Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifasi va darajalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifasi va darajalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifasi va darajalari Reja: 1. Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifa va darajalarining faoliyatda tutgan o‘rni 2. Biznes etikasi va ma’naviyatining muloqot tuzilmalari. 3. Biznes etikasi va ma’naviyatining interaktiv tomoni 4. Biznes etikasi va ma’naviyatining tuzilishi va uning perseptiv tomonlari

1. Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘zaro munosabatlari, turlari, vazifa va darajalarining faoliyatda tutgan o‘rni Biznesmen munosabati – shaxslar o‘rtasidagi kasbiy faoliyat va biznes sohasida ma’lumotlar almashish borasidagi murakkab, ko‘p qirrali jarayondir. Murakkab, ko‘p tarmoqli biznes munosabatlarida shaxslar bir-biri bilan aloqa o‘rnatadi, o‘zaro faoliyatni amalga oshirish uchun ma’lum ma’lumotlarni almashadi. Bunday munosabatlar ishti- rokchilari rasmiy maqomga ega bo‘lib, aniq maqsadlarga erishish uchun harakat qilishadi. Biznes etikasi va ma’naviyatining o‘ziga xos xususiyati, uning turli darajadagi rasmiyligidadir, ya’ni ular shartli cheklanishlarga tobedir. Bu tobelik ko‘p omillarga, ya’ni milliy va madaniy an’analarga, faoliyat- ning kasbiy xususiyatlariga, tashkilotning talablariga, axloqiy tamoyil- larga bog‘liq bo‘ladi. Ish yuzasidan aloqada bo‘lgan sheriklarning maqsadlari, odatda, ular o‘rtasidagi psixologik masofani belgilab beradi. Muloqotdagi masofa psixologik yaqinlik darajasini bildiradi. Ishtirokchilar o‘rtasidagi masofaga qarab, muloqotning uchta bosqichi farqlanadi. 1. Konvensional. Muloqotning maqsadi umum qabul qilingan me’yorlar, muloqot ishtirokchilariga ma’lum bo‘lgan rollarni bajarish. Bularga uchrashganda salom berish kabi holatlar kiradi. 2. Ishbilarmonlik darajasi. Muloqotda ishtirok etayotgan sheriklar- ning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda hamkorlik faoliyatini tashkil qilish uning asosiy maqsadidir. 3.Shaxsiy daraja. Maqsad – bir-birini tushunish, qo‘llash, ko‘mak - lashish va bir-biriga g‘amxo‘rlik qilish. Bundan tashqari, biznes etikasi va ma’naviyati bo‘yicha muloqot - ning boshqa turlari ham bor: 1. Manipulyativ daraja shundan iboratki, suhbatdoshlarning biri ma’lum ijtimoiy rol orqali sherigida hamdardlik va mehr tuyg‘ularini uyg‘otadi. 2. Sodda daraja. Bunda sheriklardan biri ikkinchisiga yo‘l bermaydi (biri –doimiy kommunikator, ikkinchisi - doimiy retsipient). 3. Oliy daraja. Bunda eng yuqori ijtimoiy munosabatlar yuzaga keladi, ijtimoiy maqom, tutgan o‘rniga qaramasdan sheriklar teng muno- sabatda bo‘ladi. Maqsad mezoni bo‘yicha biznes etikasi va ma’naviyatining zamo- naviy tasnifi mavjud.

1) Kontakt funksiyasi – bunda muloqot o‘rnatilib, ma’lumotlarni qabul qilish va yetkazib berishga, o‘zaro aloqani ikki tomonning man- faatini ko‘zlab, davom ettirishga tayyorlik tushuniladi. 2) Axborot funksiyasi – ma’lumotlar, fikrlar, rejalar, qarorlarni al - mashish. 3) Undash funksiyasi – ma’lum harakatlarni bajarish uchun she - rikchilik faoliyatini rag‘batlantirish. 4) Muvofiqlashtiruvchi funksiya – o‘zaro faoliyatni tashkillashti- rishda kelishilgan va maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar. 5) Tushunish funksiyasi – ma’lumot ma’nosini muqobil tarzda qa - bul qilish, maqsadlar, intilishlar, tashvish va holatlarni o‘zaro to‘g‘ri tushunish. 6) Emotiv funksiya – sherikda ma’lum his-hayajon uyg‘otish va uning yordamida o‘zining psixologik holatini o‘zgartirish. 7) Munosabatlar o‘rnatish funksiyasi – individ faoliyat ko‘r- satayotgan hamjamiyatda rol, maqom, ishbilarmon, shaxslararo va bosh- qa aloqalar tizimida o‘zining o‘rnini belgilash va anglab olish. 8) Ta’sir etish funksiyasi – sherikning holati, xatti-harakati, shaxs haqidagi tushunchalarini o‘zgartirish.  Kontakt o‘rnatish(tanishib olish). Boshqa kishini tushunish, unga o‘zini tanishtirishni nazarda tutadi.  Muloqot vaqtida zarur usulni tanlash, sodir bo‘layotgan voqea - larni anglash.  Qiziqtirayotgan muammoni muhokama qilish.  Muammoni echish.  Kontaktni tugatish( undan chiqish). Biznes munosabatlari o‘zaro sherikchilik asosida qurilishi lozim. Bu munosabatlar har ikki tomonning talab, ehtiyojlari va ishdagi man - faatidan kelib chiqishi kerak. Bunday hamkorlik mehnat va ijodiy fao - liyat samarasini oshiradi va ishlab chiqarish texnologik jarayonning mu - him omillaridan biri hisoblanadi. Biznes muloqoti kishilar qanday usullar bilan ma’lumotlar almashi - shiga qarab, turlarga bo‘linadi. Bunday bo‘linishga nisbatan bir necha yondashuvlar mavjud: 1. Yozma va og‘zaki biznes etikasi va ma’naviyati. 2. Og‘zaki biznes etikasi va ma’naviyati, o‘z navbatida monologik va dialogik turlarga bo‘linadi. Monologik muloqot turlariga quyidagilar kiradi:  tabrik nutqi;

