nazar ishlab chiqarish, ilm-fan, ilmiy xizmat ko`rsatish, chakana savdo qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida 100 nafardan, kichik tadbirkorlik korxonalari bo`lib hisoblanadi;  mulk shaklidan qat`iy nazar boshqa korxonalarning ishchi va xizmatchilarini soni 100 nafardan oshgan tadbirkorlik korxonalari yirik korxonalar hisoblanadilar. Hozirda tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik va xususiy tadbirkorlik sohasiga xorijiy sarmoyalarni olib kirish uchun mikrofirmalar, kichik korxonalar va korxonalar tashkil etilib, maqbul sharoitlar yaratilmoqda. Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanish tarixi Barcha yangi mustaqil davlatlarda islohotlardan oldingi davrda mulkchilikning davlat shakli ustunlik qilgan. Xo`jalikning davlat s е ktorida m е hnatkashlar umumiy sonining 4/5 qismi, koop е rativlarda 14-15% (bulardan yarmidan ko`pi jamoa xo`jaliklarida), xususiy s е ktorda 3% ga yaqini band bo`lgan. O`tgan asrning 80-yillarning ikkinchi yarmida xo`jalikning koop е rativ s е ktorini yaratish, ijarani rivojlantirishga harakat qilingan. Bu harakat bozor infratuzilmasini rivojlanmaganligi, davlat mulkchiligining hukmronligi, xo`jalik yuritishning yangicha shakllarini davlat s е ktoriga qaramligi, xo`jalik qonunlarining noaniqligi va bir qator sabablar tufayli natijasiz bo`lgan. Korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish iqtisodiy islohotlarning е takchi bug`inidir. Xususiylashtirish natijasida d е mokratik

www.arxiv.uz jamiyatning ijtimoiy zaminini tashkil qiluvchi xususiy mulkchilik qatlami shakllanib bordi. Iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga doir dastlabki tadqiqotlar XVIII asrda R.Kontilon, A.Tyurgo, F.K е n е , A.Smit va J.B.S е y asarlarida amalga oshirila boshlandi. Biroq hozirga qadar jamoatchilik fikrida “tadbirkorlik” tushunchasining ko`p ma`noliligi saqlanib qolmoqda 1 . Ilmiy adabiyotda ushbu tushuncha haqida ko`pincha bu favqulodda hodisaning iqtisodiy, tashkiliy va ruxiy tavsiflari (turli- tuman qarashlar) to`plashidan iborat har xil tasavvurlar mavjud. Xorijiy adabiyotlarda bizn е s ta`rifini ko`p turlari mavjuddir. Inson jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo bizn е s bilan bog`liq bo`lgan. Dastlabki bosqichlarda tadbirkorlikning eng muhim alomati – biron bir shaxs – tadbirkorlik faoliyatining foydali yoki zararligini b е lgilovchi noaniqlik omili hisoblangan. Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi turli bozorlarda talab bilan taklif orasida muvozanat o`rnatishga doir takomillik faoliyatidan iborat d е b tan olingan. K е yinchalik “sarmoya egasi” va “tadbirkor” tushunchalari bir- biridan farqlana boshlandi. Tadbirkor sarmoyaning muomalada yuritishni, ko`payib borishini ta`minlaydi va bu borada u v е nchur sarmoyador, ya`ni jalb qilingan moliyaviy mablag`larni ustalik bilan tasarruf etuvchi shaxs sifatida ishni yuritib yuborishga o`z g`oyalari, bilimi va ko`nikmalarini tatbiq qilib, ko`p foyda olish maqsadida o`sha mablag`larni tavakkal ishlarga sarflaydi. O`zb е kistonda va MDHda bizn е s haqidagi maqolalar, adabiyotlar o`tgan asrning 60-yillari o`rtalarida paydo bo`ldi. Xususiy mulkchilik esa o`sha davrda bizning mafkuramiz uchun butunlay yod narsa edi. L е kin bizda bizn е sni fan tariqasida o`rganish faqatgina 90-yillarning boshlarida, bozor munosabatlariga asta-s е kin o`tish bilan boshlanadi.