 savdo-sotiq nutqi(reklama);  axborot nutqi;  ma’ruza( majlis va yig‘ilishlarda). Dialogik muloqot turlariga quyidagilar kiradi:  biznesga oid gap - qisqa muddatli muloqat, asosan bir mavzuni kamrab oladi;  biznesga oid suhbat – ko‘p holatlarda qaror qabul qilinishi bilan tugaydigan ma’lumot, nuqtayi nazarlarni muhokama qilish;  muzokoralar – ma’lum bir masala bo‘yicha bitim tuzish maqsa - didagi muhokama;  intervyu – radio, televidenie, gazetaga mo‘ljallangan, jurnalist bi - lan bo‘lib o‘tgan suhbat;  bahs;  majlis;  matbuot anjumani;  kontaktli biznesga oid suhbat – bevosita, “jonli” dialog;  telefon orqali gaplashish(distant). Bevosita kontakt va suhbatda og‘zaki muloqot katta ahamiyatga ega. Telefon orqali suhbat yoki ma’lumotni etkazish muloqotning eng keng tarqalgan shakllaridan biri hisoblanadi. Ularni bevosita sodir bo‘lgan kontakt va muloqotning juda ko‘p usullari mavjudligi ajratib turadi. Bu esa, o‘z navbatida har qanday ma’lumotning biznesga doir (shakliy) va shaxsiy ( norasmiy) qismlarini qo‘llashga imkon beradi. Biznesga doir muloqotning yozma shakllar i. Bunga ko‘p sonli xizmat hujjatlari kiradi. Masalan, biznesga doir xat, bayonnoma, hiso- bot, ma’lumotnoma, bildirgi, tushuntirish xati, dalolatnoma, ariza, shart- noma, nizom, ko‘rsatma, qaror, buyruq, ishonchnoma va boshqalar. Mazmuniga qarab axborotlar quyidagilarga bo‘linishi mumkin: 1) moddiy – faoliyat ko‘rsatishning predmetlari va mahsulotlarini almashish; 2) kognitiv – bilimlarga doir almashuvlar; 3) motivatsion (sababiyatli) - intilish, maqsad, manfaat, sababiyat, ehtiyoj tufayli almashuv; 4) faoliyatga doir – harakat, operatsiyalar, bilim, malakalar al - mashuvi. Muloqot vositalarining quyidagi turlar i mavjud: 1) bevosita – tirik mavjudotga berilgan tabiiy a’zolar yordamida amalga oshiriladigan: qo‘l, bosh, tana, ovoz bo‘g‘inlari va boshqalar; 2) bilvosita – maxsus vosita va qurollar bilan bog‘liq;

3) bevosita muloqotda ishtirok etuvchilarning shaxsiy muloqati aloqasi va bir-birini bevosita ko‘rib turishi taqozo etiladi; 4) bilvosita – boshqa shaxslar vositachi sifatida ishtirok etishi yor - damida amalga oshiriladi. 2. Biznes etikasi va ma’naviyatining muloqot tuzilmalari. Biznesga oid muloqotlarning kommunikativ tomonlari Psixologiya fanida muloqot kishilar faoliyatining o‘ziga xos turi sifatida ta’riflanadi. Masalan, psixolog B.G. Ananevning tadqiqotida in- songa kishi mehnat, bilish va muloqot kabi uchta asosiy faoliyat turlari- ning subyekti sifatida qaraladi. Muloqot tuzilmasida, asosan, kognitiv (bilish), affektiv (emotsional) va xatti-harakat komponentlarini farqlana - di. Kognitiv komponent so‘z (belgi) vositalari yordamida ma’lumotlar almashinishini, affektiv komponenti emotsional darajada ma’lumotlar almashinishini nazarda tutadi. Xatti-harakat komponent muloqotda ishtirok etgan sheriklarning o‘zaro boshqarish xatti-harakati va faoliyati nuqtayi nazaridan muloqotni ta’riflaydi. Muloqotlarning ajratib ko‘rsatilgan jihatlarining ta’riflari quyidagicha. Biznes etikasi va ma’naviyatining kommunikativ tomonlari . Kommunikatsiya deganda kishilar o‘rtasida ma’lumotlar almashinish jarayoni tushuniladi. Shuni tushunish zarurki, bu yerda biz bir tilda gapiruvchi, faol subyekt sifatida ishtirok etuvchi va muloqot paytida bir- biriga ta’sir etuvchi ikki individning munosabatiga duch kelamiz. Bunday holat ikki moslama o‘rtasida ma’lumot almashinish jarayonida sodir bo‘lmaydi. L.S. Vigotskining fikriga ko‘ra, fikr hech qachon so‘zning to‘g‘ridan-o‘g‘ri ma’nosiga teng bo‘lmagan 1 . Shuning uchun muloqotda ishtirok etuvchilarning nafaqat leksik va sintaktik tizimlari bir xil bo‘lishi, balki muloqot jarayonini ham bir xil tushunish talab qilinadi. Bu esa, ma’lum faoliyatning umumiy tizimiga kommuni- katsiyani kiritish holatida amalga oshishi mumkin. Bundan tashqari, kishi kommunikatsiyasi jarayonida o‘ziga xos bo‘lgan kommunikatsion to‘siqlar paydo bo‘lishi mumkin. Bu to‘siqlar ijtimoiy psixologik xususiyatga ega. Bir tomondan, bu to‘siqlar ijtimoiy, siyosiy, diniy, kasbiy farqlar bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir tushunchani har xil talqin qilishga olib keladi. Ikkinchi tomondan, mu- loqotga kiruvchilarning individual, psixologik xususiyatlari, ya’ni uyat- chanlik, tortinchoqlik kabi yashirin xarakteri, muloqotga tez kirisha ol- 1 Виготский Л.С. Избрание психологические исследования . – M., 1956.

masligi, shuningdek, o‘zaro nizo, bir-birini ko‘rolmaslik kabi to‘siqlar bunga sabab bo‘lishi mumkin. Kommunikatordan chiqadigan ma’lumot ikki xil, ya’ni undovchi va ta’kidlovchi bo‘ladi. Undovchi ma’lumot buyruq, maslahat, iltimos tarzida ifoda etiladi. U biror bir harakatni rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Undovning bir nechta turi mavjud, masalan, faollashtirish (beril- gan yo‘nalish bo‘yicha harakat qilishga undash), interdiksiya (istalma- gan faoliyat turlarini taqiqlash), muvozanatni buzish (sherikning ma’- lum bir harakat shakllarini buzish); – ta’kidlash axborot - ma’lumot shaklida bo‘lib, harakatni bevosi- ta o‘zgartirishni nazarda tutmaydi. Ma’lumotning xususiyati har xil bo‘lishi mumkin. Bu yerda xolislik me’yori bayonning befarqligidan tortib, to undash unsurlarini ma’lumotga kiritishgacha bo‘lishi mumkin. Har qanday ma’lumotning uzatilishi maxsus belgilar tizimi asosida amalga oshishi mumkin. Kommunikativ jarayonda qo‘llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular asosida kommunikativ jarayonni tasniflash mumkin. Ko‘plab bo‘linishda, verbal va noverbal kommuni - katsiya turlari ajratib ko‘rsatiladi 1 . Belgi tizimi sifatida verbal kommunikatsiya kishining nutqini qo‘l - laydi. Nutq yordamida ma’lumot kodlanadi va kodlar o‘qiladi. Kom- munikator gapirish jarayonida ma’lumotni kodlashtiradi, retsepient esa tinglash jarayonida bu kodlarni o‘qiydi. Kommunikator ma’lumot maz- munini uni kodlashtirish jarayonidan oldin biladi. Chunki u dastlab ma’- lum maqsadga qaratilgan bo‘ladi, keyin esa belgilar tizimiga kiritilib, ifoda etiladi. Tinglovchi uchun qabul qilinayotgan ma’lumotning ma’- nosi kodni yechish bilan ma’lum bo‘ladi. Keyingi holatda o‘zaro fao - liyat shart-sharoitining ahamiyati aniq namoyon bo‘lmoqda. Uning ang - lanishi kodlarni echish jarayoniga kiritilgan bo‘lib, ma’lumotning maz - munini ochish bunday shart-sharoitdan tashqarida kechishi mumkin emas. Nutq bir vaqtning o‘zida ma’lumot manbayi va suhbatdoshga ta’sir etuvchi kuch sifatida namoyon bo‘lada. Q uyidagilar nut q tuzilmasiga kiradi: 1) so‘z va gaplarning ma’nosi. So‘zni aniq ishlatish, uning tushu - narliligi, gapning to‘g‘ri qurilishi, uning oson anglanishi, talaffuzning to‘g‘riligi, intonatsiyalarning ifodalanishi va mazmuni katta ahamiyatga ega bo‘ladi; 1 Андреева Г.М. Социальная психология. –M., M ГУ , 1988.