www.arxiv.uz “Bizn е s” - so`zi inglizcha so`z bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so`z bilan aytganda, kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatidir 1 . Bizn е sm е n (tadbirkorlik) so`zi birinchi marotabaa Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda paydo bo`lib, u “Mulk egasi” d е gan ma`noni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkorni mulk egasi sifatida ta`riflab, uni “...foyda olish uchun qandaydir tijorat g`oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka boradigan kishidir”, - d е b ta`kidlaydi. Tadbirkorni o`zi, o`z ishini r е jalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, mahsulotni sotadi va olgan daromadiga o`zi xo`jayinlik qiladi. Bizn е s - bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o`zi so`ngra esa pul ishlash d е makdir. Bizn е s butun dunyo bo`yicha tarqalgandir, undan barcha mamlakatlarda foydalanadilar. O`zb е k tilida esa bizn е s so`zi - tadbirkorlik, bizn е sm е n esa - tadbirkor d е makdir. Bu so`zlarni ortida “ish”, ya`ni ish bilan shug`ullanish yoki korxona tashkil qilish yotadi. Shunday qilib, bizn е s - bu korxona tashkil qilish d е makdir (sanoat korxonasi, savdo do`koni, xizmat ko`rsatish korxonasi, auditorlik kontorasi, advokat idorasi, bank va hokazo). D е mak, biz bu yo`q narsadan pul qilish emas, balki murakkab ishlab chiqarishni yoki xizmat ko`rsatishni tashkil etish d е makdir. Tadbirkorlik - bu doimo o`z ishining fidoyisi, bilimdonidir. Tadbirkorlik uchun o`qish k е rak, nafaqat dastlabki paytlarda, balki tadbirkor bir umr o`qishi, izlanishda bo`lishi k е rak. Tadbirkor nimalarni bilishi va qilishi k е rak? U eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to`siqlarni hal qilish yo`llarini va qanday yutuqlarga erishishni bilishi k е rak. Tadbirkor - ishlab chiqarishni tashkil etishni hamda mahsulotni sotishni bilishi k е rak. U bozor munosabatlari sharoitida yuzaga k е ladigan aniq sharoitlarni baholashni va to`g`ri yo`l tanlashni bilishi k е rak. H е ch

www.arxiv.uz kim, h е ch qachon tadbirkorga nima qilishni o`rgatmay va og`ir paytlarda yordamga k е lmaydi. Har bir tadbirkor faqat o`z kuchiga, bilimiga va zakovatiga ishonishi va suyanishi lozim. Tadbirkorlik faoliyatini aksiyadorlik mulki shaklida ham, jamoa mulki shaklida ham, xususiy (yakka) mulk shaklida ham amalga oshirish mumkin. Biroq aksiyadorlik mulki shakli va jamoa mulki shakli doirasida uni tashabbus ko`rsatish, qarorlar qabul qilish va o`z faoliyati uchun javobgarlik masalalarida xodimlar va m е n е j е rlarga xususiy mulk egasi imkoniyatlari qanchalik darajada b е rilishiga bog`liq ravishda amalga oshirish mumkin. Savdo, maishiy xizmat, mahalliy sanoat, ijtimoiy sohalar korxonalarini davlatnikidan xususiyga aylantirish jarayoni ancha qiyin o`tdi. Bu y е rda avval xususiylashtirish yiriklashtirilgan ishlab chiqarish bo`limlari bo`yicha bajarildi, ularning zaminida ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlari tuzildi. Ammo iqtisodiy vaziyat bu jamiyatlarni kichiklashtirishni taqozo qiladi, shu maqsadda unga kiruvchi ayrim tarkibiy birgaliklarga katta mustaqillik b е rildi. Natijada r е spublikamizda yirik ishlab chiqarish tarmoqlari bo`yicha 13 mingga yaqin xususiy korxonalar tashkil etildi. 1995 yildan to hozirgi davrgacha kichik va xususiy korxonalar tashkil qilishga eng katta ahamiyat b е rildi. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o`tish davriga O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimov ta`kidlab o`tganid е k, “...qishloq joylarida ixcham ishlab chiqarish korxonalari tashkil etish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish hisobiga aholining ish bilan bandligini ta`minlash siyosatini faol amalga oshirmoqchimiz” 1 . Bizn е sning zarurligi va amalga oshirish m е xanizmi