2) nutq tovushlari bilan bog‘liq holatlar: nutqning sur’ati ( tez, o‘r- tacha, sekinlashgan), tovush balandligining modulyatsiyasi ( asta-sekin, keskin), tovushning ohanggi ( yuqori, past), marom (bir tekisda, uzuq- yuluq), tembr (qattiq, xirillagan, bo‘g‘iq), intonatsiya, nutqning diksiyasi; 3) ovozning ifodaviy sifati: muloqot vaqtida yuzaga keladigan o‘ziga xos bo‘lgan tovushlar; kulish, yig‘lash, shivirlash, uf tortish va boshqalar. Ajratish tovushlari: yo‘talish va b; nol tovushlar - pauzalar, shuningdek, nazalizatsiya tovushlari - “xm-xm”, “e-e-e” va boshqalar. Aytilgan narsaning tinglovchi tomonidan aniq tushunilishi kom - munikativ, ya’ni “gapiruvchi “ va “tinglovchi”lar rollari bilan almash - ganda sodir bo‘ladi. Bunday holatda retsipient kommunikatorga aylanadi va o‘zining nutqi bilan qabul qilingan ma’lumotni qanday tushunganligi haqida ma’lumot beradi. Dialog va dialogik nutq o‘ziga xos bo‘lgan muloqot turi sifatida kommunikativ rollarning izchillik bilan almashinib kelishini nazarda tutadi. Uning natijasida nutqiy ma’lumotning ma’nosi anglanadi, ya’ni ma’lumotning boyishi va rivojlanishi yuzaga keladi. Kommunikativ jarayon verbal turdan tashqari noverbal vositalar bilan ham amalga oshiriladi. Imo-ishoralar muloqot paytida juda katta ma’lu - motga ega bo‘ladi. Imo-ishoralar nutqdagiga o‘xshab, o‘zining ma’no - lariga ega. Imo-ishoralarni guruhlashda bir necha yondashuvlar mavjud. Birinchi yondashuvga muvofiq imo-ishoralarning muloqot vaqtidagi roliga qarab ifodali imo-ishoralar guruhi farqlanadi. Ular quyidagilarni tashkil qiladi: Illyustrator imo-ishoralar – bu ma’lumot beruvchi imo-ishoralar: ko‘rsatkichlar (“ko‘rsatuvchi barmoq”), piktograflar, ya’ni tasvirning obrazli rasmlari (“mana bunday o‘lchamli va konfiguratsiyali”), kineto- graflar – tana harakatlari; imo-ishoralar – “bitlar”( rad etuvchi imo-isho- ralar); ideograflar, ya’ni qo‘lning tasavvur qilinayotgan narsalarning bir- biri bilan bog‘lanishini ifoda etuvchi o‘ziga xos harakatlari. Regulyator imo-ishoralar – bu gapiruvchining nimagadir munosa - batini ifoda etuvchi imo-ishoralar. Ularga tabassum, bosh irg‘ash, nazar - ning yo‘nalishi, qo‘l bilan bajarilgan maqsadli harakatlarni kiritsa bo‘ladi. Shartli belgili imo-ishoralar – bular muloqot paytida so‘z va gap - larni o‘rnini bosadigan harakatlar. Masalan, ko‘krak sathiga qo‘yilgan qo‘l “salom” ma’nosini ifoda etadi, qo‘llar balandga ko‘tarilganda xayr- lashish ma’nosiga ega bo‘ladi. Adaptor imo–ishoralar. Bu kishining muloqotga kirishishga urini - shi bilan bog‘liq bo‘lgan, uning o‘ziga xos harakatlari:

 tegish, sherikniing elkasiga urib qo‘yish;  qo‘l ostidagi narsalarni silash, sanab o‘tirish (qalam, tugma va b). Affektor imo-ishoralar – tana, yuz mushaklari yordamida ma’lum emotsiyalarni ifodalovchi imo-ishoralar. Mikro imo-ishoralar ham mav- jud: ko‘z harakatlari, yuzlarning qizarishi, bir daqiqa ko‘zni yumib- ochish qismi, lablarni qimtish, uchishi b.  ishonch bildiruvchi imo-ishoralar – bosh egib, go‘yo tazim qilish, barmoqlarni musht qilib yig‘ish;  ishonchsizlik, asabiylik imo-ishoralari – kaftni ishqalash, bar- moqlar bilan stolga urib, taqillatish, o‘tirishdan oldin stul suyanchig‘ini ushlab ko‘rish va boshqalar;  o‘z-o‘zini nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan imo-ishora – qo‘llar orqada turadi, bunday holatda bir qo‘l ikkinchi qo‘lni qisib tu- radi; kishi stulda o‘tirib, uning suyanchig‘ini qo‘li bilan mahkam ushlab oladi va boshqalar;  kutish imo-ishoralari - kaftlarni bir-biriga ishqalash, terlab ketgan kaftlarni asta-sekin matoga artish;  rad etish imo-ishoralari – bosh chayqash, qo‘l siltash, teskari o‘girilib olish, qovoq uyush va boshqalar;  suhbatga moyillik ko‘rsatish imo-ishoralari – qo‘lni ko‘ksiga qo‘yib, tabbasum qilish, iltifot ko‘rsatish va boshqalar;  ustuvorlik imo-ishoralari – o‘zini sipo tutish, dimog‘dorlik va boshqalar;  nosamimiy imo-ishoralar – qo‘l bilan og‘izni yopish, ensasi qotib, istamaygina muomala qilish, hamsuhbatiga ishonsizlik bilan qarash va boshqalar. Ta’kidlash lozimki, optik-kinetik belgilar tizimini kommunikatsiya sharoitiga kiritish bir xil imo-ishoralar ishlatilganda bir xil ma’no bermaydi. Bu holat turli milliy madaniyatlarda kuzatiladi. Muloqotdagi kishilarning kayfiyati, o‘zini tutishi va boshqalar tadqiq etuvchi fan ijtimoiy psixologiyada proksemika deyiladi. Muloqotda quyidagi oraliqlar farqlanadi: 1) intim hudud (15-45 sm) - bu zonaga kirish uchun o‘ziga yaqin yaxshi tanishlarga ruxsat beriladi; bunday muloqotga past ovoz, ishonchlilik, taktik kontakt, qo‘l tegizish holatlari xos bo‘ladi. Tad- qiqotlar shuni ko‘rsatadiki, intim zonaning buzilishi organizmda ba’zi bir fiziologik o‘zgarishlarga olib keladi: yurakning tez-tez urishi, adre- nalin moddasining ortiqcha ishlab chiqarilishi, boshga ko‘proq qon quyulish va boshqalar. Vaqtidan oldin intim zonaga kirib borish suhbat - dosh tomonidan doimo uning daxlsizligiga tahdid deb tushuniladi;

2) shaxsiy yoki xususiy hudud (45-120 sm). Bunday holatda muloqotda ishtirok etgan sherik va hamkasablar o‘rtasida faqat ko‘z kontakti o‘rnatiladi; 3) ijtimoiy hudud (120-400 sm). Bu holat, odatda, kabinetlarda , bir- birini tanimagan kishilar o‘rtasida namoyon bo‘ladi; 4) ommaviy hudud (400 sm dan uzoqroq masofa). Bunday holat ko‘p kishilar bilan muloqot qilish paytida, masalan, mitinglar o‘tkazish - da yuzaga keladi va boshqalar. Umuman olganda, barcha noverbal unsurlar kommunikativ jarayon - da katta yordamchi (ba’zida mustaqil) rol o‘ynaydi. Ular verbal kommu- nikatsiya tizimi bilan birgalikda kishilarning hamkorlik faoliyatini tashkillashtirishga kerak bo‘ladigan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. 3. Biznes etikasi va ma’naviyatining interaktiv tomoni Biznes etikasi va ma’naviyatining interaktiv tomoni kishilarning hamkorligi, ularning hamkorlik faoliyatini tashkillashtirish bilan bog‘liq. Ijtimoiy biznes etikasi va ma’naviyatda muloqotning interaktiv tomoni- ga har qanday ijtimoiy-psixologik tahlilning dastlabki manbayi deb qaraydigan maxsus yo‘nalish shakllangan. Bu yo‘nalish G.Midning nomi bilan bog‘liq bo‘lib, ramziy interaksionalizm nomi bilan yuritiladi. Kishi “men”ining ijtimoiy tabiatini aniqlab, Mid shunday xulosaga kelgan, ya’ni “men”ning shakllanishi kishilarning bir-birining fikriga bildirilgan munosabat emas, balki ijtimoiy hamkorlik natijasidir. Ham- korlik faoliyati jarayonida shaxs shakllanadi, o‘zini anglaydi, u nafaqat kishilarning oynadagi aksi, balki ularning hamkoriga aylanadi. Hamkorlik tipologiyasi va imkoniyatlar haqida K.Tomas va R. Kilmennlar yozgan. Ular nizom holatlarning quyidagi beshta asosiy usullarini farqlaydi:  moslashish, yon berish;  bosh tortish;  raqobat, unga qarshi kurashish;  hamkorlik;  murosa. Tasnifning asosini ikki mustaqil bo‘lgan parametr tashkil qiladi: 1. Shaxsiy manfaatlarni amalga oshirish darajasi, o‘z maqsadlariga erishish.