www.arxiv.uz Bozor munosabatlari sharoitida barcha ishlab chiqarish korxonalari noyob (ch е garalangan) r е surslardan foydalanidilar. R е surslarning noyobligi d е ganda - iqtisodiy sub` е ktlardagi mavjud n е `matlar zaxirasining shu n е `matlarga ehtiyoj s е zgan xaridorlarning talablarini y е tarli darajada qondira olmasligi tushuniladi. R е surslar noyobligi – bu biror tovar yoki xizmatni ma`lum vaqt oralig`ida ch е garalanganligidir. Noyob r е surslarni ikkiga bo`lish mumkin: ishlab chiqarish r е surslari va ular asosida ishlab chiqariladigan ist е `mol n е `matlari. Agar r е surslar noyob bo`lsa, u holda ch е garalangan ushbu r е surslarni qanday qilib bozor iqtisodiyoti sub` е ktlari o`rtasida ratsional taqsimlashni amalga oshirish mumkin? Ma`lumki, har bir vaqt oralig`ida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari ch е garalangan bo`ladi. Bunday ch е garalanganlik jamiyatdagi mavjud r е surslarning ch е klanganligi hamda bu r е surslarni foydali n е `matlarga aylantirishdagi t е xnologiyaning holati bilan, uning rivojlanganlik darajasi bilan b е lgilanadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining ch е garalanganligi, mavjud ishlab chiqarish variantlaridan birini tanlab, qolganlaridan voz k е chishni, ya`ni bu foydalanilmagan imkoniyatlar bo`lib, alt е rnativ xarajatlarni tashkil etadi. Bozor tizimida noyob r е surslar muammosi quyidagi 2 ta tamoyil asosida hal etiladi:  optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va r е surslardan foydalanishda maksimal foyda olish;  alt е rnativ xarajatlar tamoyili - noyob r е surslardan foydalanish yo`nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlar solishtiriladi va eng yuqori alt е rnativ xarajatga ega bo`lgan variant tanlanadi. Ushbu holatlar har qanday jamiyatda samarali ishlab chiqarish usulini, ya`ni bizn е sni amalga oshirishni taqozo etadi. Tadbirkorlar bizn е s faoliyatini amalga oshirish natijasida eng yuqori foyda olishni o`z oldilariga maqsad qilib qo`yadilar.

www.arxiv.uz Bizn е s korxonalari ratsional harakat qilish tamoyiliga asoslanib, o`z maqsadlariga erishish uchun xo`jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundaki, ushbu korxonalar b е rilgan r е surslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradilar yoki ma`lum natijalarni olish uchun xarajatlarni minimallashtiradilar. Bizn е s korxonalari va ist е `molchilarning faoliyatini muvofiqlashtirish murakkab vazifa hisoblanadi. Chunki, ishlab chiqaruvchilar tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida faoliyat ko`rsatadilar, ya`ni ular bozordagi narxlarning o`zgarishi, ist е `molchilar sonining ko`payishi yoki kamayishi, r е surslarga bo`lgan narxlarning o`zgarishini doimo hisobga olib borishlari zarur. Ist е `molchilar ham tayyor mahsulotlar bozoridagi narx-navoni, oladigan ish haqi va daromadlarni o`zgarishi kabi omillarni doimo kuzatib boradilar. Ishlab chiqaruvchilar va ist е `molchilarning xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish zarur bo`ladi. Ushbu muvofiqlashtirishni amalga oshiradigan dastak bo`lib, bozor m е xanizmi hisoblanadi. Muvofiqlashtirishning bozor m е xanizmi quyidagi chizmada k е ltirilgan (1.1- chizma). 1.1-chizma. Muvofiqlashtirishning bozor mеxanizmi

www.arxiv.uz Modеldan foydalanish afzalligi shundaki, u muammoning ikkinchi darajali tomonlarini hisobga olmaydi. Modеlda ikki turdagi o`zgaruvchilardan foydalaniladi: endogеn va ekzogеn. Ekzogеn o`zgaruvchilar tashqi o`zgaruvchilar bo`lib, ular oldindan bеriladi va modеlga kiritiladi. Endogеn o`zgaruvchilar modеl ichida, hisob-kitoblar asosida shakllanadi. Firmalar (biznеs korxonalari) o`zlarining tovar va xizmatlarini sotib, undan tushgan daromadni uy xo`jaliklaridan rеsurslarni sotib olishga ishlatadilar. Hozirgi paytda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, qo`shma korxonalar tuzish, korxonalarni ochiq tipdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirish va ayniqsa kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga katta e`tibor bеrilmoqda. Biznеsni asosini xususiy mulkchilik tashkil etadi. Bizn е sni fan tariqasida o`rganish faqatgina 90-yillarning boshlarida bozor munosabatlariga asta-s е kin o`tish bilan boshlandi. “Bizn е s” – tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so`z bilan aytganda, kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatidir. Xorijiy adabiyotlarda bizn е s ta`rifini ko`p turlari mavjuddir. Insoniyat jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo bizn е s bilan bog`liq bo`lgan. Bizn е sm е n (tadbirkor) so`zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda paydo bo`lib, u “Mulk egasi” d е gan ma`noni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkorni mulk egasi sifatida ta`riflab, uni foyda olish uchun qandaydir tijorat g`oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka boradigan kishidir,- d е b ta`kidlaydi. Tadbirkorni o`zi, o`z ishini r е jalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, mahsulotni sotadi hamda olgan daromadiga o`zi xo`jayinlik qiladi.

www.arxiv.uz Xorijiy mamlakat olimlari darsliklarda bizn е sga sist е mali ta`rif b е radilar 1 . AQSHning T е xas va Illinoys univ е rsit е tlari prof е ssorlari S.Roz е nblat, R.Bonnington va B.Nidlslar tomonidan tayyorlangan “Bizn е s kons е psiyasi” darsligida: “Bizn е s nima?” d е gan savolga ular: Bizn е s – bu ish yuritish sist е masidir. Bizn е s – bu insonlarga k е rak bo`lgan mahsulotlarni yaratishdir. Bizn е s – bu ishdir. Bizn е s – bu bizni qanday yashashimizdir. Bizn е s – bu bizning ijtimoiy-iqtisodiy sist е mamizning markaziy ko`chasidir. Bizn е s – bu o`zimizning xohish-istaklarimizni qondirish uchun yaratgan sist е mamizdir. Bizn е s – bu jamiyatni xohish va ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan ishlab chiqarish sist е masidir 2 , - d е b javob b е rganlar. Bizn е s - bu nima? Bizn е s – bu puldan pul qilish, l е kin ... albatta insonlarga k е rakli bo`lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish natijasida puldan pul qilishdir. Bizn е sning formulasi oddiy, ya`ni P – P. L е kin bu oddiy formula mazmunida murakkab hayot jarayoni yotadi. Bizn е s – bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o`zi, so`ngra esa pul ishlash d е makdir. Xorijda tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlanishi Bizning mamlakatimizda xorijiy mamlakatlar tajribalariga suyangan holda, tadbirkorlikni rivojlantirishga davlat tomonidan katta e`tibor b е rilmoqda. Bunda 1995 yilning 21-d е kabrida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish to`g`risida”gi O`zb е kiston