2. Boshqa tomon manfaatlari hisobga olinadigan va amalga oshadi - gan o‘lcham. Agar uni grafik shaklda tasavvur qilsak, unda Tomas- Kil - menn to‘rini hosil qilamiz. U muayyan mojaroni aniqlashga va oqilona harakat shaklini topishga yordam beradi. Bunday fe’l-atvor uslublarini batafsil ko‘rib chiqamiz. Bosh tortish (qochib yurish, ketish). Individ o‘z huquqini himoya qilishni xohlamasa, qaror qabul qilish uchun hamkorlik qilmasa, o‘z pozitsiyasini aniq namoyon qilmasa, bahsdan bosh tortsa, xatti-harakat- ning mazkur shakli tanlanadi. Bu usul masalani yechish mas’uliyatidan voz kechish an’anasiga ega. Agar mojaroning yechimi individ uchun ahamiyatsiz bo‘lsa, shart-sharoit murakkab bo‘lib, mojaro yechimi ko‘p kuchni talab qilsa, individning irodasi yetmasa, bunday harakat yuzaga kelishi mumkin. Raqobat (qarama-qarshilik). Bunda individ o‘z manfaatlariga eri- shish uchun faol kurash olib boradi, ko‘zlangan maqsadlariga yerishish yo‘lida barcha vositalarni ishlatadi, masalan, kuch ishlatish, hokimlik tomonidan bosim o‘tkazish, muxolifga boshqa vositalar yordamida ta’sir qilish. Shart-sharoit individ tomonidan juda muhim deb qabul qilinadi. Bu y erda g‘alaba qozonish yoki mag‘lub bo‘lish masalasi hal qilinadi. Shuning uchun muxoliflarga nisbatan jiddiy pozitsiya tanlanadi va boshqa ishtirokchilar qarshilik ko‘rsatsa, ularga qarshi ayovsiz kurash olib boriladi. Moslashish , yon berish . Individning harakatida muxolifga nisbatan bo‘lgan munosabatni saqlash yoki uni tiklash nazarda tutiladi. Bu ish o‘z manfaati evaziga tushunmovchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Bun- day yondashuvda individning ulushi kam yoki kelishmovchilik pred - meti unga nisbatan muxolif uchun muhimroq bo‘ladi. Agar muxolif bilan bo‘lgan nizoda individ uchun o‘zaro munosabat uncha muhim bo‘lmasa, muxolif bilan bo‘lgan aloqa individ uchun kerak bo‘lsa, agar individning g‘alabaga qurbi etmasa, kuchi oz bo‘lsa bunday harakat mojaroda qo‘llaniladi. Hamkorlikda individ barcha ishtirokchilarni koniqtiruvchi yechim- ni izlashda faol ishtirok etadi. Shu bilan birga, u o‘zining manfaatlarini ham esdan chiqarmaydi. Ochiqchasiga fikr almashish, umumiy qaror qabul qilishda nizo ishtirokchilarining manfaatlari nazarda tutiladi. Maz - kur shakl ijobiy va barcha tomonlarning ishtirokini talab qiladi. Agar muxoliflarning vaqti bo‘lsa, muammoning yechimi barcha ishtirokchilar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lsa unda, masalalarni har tomonlama

muhokama qilib, barcha ishtirokchilarning manfaatlarini e’tiborga olib, umumiy yechimga kelsa bo‘ladi. Murosada ishtirokchilar harakatlari o‘zaro kelishuvlar hisobiga yechimning topilishiga, har ikki tomonlarni qoniqtiruvchi oraliq yechim- ni ishlab chiqishga qaratilgan. Bunda hech kim ko‘p narsa yutmaydi va hech narsa yo‘qotmaydi. Muxoliflar bir xil kuchga ega bo‘lib, bir-birini inkor qiluvchi manfaatlari bor bo‘lsa, yaxshiroq qaror qabul qilishga vaqti bo‘lmasa, ularni ma’lum vaqt ichida oraliq yechim qoniqtirsa, bunday harakat usuli ishlatiladi. Konfrontatsiya raqobat va hamkorlik jarayonida qaror qabul qilish uchun muhim shart bo‘lib qoladi. Nizoning yechimi uni yuzaga keltirgan sabablarni bartaraf qilishga qaratilganligi hisobga olinsa, unda mazkur masalani yechishda hamkorlik usuli to‘liq qoniqtiradi. Bosh tortish va moslashishda mojaroning y echimi kechikti - riladi, o‘zi esa yashirin shaklga o‘tkaziladi. Murosa nizoning faqat qis - man y echishga yordam beradi, chunki o‘zaro yo‘l berishlar mavjud bo‘lib, sabablari to‘laligicha bartaraf etilmagan. Ba’zi holatlarda oqilona va nazoratdagi konfrontatsiya nizoning yechimi nuqtayi nazaridan yon berish va bosh tortish usulidan sama- raliroq deb qabul qilingan. Biroq bunday qarashlarni ayrim kishilar qo‘llab-quvvatlamaydi. Shu bilan birga, bunda boshqa tomon mag‘lu- biyatga uchrashligini ham e’tiborga olish kerak bo‘ladi. Bu esa nizolarni hal qilishda eng murakkab masalalardan biri hisoblanadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, mag‘lubiyat yangi nizolar uchun asos bo‘lib qolmasligi va u boshqa nizolarning kengayib borishiga turtki bermasligi kerak. Nizoning butunlay hal qilish strategiyasining mohiyati tomonlar- ning ixtiyoriy ravishda hamkorlik qilishga roziligi doirasida nizo sabablarini topib, uni bartaraf etishdan iborat. Bunday strategiya barcha uchun foydalidir. Birinchidan, u muxoliflarni sheriklarga aylantiradi. Ikkinchidan, nizoli muammo chetga surib qo‘yilmay, butunlay bartaraf etiladi. Uchinchidan, qo‘lga kiritilayotgan yutuqlar boshqa strategiya - lardan olingan yutuqlardan ancha ustun turadi. Mojaro bu strategiya doirasida oddiy bir me’yoriy voqelik sifatida qabul qilinadi. 4. Biznes etikasi va ma’naviyatining tuzilishi va uning perseptiv tomonlari Yuqorida qayd etilganidek, muloqot jarayonida uning ishtirok - chilari o‘rtasida bir-birini tushunish yuzaga kelishi lozim. Bu yerda bir- birini tushunish har xil talqin qilinishi mumkin: o‘zaro hamkorlik

qilayotgan sherikning maqsadi, sheriklik sababiyati, rejalari yoki bu maqsad, sababiyat va rejalarni qabul qilish. Keyingi holat harakatlarni nafaqat muvofiqlashtiradi, balki o‘ziga xos bo‘lgan munosabatlarni ham shakllantiradi. Bu yerda yaqinlik, bir-biriga o‘rganish, do‘stlik, yaxshi munosabatda bo‘lish yoki buning aksi bo‘lgan konfrontatsiya, raqobat, ko‘rolmaslik yuzaga kelishi mumkin. Har qanday holatda ham, eng muhimi, bir kishi boshqa kishini qanday qabul qilishi bosh mezon hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, muloqotning perseptiv tomoni muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy persepsiya ijtimoiy subyektlarni tushunish jarayonidir. Ijtimoiy obyektlarga boshqa kishilar, ijtimoiy guruhlar, katta ijtimoiy jamoalar kiradi. Ijtimoiy sotsiologiyada shaxslararo persepsiya yoki shaxslararo bir-birini tushunish atamasi qo‘llaniladi. Bundan tashqari ijtimoiy psixologiyaga oid adabiyotlarda bir kishi tomonidan boshqa kishini tushunib, qabul qilishini ifoda etish uchun “boshqa kishini bilish” tushunchasi ishlatiladi. Xatti-harakatning tashqi ko‘rinishidan S.L.Ruben- shteynning fikriga ko‘ra, biz boshqa shaxs fe’l-atvorini “o‘qiymiz”, uning tashqi belgilarini anglab, tushunamiz. Bunday holatda olingan taassurot muloqot vaqtida boshqaruvchi vazifasini bajaradi. Chunki kishini qanday “O‘qiy olish”ga u bilan olib boriladigan o‘zaro harakatlarning muvaffaqiyati ham bog‘liq bo‘ladi. O‘zini boshqa kishi orqali anglash ikki tomonga, ya’ni identifikatsiya va refleksiyaga bog‘liq. Boshqa kishini tushunish usul laridan biri o‘zini o‘sha kishiga tenglashtirish (identifikatsiyalash)dan iborat. Albatta, bu yagona usul emas, ammo hamkorlikning real sharoitida kishilar bu usuldan keng foydalanadi. Bunday holatga sherikning ichki holatini tushunish ga uning o‘rniga o‘zini qo‘yish orqali erishiladi. Identifikatsiya bilan empatiya o‘rtasida yaqinlik borligi aniqlangan. Empatiya ham boshqa kishini tushunish va qabul qilish usuli deb talqin qilinadi. Faqat bu y erda bir-birini tushunishdagi holatda yuzaga kelgan boshqa kishining muammosini ratsional ravishda anglash emas, balki uning muammosiga yordam berishga intilish kuzatiladi. Olimlar tomo - nidan kishilarni to‘g‘ri tushunish va baholashga halaqit beradigan omil - lar o‘rganilgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Boshqa kishiga baho berishdan oldin u haqida baho, tasavvurning mavjudligi. 2. Shakllangan stereotiplar mavjudligi. Ularga muvofiq kuzatilayot- gan shaxslar ma’lum toifaga kiritiladi va u bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlarni izlashga qaratilgan yo‘nalish shakllangan bo‘ladi.