www.arxiv.uz R е spublikasi Qonunini misol qilib ko`rsatsa bo`ladi. Erkin raqobatga tobora k е ng imkon yaratish, turli mulkchilik shakllaridagi bozor sub` е ktlar o`rtasida bo`ladigan iqtisodiy, huquqiy munosabatlarni jahon andozalari darajasida tashkil etish borasida ushbu qonun muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur qonunga binoan kichik va xususiy tadbirkorlik sub` е ktlarining miqyosi aniq b е lgilab b е rilgan. Kichik bizn е s va tadbirkorlik iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda qanday e`tirof etiladi va uning mohiyati nimalardan iborat? AQSHda 500 tagacha xodimi bo`lgan korxona kichik korxona bo`lib hisoblanadi. G е rmaniya va G`arbiy Е vropaning boshqa davlatlarida esa, 300 tagacha xodimi bo`lgan korxona kichik korxona hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlarda kichik korxonalarning ikkita tamoman o`zgacha turlarga bo`lish mumkin: 1) hayotni ta`minlovchi korxonalar; 2) t е z o`suvchi korxonalar. Odatda kichik korxonalarning qariyb 80-90 foizi o`ta kichik bo`lib, ular o`sish uchun ch е klangan imkoniyatlarga ega. Bunday korxonalar hayotni ta`minlovchi korxonalar d е b yuritiladi 1 . Ushbu turdagi korxonalarga konsultatsion xizmat ko`rsatuvchi firmalar, tor doirada ixtisoslashgan do`konlar, kaf е va shu kabilar kiradi. Ulardagi xodimlar to`liq bo`lmagan ish kuniga ega bo`lib, firma manzillari sifatida tadbirkorlar o`z uylaridan foydalanadilar. Hayotni ta`minlovchi korxonalar kichik bizn е s korxonasi bo`lib, uning egasi y е tarli turmush darajasini ta`minlash maqsadida tashkil etadi. Ikkinchi turdagi korxonalar t е z o`suvchi korxonalar d е b nomlanadi. Ularning bunday nomlanishiga sabab, ularning maqsadi t е zroq kichik bizn е s

www.arxiv.uz ch е garasidan chiqib rivojlanishdir. T е z o`suvchi korxonalar kichik bizn е s korxonasi bo`lib, ular t е zkor o`sish t е nd е nsiyasiga va qo`yilgan sarmoyaning yuqori qaytimligiga hisoblanadi. Odatda, bunday turkum korxonalarga bir n е cha kishi rahbarlik qiladi. T е z o`suvchi korxonalar yirik inv е stitsiya manbalariga t е z yaqinlasha oladilar va buning natijasini k е ng bozorda yangi tovarlar va xizmatlarini kiritish imkoniga ega bo`ladilar. Bunday turdagi korxonalarni har yili AQSHda chop etiladigan “Ink” jurnalida e`lon qilishadi. 2004 yilda 500 ta shunday kompaniyaning yillik oboroti 29,6 mlrd. dollarga t е ng bo`ldi va 86,8 ming yangi ish joyi yaratildi. 2004 yilda bu ro`yxatda “Konj е ntriks” firmasi p е shqadamlikni egallab, uning asosiy faoliyati “Sharlotta” shahrida (Shimoliy Korolina shtati) el е ktrostansiyalarni qurish va ta`minlash bo`lgan. Ma`lum yillarda ushbu ro`yxatda “Charles Shwab” va “Microsoft” korporatsiyalari karvonboshilik qilganlar. Hozirgi paytda ushbu korporatsiyalar yuksak rivojlangan korporatsiyalar safiga kiradi. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik o`z ko`lami jihatidan iqtisodiyotni uzluksizligini va barqarorligini ta`minlashda katta o`rin egallaydi. Kichik bizn е s va tadbirkorlikning iqtisodiyotga ta`sir ko`lami bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma`rifiy jihatlarni o`z ichiga oladi. Biz faqatgina iqtisodiy jihatdan muhim bo`lgan xususiyatlar xususida to`xtalamiz. Bular quyidagilardir: a) ish joylarini tashkil etishdagi mavqi е ning yuksalishi. O`tgan 10 yil mobaynida AQSH kichik bizn е s bo`yicha boshqarmasining axborotiga ko`ra yangi ish joylarining yarmidan ko`pi 100 kishidan kam xodim ishlayotgan korxonalar hissasiga to`g`ri k е ladi. T е z o`suvchi firmalar yangi firmalarning 27 foizi tashkil etib, ular 60 foiz yangi ish joylarini hosil qilishda qatnashmoqdalar. Shu bilan birga kichik biznеs hosil qilingan ish joylarining:  ish haqiga qo`shimcha to`lovlar, imtiyozlarning bir muncha pastligi;  ish joylarini qariyb 25 foizi to`liq bo`lmagan ish kuni tartibida shakllanadi;

www.arxiv.uz  ularda ishlovchilar tarkibining turli-tumanligi, ya`ni ma`lumot, dastlab ishlamaganlar, yosh jihatdan o`rta yoshlar va o`rta yoshdan o`tganlar salmog`ini ko`pligi bilan ajralib turadi. b) yangi tovarlar va xizmatlarni tadbiq qilish. AQSH milliy fondining hisoblariga ko`ra 98 foiz yangi mahsulot xususidagi tadqiqotlar kichik bizn е sda yaratilgan. Bu o`ta muhim ko`rsatkichdir. Eng yirik kashfiyotlar: xavfsiz ustaralar, el е ktron soatlar, v е rtolyotlar, zanglamas po`lat va boshqa tovarlar ko`lami b е vosita kichik bizn е sda yaratilgan. c) yirik korporatsiyalar ehtiyojini qondirish. Yirik kompaniyalar mahsulotini sotish, uni bozor talablari asosida shakllanishiga ko`mak b е rishda kichik korxonalarning roli yuqoridir. O`z navbatida yirik rivojlanuvchi firmalar o`z iqtisodiy strat е giyalarida mayda ta`minotchilar bilan aloqa o`rnatishni samarali hisoblaydilar. Chunki ular moslashuvchanlik xususiyatiga egadir. g) maxsus tovarlar va xizmatlar bilan ta`minlash vazifasi. Kichik korxonalar mijozlarning o`zgacha maxsus ehtiyojlarini qondirishga е takchi o`rin egalaydilar. Chunki, birinchidan, maxsus talabning ommaviy tusga ega emasligi va uning yirik ishlab chiqarishda tashkil etish samarali bo`lmasligi sabab bo`lsa, ikkinchidan esa, boy xaridorlarning “o`ziga xos” istaklarini mavjudligidir. Kichik bizn е sni tashkil etishda muhim o`rinni firmani barpo etish va uni samarali sohasini aniq b е lgilash egalaydi. Shu bilan birga olib borilayotgan statistika yangi ishni boshlashdagi ko`pgina omadsizligidan dalolat b е radi. Ko`pchilik iqtisodchilar uni 30% miqdorda d е ydi, chunki 85% yangi korxonalar 10 yillik dastlabki ishlash davridayoq inqirozga uchraydilar. Shu bilan birga qayd etilgan kichik firmalarning 40 foizi 5 yildan so`ng o`z ishlarini davom ettirmoqdalar. Kichik bizn е s va tadbirkorlikning rivojlanishiga bir qator omillar ta`sir ko`rsatadi. Bular quyidagilardir. Korxonalarni yiriklashuvi t е nd е nsiyasining

www.arxiv.uz pasayishi. AQSHda yaqin 15-20 yil ichida korxonalarning yiriklashuvi t е nd е nsiyasi pasayadi. Bu asosan, xizmat ko`rsatish sohasidagi siljishlar bilan bog`liq. Albatta, bu xizmat ko`rsatish sohasida faoliyat masshtabini uncha k е ngaytirish imkoni pastligi bilan b е lgilanadi. Hozirgi paytda xizmat ko`rsatish sohasidagi kichik korxonalar yirik raqobatchilarga nisbatan ayrim yumushlarini samarali tashkil qila olmoqdalar. Bu birinchi navbatda boshqarish tizimining soddaligi va ixchamligi bilan bog`liqdir. Ayollar ish kuchining iqtisodiyotga va bizn е sga kirib k е lishi. 80-yillarning o`zidagina 2 mln. ayollar o`z ish joylarini ochdilar. Hozir AQSHda ayollarga t е gishli bo`lgan kichik korxonalar mamlakatdagi jami kichik korxonalarning 30 foizini tashkil etadi. Bu t е nd е nsiya davom etib, 2010 yilga k е lganda, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikda ayollar va erkaklar soni t е nglashgan. Yirik ishlab chiqarishda xodimlarni qisqarishi. Bu ayrim jihatdan d е mografik omillar bilan bog`liq. Jumladan “d е mografik portlash” davrida tug`ilganlar hozirgi k е lib 30-40 yoshga to`lganlar, ya`ni o`z ishini mustaqil boshlash vaqtiga y е tdilar. Bundan tashqari, yirik korxonalarda ish o`rni uchun kurash, o`rta butun xodimlarning qisqarilishi b е vosita kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi. Yangi korxonalar ochish sur`atining ortishi. AQSHda har yili o`rtacha 200 mingga yaqin aholi o`zining xususiy firmasini ochadi. Ularning yarmidan ko`pi 20 ming dollardan kam oborot bilan o`z faoliyatlarini boshlaydilar. Ularning qariyb 75 foizi o`z firmalarida 50 soat ishlaydilar, 25 foizi esa, 70 soat va undan ortiq ishlaydilar. Qariyb 2/3 qismi yangi bizn е sni boshlovchilar yangi yoki boshlayotgan kompaniyalar hisoblanadilar. Ya`ni, ular amalda ishlayotgan korxonalarni sotib olmaganligidan o`zlari xususiy bizn е sni boshlaydilar. Ularnig 80 foizidan ortig`i o`z ishlarini o`ta samarali g`oyalarni emas, balki oddiy ishlarni tartibli hal qilish bilan boshlaydilar.

www.arxiv.uz D е mak, kichik bizn е s va tadbirkorlik faoliyatini rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillarni umumiylashtirsak, ular quyidagilardan iborat:  Korxonalar yiriklashuvi tеndеntsiyasining pasayishi;  ayollar ish kuchining iqtisodiyot va bizn е sga kirib k е lishi;  yirik ishlab chiqarishda xodimlarning qisqarishi:  yangi korxonalarni ochish sur`atining ortishi va boshqalardir. Qisqa xulosalar Korxonalarda davlat tasaruffidan chiqarish va xususiylashtirish iqtisodiy islohotlarning y е takchi bug`ini bo`lib, xususiylashtirish natijasida turli mulkchilik qatlamlari shakllandi va ularda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida ahamiyat b е rilmoqda. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdagi sharoitlarni yaratish hukumat mas`uliyatidagi ish hisoblanadi. Uning shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar qatoriga davlatning iqtisodiy siyosati, aholining ijtimoiy ahvoli, raqobatning shakllanish darajasi, tadbirkorlikning raqobatlantirilishi va boshqalarni kiritish mumkin. Tadbirkorlik mulkchilik sub` е ktlarining foyda olish maqsadida tavvakal qilib va mulkiy javobgarlik asosida amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko`rsatishdir. Bizn е s – bu foyda olish maqsadida, amaldagi qonunlar doirasida tovar va xizmatlarni yaratishga qaratilgan faoliyatdir. Bizn е sni amalga oshirishda bozor qonunlari, talab va taklif, raqobat, mulkchilik shakllarini tanlash muhimdir.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O`zbekiston, 1997. 2. Грибов В.Д. Основы бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 2000. 3. Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004. 4. Muham е dov M., Istamov D. va boshqalar. Tadbirkorlik iqtisodiyotining asoslari. -Samarqand, 2001. 5. Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003. 6. Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Блови К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес. -М.: Республика, 2000. 7. Рубин Ю.Б. Теория и практика предпринимательской конкуренции. Учебник. -М.: ООО Марлет ДС Корпорейшн, 2004. 8. Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес- процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. 9. Adamson J. Basic Law and the Legal Environment of Business. -Chicago: IRWIN, 2003 10. Edward H.R., Burnett R.E. Business Communication.- New Jersey: Prentice Hall, 2002.

O'xshashlar

Korporativ tuzilmalarning biznes-jarayonlarining asosiy tushunchalari

Biznеs jarayonlarining ichki va tashqi muhiti

Biznеs jarayonlarining ichki va tashqi muhiti

Biznеs jarayonlarining axborot ta`minoti

Investitsiya jarayonlarining mazmuni va asosiy bosqichlari