3. Baholanayotgan kishi haqida haqiqiy va to‘laqonli ma’lumot yig‘ilgunga qadar tegishli vaqtdan oldin xulosalar chiqarish. Ba’zi bir kishilar boshqa kishilarni birinchi bor uchratgandayoq unga tayyor xu - losa asosida baho beradi. 4. Boshqa kishi shaxsini tasavvur qilish uchun shaxsning muayyan sifatlari yaxlit siymoga mantiqan birlashtiriladi, keyin esa shu siymoga mos bo‘lmagan boshqa har qanday tushunchalardan voz kechiladi. 5. Ulug‘lashda shaxsning biror bir tomoniga bo‘lgan dastlabki mu - nosabat uning butun bir siymosiga ko‘chiriladi. Shaxs haqida umumiy tasavvur uning alohida olingan sifatlari asosida shakllanadi. 6. Proyeksiyada boshqa kishiga o‘zining xususiyatlari, his-tuyg‘u - lari ko‘chiriladi. 7. Dastlabki ta’sir shundan iboratki, kishi haqida birinchi bor eshi- tilgan yoki ko‘rilgan ma’lumot juda muhim bo‘lib, shu kishiga keyin- chalik bo‘lgan munosabatga ta’sir etishi mumkin. Dastlabki ma’lumotni inkor qiluvchi ma’lumot olsangiz ham uni esda tutasiz va ko‘proq e’tiborga olasiz. 8. Boshqalarning fikriga quloq solmaslik, shaxsga baho berishda faqat o‘zining fikriga ishonish va o‘z qarashlarini himoya qilish. 9. Kishilarga baho berish va ularni tushunib, qabul qilishdagi o‘zgarishlar. Shaxs haqida qabul qilingan ma’lumot uni inkor qiluvchi ma’lumot borligiga qaramasdan o‘zgarmasligi. 10. “Keyingi ma’lumot” ta’siri natijasida shaxs haqida olingan oxirgi ma’lumot u haqidagi oldingi ijobiy ma’lumotlarni inkor qilishi. Shaxs harakatini tushunishga intilish (kauzal atributsiya) ularni bir- birini tushunishiga ta’sir etuvchi quyidagi qonuniyat tizimiga kiritilgan. 1. Kuzatilayotgan voqelik bilan birga sodir etilayotgan voqealar, odatda, uning ehtimoliy sababchisi deb qabul qilinadi. 2. Tushuntirishga harakat qilayotgan voqelik o‘ziga xos bo‘lib va undan oldin qandaydir yana boshqa voqelik sodir bo‘lgan bo‘lsa, unda keyingi voqelikni dastlabki voqelik paydo bo‘lishining sababchisi deb tushuntiriladi. 3. Turli xil teng imkoniyatlar bo‘lgan paytda kishilarning xatti- harakatini tushuntirish imkoni mavjud bo‘ladi va baho beruvchi kishi ulardan birini tanlab olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 4. Atributsiyaning asosiy xatosi shundan iboratki, kuzatuvchilar kishilar xatti-harakatiga ta’sir etuvchi sharoitga kam e’tibor berib, dispozitsion ta’sirini ortiqcha baholaydi. Ular kishilarning xatti-harakati dispozitsiyalarga mos keladi deb hisoblashadi.

5. Madaniyat ham atributsiyaning xatosiga ta’sir etadi. G’arb dunyo - qarashiga muvofiq sharoitlar emas, balki kishilar voqealar sababchisi deb tan olinadi. Kishilar tushunchasiga stereotiplar ta’sir etadi. Stereotiplar boshqa kishilar guruhi haqidagi sodda tushunchalar bo‘lib, ular haqida biz kam ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ko‘rsatma kishini anglamasdan, uni baho - lash va oldindan shakllangan tasavvur asosida sharoitni tahlil qil - masdan, unga munosabat bildirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. O‘zbekiston, 1994 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008 y. 3. Averyanov L.A. Iskusstvo zadavat voprosi, -M.: Moskovskiy rabochiy. 4. Avrintsev S.S. Poetika ranne y viz a ntiyskoy literaturi. -M., 1977. 5. Agapova E.G. Konfliktologiya, -Samara, 2003. 6. Akshieva A.A., Formanovskaya N.I. Russkiy rechevoy etiket. – M.: Russkiy yazik 1982. 7. Alyaprinskiy B.S. Obshchenie i ego problemi. – M.: 1982. 8. Ananev B.G. O problemax sovremennogo chelovekoznaniya. – M.: 1977. 9. Andreeva G.M. Sotsialnaya psixologiya – M.: MGK. 1988. 10. Andreeva V.I. Konfliktologiya (Iskusstvo spora, vedeniya peregovorov, razresheniya konfliktov) – M.: 1995. 11. Andreeva I.V. Etika delovix otnosheniy. Sankt-Peterburg «Viktor», 2005.

O'xshashlar

Shaxs xususiyatlari, biznes etikasi va ma’naviyati

Biznes etikasi va ma’naviyati - ilmiy bilimlar sohasi sifatida

Kompaniyaning imidji amaliyotida biznes etikasi

Hamkorlikda qaror qabul qilishda biznes etikasi va ma’naviyatiga bo‘ysunish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari