Birjalar to‘g‘risida tushuncha - Iqtisodiyot - Referatlar

Birjalar to‘g‘risida tushuncha

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

Birjalar to‘g‘risida tushuncha Reja: 1. Birja tarixi 2. Birja bozor elementi sifatida 3. Birja bozori subyektlarining munosabatlari

1. Birja tarixi Zamonaviy birjalar va tovarlar bilan birja orqali savdo qilishning asosida yotadigan tamoyillar ko‘p asrlik shakllanish va rivojlanish tarixiga ega. Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimning markaziy bozor muassasasi, umumiy tovar ayirboshlash operatsiyalari, pul tizimi, uzoq muddatli tovar yetkazib berishga shartnomalar tuzish amaliyotiga ega savdo tajribasi mavjud bo‘lgan. Rim imperiyasi gullab-yashnagan davrda foravendalia (sotuv bozori) deb nomlangan savdo markazlari rimliklar imperiyaning uzoq hududlaridan keltirgan tovarlarni sotish markazi hisoblangan. Yaponiyada birja savdosining qadimiy shakli eramizdan avvalgi I asrda mavjud bo‘lgan. Biroq bu iqtisodiy institutlar boshqa xalqlar sivilizatsiyalari tomonidan ishlab chiqilgan. Lekin, shunga qaramay, zamonaviy birja savdosining ko‘plab tamoyillari boshqa madaniyatlarda ham o‘xshab ketadi. Zamonaviy birjalar esa bevosita G‘arbiy Yevropa xalqlarining hayoti va ijodi bilan bog‘liq bo‘lib, birja savdosi shakllarini tahlil qilganda, G‘arbiy Yevropa madaniyatining ruhiy, ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlarini ko‘rish mumkin. G‘arbiy Yevropa «superetnosi» (bir vaqtning o‘zida bitta mintaqada paydo bo‘lgan, tarixda to‘laqonli bir surat sifatida namoyon bo‘ladigan, bir nechta etnos- xalqlardan iborat bo‘lgan etnik tizim) Buyuk Karl va uning imperiyasi davrida, ya’ni IX asrning boshida vujudga kelgan. XI asrga kelib esa G‘arbiy Yevropa xalqlari yetuk holatga yetadi. Aynan XI asrning oxiri–XII asrning boshlarida Angliya va Fransiyada o‘rta asrlarga xos ilk yarmarkalar paydo bo‘ldi. XII asrning o‘rtalariga kelib bu yarmarkalar yiriklashib, xilma-xil ko‘rinishga ega bo‘ldi. Ixtisoslashuvning rivojlanishi bilan ayrim yarmarkalar ingliz, flamand, ispan, fransuz va italyan savdogarlari o‘rtasida savdoning markazlariga aylandi. XIII asrda naqd pul bilan joyida hisob-kitob qilish va tovarni darhol yetkazib berish asosidagi bitimlar keng tarqalgan va odatiy bo‘lgan. Biroq bu paytda belgilangan namunalar bo‘yicha sifat standartlariga ega, kelishilgan muddatda tovarni keyinroq yetkazib berishga shartnomalar tuzila boshlandi.

«Birja» tushunchasi etimologik jihatdan grek tilidagi «birsa» (sumka, hamyon), nemis tilidagi «borse» va XV asrda ilk paydo bo‘lgan joyi – Bryugge shahri (Niderlandiya) bo‘yicha golland tilidagi «bturs» so‘zlaridan olingan. Gap shundaki, bu shaharda taniqli sarrof va makler Van der Bursening uchta hamyondan iborat bo‘lgan gerbli uyi yonidagi maydonda turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar savdo axboroti bilan almashish, xorijiy veksellar sotib olish va oldi-sotdi predmetini muayyan ko‘rsatmasdan turib boshqa savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun to‘planishardi. Biroq bir necha yil ichida yangi iqtisodiy munosabatlar turiga nom bergan bu birja 1460-yilda vujudga kelgan Antverpen birjasiga o‘rnini bo‘shatib berdi. Bu birja shaharning geografik jihatdan qulay joylashganligi va savdo aloqalari tufayli dunyo ahamiyatiga ega edi. XV–XVI asrlarda birjalar yirik tovar partiyalari bilan tashqi savdo operatsiyalarini riovjlantirish zaruratining namoyon bo‘lishi sifatida Italiya va Gollandiyada manufakturalar paydo bo‘lgan joylarda vujudga kela boshladi. Antverpen birjasiga qarab Lion (1545), London Qirollik birjasi (1566) va boshqa birjalar vujudga kelib, ular, asosan, tovar va veksellar bilan savdo qilgan. 1602- yilda tashkil qilingan Amsterdam birjasi XVII asrda jahon savdosida bosh rolni o‘ynagan, unda endi paydo bo‘la boshlagan aksiyadorlik kompaniyalarining aksiyalari ilk bor birja bitimlari predmetiga aylandi. AQSHda tovar bozorlari 1752- yildan beri mavjud; ularda mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlar, uy xo‘jaligi mahsulotlari, to‘qimachilik mahsulotlari, teri va jun, metall va yog‘och bilan savdo qilingan. Dastlab real tovar birjasi, ya’ni manufaktura ishlab chiqarishiga mos keladigan ulgurji savdo shakli vujudga kelgan. Uning zamonaviy birjalarga ham xos bo‘lgan ajratib turuvchi jihatlari sav doni tiklashning muntazamligi, savdoning oldindan o‘rnatilgan qoidalari va belgilangan joyga bog‘lab qo‘yilganligidir. Birja operatsiyalarining eng xarakterli turi naqd tovar bilan operatsiyalar hisoblanadi. Birja savdosining bu bosqichida faqat xaridor va ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchi o‘rtasida aloqa o‘rnatilgan. Birjalarni ta’sis etish juda sekin borgan va, asosan, xalqaro savdo bandargohlari uchun yetakchi birjalar bilan cheklangan.

Sanoat inqilobi xomashyo va oziq-ovqatga talabning kengayishi, savdo hajmi va nomenklaturasining o‘sishiga olib keldi, tovarlar sifatining bir xilligi va ta’minotning muntazamligiga talablarni kuchaytirdi. Ishlab chiqarishning bu talablarini qondirish zarurati birinchi turdagi birjalarning o‘zgarishini, ularning yangi sharoitlarga moslashuvini asoslab berdi. Xususan, bozordan o‘rin ajratish, birja savdosini tashkil qilish va savdo odatlarini qayd etish bilan birga birjalarning asosiy funksiyalari qatoriga tovar standartlarini belgilash, namunaviy shartnomalar ishlab chiqish, narxlarni kotirovkalash, muammolarni tartibga solish (arbitraj) va axborot faoliyati ham qo‘shildi. Birjalar asta-sekinlik bilan xalqaro savdo markazlariga aylandi. Savdo aylanmasi o‘sish sur’atining tezligi, jahon bozorining vujudga kelishi naqd tovar partiyalari asosida savdo yuritishni qiyinlashtirdi. Ommaviy ishlab chiqarish ularning narxi o‘zgarib turadigan xomashyo yetkazib berilishiga ishonchdan tashqari kapitalga, jumladan, tovar shaklida sotish bosqichida turgan mahsulot chiqarishga sarflangan kapitalga foyda olishni ham talab qiladi. Narxlarning keskin o‘zgarishi riskni sezilarli oshirib, foyda olishdan ishonchi komil bo‘lishni pasaytiradi. Natijada birja operatsiyalarida tadbirkorlarga talab qilingan sifatli tovarni kerakli paytda foyda olish imkoniyatini ta’minlaydigan narxda yetkazib berishni kafolatlaydigan real tovar bilan muddatli bitimlar yetakchi rol o‘ynay boshladi. Birja savdosi rivojlanishining keyingi bosqichida fyuchers (ulgurji sirtqi, naqdsiz) savdosi vujudga keldi. Zamonaviy fyuchers savdosi tarixi AQSHning O‘rta Sharqida 1800-yillarning boshida boshlangan. U Chikagoda tijorat faoliyati va O‘rta G‘arbda don savdosining rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq. Talab va taklif sohasidagi betartiblik, yuk tashish va saqlash muammolari fermerlar va savdogarlarni tovarlarni keyin yetkazib berish sharti bilan shartnomalar tuzishga majbur qildi. Makkajo‘xori yetkazib berishga oldindan shartnomalar ilk bor daryo orqali savdo qiluvchi savdogarlar tomonidan tuzilgan bo‘lib, ular fermerlardan donni kech kuzda va qishning boshida olganlar, biroq uni makkajo‘xori kemaga yuklash uchun yaroqli holatga kelgunga, daryoda muz erib

ketgunga qadar saqlashlari lozim bo‘lgan. Qishki saqlash paytida narxning tushib ketishi riskini kamaytirish uchun bu savdogarlar Chikagoga borib, u yerda donni qayta ishlaydigan korxonalarga bahorda don yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar tuzganlar. Shunday qilib, ular o‘zlariga xaridorlar va don narxini kafolatlaganlar. Masalan, 1851-yilning 13-martida iyun oyida yetkazib berish sharti bilan 3 ming bushel (75 tonna atrofida) makkajo‘xori yetkazib berishga shartnoma imzolangan. XIX asrning oxirlariga kelib fyuchers savdosi shunchalik tezlasha boshladiki, savdo amaliyotini rasmiylashtirish, shartnomalarni standartlashtirish, hisob-kitob va xulq-atvor qoidalari, muammolarni hal qilish tartibini belgilash zarurati vujudga keladi. XX asrning boshlarida esa yangi tovar birjalarining vujudga kelishi bilan fyuchers savdosi yana va yana rivojlana boshladi. 2. Birja bozor elementi sifatida «Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta’siri, undan ko‘riladigan zararning darajasi va ko‘lami, birinchi navbatda, shu davlatning moliyaviy- iqtisodiy va bank tizimlarining nechog‘liq barqaror va ishonchli ekaniga, ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchliligiga bog‘liqligini isbotlashga hojat yo‘q deb o‘ylayman. O‘zbekistonda qabul qilingan o‘ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o‘z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo‘yar ekanmiz, eng avvalo, «shok terapiyasi» deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o‘zini o‘zi tartibga soladi, degan o‘ta jo‘n va aldamchi tasavvurlardan voz kech dik» 1 . Mamlakatimizda 1990–1991-yillardagi iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitlar o‘ziga xos birja jarayoniga va birjalarning keyingi rivojlanishiga olib keldi. Real tovar bilan birja savdosi hozirda bozor kollapsini boshidan kechirmoqda. Bozorning rivojlanishi bilan birjalar o‘z rivojlanishida qator bosqichlarni bosib o‘tdi: dunyoga kelish, tez o‘sish, pasayish, birja faolligi, birjalarni qayta tashkil qilish. Ularni bozor iqtisodiyoti sharoitlarida hali ko‘p qiyinchiliklar kutib turibdi. 1 Karimov I. A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 7-b.

Birja faoliyati bo‘yicha boy tajriba to‘plangan, birja kadrlari tayyorlangan, davlat qonunchiligi ishlab chiqilgan, birja ishi nazariyasi rivojlanmoqda. Bularning barchasi birja sohasida keyingi yangi sifat qadamlarini qo‘yish uchun shart- sharoitlar yaratilgan deb xulosa chiqarishga imkon beradi. Bozor sifatida birja xo‘jaliklarning mikro va makro darajalarini, ya’ni erkin xo‘jalik faoliyati yurituvchi tadbirkorlarni ishlab chiqarish bilan bog‘laydi. Birja eng muhim bozor mexanizmlari: raqobat, talab, taklif, narx shakllanishini o‘zida mujassamlaydi. Narx shakllanishi mexanizmi vositasida birja xo‘jalik agentlarini bozor o‘zgarishlari, yangi sharoitlar va yangi tovar turlarining paydo bo‘lishi haqidagi axborot bilan uzluksiz ta’minlaydi. Birja, bir tomondan, foyda olish maqsadida o‘z mahsulotlarini sotish uchun, boshqa tomondan, o‘z talabini qondirish uchun mustaqil xo‘jalik subyektlari uchrashadigan bozor elementi hisoblanadi (1-chizma). Birjada xaridor va sotuvchi bir-biri bilan bog‘liq emas. Oldi-sotdi jarayoni vositachilar (brokerlar, dilerlar, treyderlar) orqali amalga oshiriladi. Narx talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Agar ishlab chiqaruvchi birjada sifati yaxshilangan yangi tovar taklif etadigan bo‘lsa, u oshirilgan narx qo‘yishga haqli. Iste’molchilarning bunga javobi ijobiy bolgan holatda ishlab chiqaruvchi tarmoq bo‘yicha o‘rtacha darajadan yuqori foyda oladi. Bu boshqa tadbirkorlarni ishlab chiqarishni qayta yo‘naltirish va o‘zini yaxshi ko‘rsatgan tovar ishlab chiqarishga majbur qiladi.

1-chizma. Birjada mustaqil xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlari. Bunda tadbirkorlar xaridorlarni jalb qilish uchun uni arzonroq narxda taklif qiladi. Vaqt o‘tishi bilan ushbu mahsulot turining taklifi talabni oshiradi, bozor to‘yinadi, narx esa belgilangan o‘rtacha darajada barqarorlashadi. Agar yangi mahsulot turi ishlab chiqaruvchi birjada muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, ya’ni uning tovariga talab bo‘lmasa, narx pasayadi va ushbu tovar partiyasi sotib bo‘lingunga qadar tushib boradi. Talab va taklif muvozanatsizligi natijasida real tovar xaridorlari yoki sotuvchilari oldi-sotdiga tayyor bo‘lmaydilar. Shunda talab va taklifni vositachilar vaqtinchalik qo‘llab-quvvatlaydilar, xejlash mexanizmi orqali riskni narxning keyingi pasayishi yoki o‘sishigacha pasaytiradilar va yetarli foydani ta’minlaydilar. Birja bozori subyektlarining munosabatlari . Tovar birjasi bozor narxlari, bozorning holati va hokazolar haqida tijorat axboroti shakllantiriladigan joy bo‘lib xizmat qiladi. Birjalar narx haqidagi axborotlarning yagona manbasi bo‘lib, narx shakllanishi jarayoniga tobora katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Birja axboroti e’lon qilinadi, oldi-sotdi natijalari esa tijorat siri hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, tovar birjasining o‘zi savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirmasdan, faqat uning uchun sharoitlar yaratadi, xolos. Savdoni brokerlik idoralari va brokerlar (dilerlar, broker, diler, treyderlar birja sotuvchi sotuvchi sotuvchitaklif pul pul axborot pultalab Ta’minot nazorati Muammolarni hal qilishxaridor xaridor xaridor arbitraj omborlar Tovar yukalab jo‘natish

treyderlar) amalga oshiradi. Mamlakat qonunchiligiga ko‘ra, agar bu korxonalar o‘z oldig a bevosita birja savdosini tashkil qilish va tartibga solish bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshirishni maqsad qilib qo‘ymasa, birja korxonalarning aksiyalarini xarid qilish, qo‘yilmalarni amalga oshir ish huquqiga ega emas. Tovar birjalari Rossiyada hozirgi paytd a jahon bozori bilan bog‘liq emas, ularning vazifalaridan biri – mamlakat ichkarisida ishlab chiqaruvchidan yakuniy iste’molchiga savdo aylanmasini tashkil qilish. Bu birjalar faoliyatida alohida iz qoldiradi. Shunday qilib, birjaga bozorda tashkil etuvchi rol yuklatiladi. Bozorning tabiiy qonunlari, talab va taklif qonunlarini bartaraf qilmay, tovar birjasi mamlakatning bozor tizimiga sog‘lomlashtirish, tartibga solish va rejalashtirish elementlarini kiritadi. Birja orqali tovar ishlab chiqarish sohasidan iste’mol sohasiga tez harakatlanish amalga oshiriladi, chunki birja savdosi differensial foyda olgan holdagina bo‘lishi mumkin. Birjalar bizda tadbirkorlarni iqtisodiy tashkil qilish rolini ham bajaradi. Birja tovarni o‘zida jamlashi tufayli zaxiralarni vaqt va makon bo‘yicha taqsimlash joyi bo‘lib xizmat qiladi. Zaxiralarni makon bo‘yicha taqsimlash shu tarzda ro‘y beradiki, bu tovarga eng katta ehtiyoj va eng yuqori narx bo‘lishi aniqlanmagan holda muddatli savdo tovarni «havoda» ushlab turadi. Vaqt bo‘yicha taqsimlashning vazifasi zaxiralarni bozorga darhol, arzon narxda chiqarmasdan, ishlab chiqaruvchi yaratadigan imkoniyatlar doirasida yil davomida bir tekisda taqsimlashdan iborat. Bozor elementlari sifatida birjalar mohiyatini tushunish uchun ularning ajratib turadigan belgilarini sanab o‘tish lozim: – bozorning tartibliligi va savdoni tiklashning muntazamligi; oldindan belgilangan ma’lum bir qoidalarga bo‘ysunish; belgilangan joyga bog‘liqlik; tovarlarga standartlarning belgilanishi; namunaviy shartnomalar ishlab chiqish; narxlarni kotirovkalash; – arbitraj – mojarolarni tartibga solish; birjaning axborot faoliyati, tovarning o‘zi yo‘qligida bitim tuzish;

– bitimlarning o‘ziga xos xarakteri: javob tariqasidagi, xaridor va sotuvchi o‘rtasida ikkiyoqlama kimoshdi savdo tamoyili bo‘yicha; – sifat jihatidan taqqoslasa bo‘ladigan, alohida partiyalari bir-biri ni almashtira oladigan, bir xil tovarlar bilan ommaviy savdo qilish, bitimlarning chayqov xarakteri, savdo qatnashchilarining maksimal tijorat natijasiga intilishi – birja savdosini harakatlantiruvc hi iqtisodiy kuchdir. Bundan tashqari, fyuchers birja savdosi qo‘shimcha jihatlarga ega bo‘ladi: – maqsadi tovarning iste’mol qiymati emas, balki almashtirish qiymati hisoblangan bitimlarning soxta xarakteri, real tovar bozori bilan bilvosita aloqa (xejlash orqali); uning vakili birja shartnomasi bo‘lgan tovarning iste’mol qiymatini to‘liq bir xillashtirish; – bitim shartlarining katta qismini to‘liq bir xillashtirish (tovar miqdori, yetkazib berish muddati); – bitimlarning ta’minlanganligi va ular bo‘yicha kontragentlar-ning almashtiriluvchanligi. Fyuchers birjasi bir vaqtning o‘zida mos keluvchi tovarlar narxi bozorini ifodalaydi va birja kotirovkalarining shakllanishiga ham, xejlash mexanizmi orqali real tovar bilan muayyan bitimlarning amaldagi narxlariga ham, yakuniy hisobda – tovar ishlab chiqaruvchi firmalarning raqobatbardoshligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Birja mexanizmi tadbirkorlar o‘rtasida xo‘jalik yuritishning, mahsulot ishlab chiqarish va sotishning eng yaxshi sharoitlari va maksimal daromad olish uchun iqtisodiy kurashni qo‘llab-quvvatlaydi. Raqobat birja bozorida samarali faoliyat ko‘rsatadigan mexanizmni ifodalaydi. AQSH birja tizimining asosiy bo‘g‘ini Nyu-York fond birjasi hisoblanadi. Biroq ushbu birjaning yetakchi pozitsiyalarini Amerika fond birjasini tashkil qilish turi bo‘yicha monosentrik qilib qo‘ymaydi. Unda kattaligi bo‘yicha ikkinchi birja – Nyu-Yorkda joylashgan Amerika fond birjasi, mintaqaviy birjalar va so‘nggi o‘n yillikda – Chikago opsionlar birjasi sezilarli rol o‘ynamoqda. Nyu-York fond birjasi faoliyatini 1792-yildan boshlab yuritadi va tashkil etish shakli bo‘yicha uning a’zolari mulkida bo‘lgan korporatsiya hisoblanadi. Nyu-

York fond birjasining ishini u nin g a’zolari tayinlaydigan direktorlar kengashi boshqaradi. Birja a’zolari soni 1988-yildan beri o‘zgarmagan va 1469 kishini tashkil qiladi. Har yili bir necha o‘nlab joy o‘z egalarini almashtiradi, biroq Nyu- York fond birjasi a’zolar kontingenti yuqori barqarorlik bilan tavsiflanadi, bu birjani zamonaviy Amerikaning eng nufuzli institutlari qatoriga kiritadi. Birjada yetakchi rolni Nyu-York fond birjasining ikki toifa a’zolari: brokerlar va mutaxassislar o‘ynaydi. Mutaxassislar NyuYork fond birjasining kamchiligini tashkil etadi (1992-yil o‘rtalarida ularning soni 412 kishiga teng bo‘lgan), biroq ular uzoq vaqt birjachilarning yetakchilik qilgan guruhi bo‘lib kelgan, ularning ta’siri hozirda ham katta. Mutaxassislarning kuchi shundaki, ularbevosita bitimlar tuzishni monopoliyalashtirganlar – brokerlar ope ratsiyalarni o‘z hisobidan yuritish huquqiga ega emas va faqat mutaxassislarga mijozlarning aksiyalar oldi-sotdisi bo‘yicha topshiriqlarini yetkazadilar, xolos. Mutaxassislar o‘rtasida raqobat yo‘q va ularning har biri operatsiyalarni qat’iy belgilangan qimmatli qog‘ozlar chiqaruvi bo‘yicha yuritadi. Mutaxassis operatsiyalarni o‘z hisobidan yuritadi, u bevosita birja mijozlari bilan savdo qilish huquqiga ega emas. Uning bitimlarida kontragentlar bo‘lib faqat birjachilarning o‘zi qatnashishi mumkin. Mutaxassislar faoliyatining mohiyati shundaki, u Amerika birja atamashunosligidan so‘zma-so‘z tarjima qilganda, «narxlardagi uzilishni yopgan holda bozorni tashkil qiladi». Quyidagi shartli misolda keltirilgan ma’lumotlar bu faoliyatni tasvirlaydi (dollarda): sotuvchi sifatida ishtirok etayotgan investorlar (birja mijozlari) va xaridorlar taklif etayotgan narxlar o‘rtasidagi farq katta bo‘lib, 1 dollarni tashkil etadi. Bunday sharoitda bitim tuzishning ehtimoli kam. Mutaxassisning vazifasi eng yuqori narx taklif qilayotgan xaridor va eng past narx taklif qilayotgan sotuvchi sifatida ishtirok etishdan iborat. Bu holatda narx o‘rtasidagi farq 0,5 dollargacha, ya’ni ikki baravar qisqaradi. Natijada bitim tuzish ehtimoli ortadi. Fond operatsiyalari qatnashchilari: taklif, sotuvchi va xaridor narxi o‘rtasidagi farq (doll.), kurs bo‘yicha sotib olish, kurs bo‘yicha sotish: 104,50 105,51 Mijozlar 104,75 105,25 0,5 Mutaxassislar

Aytilganlar mutaxassislarga yuklatilgan asosiy funksiya asoslanadigan tamoyil – aksiyalar likvidligini ta’minlashni namoyish etadi. Bundan tashqari, mutaxassislar konyunkturaning barqarorlashuvini ta’minlashi va narxlarning keskin sakrashining oldini olishi lozim. Mutaxassislar juda faol savdo qiladi. Ularning soni nisbatan kam ekanligiga qaramay, so‘nggi yillarda Nyu-York fond birjasi operatsiyalarining 11 % i aynan ular hissasiga to‘g‘ri keldi, 90-yillarning boshida esa mutaxassislar ulushi 13 % ga teng bo‘lgan. Bevosita aksiyadorlar bilan munosabatlarga aksiyalar oldi-sotdisi bo‘yicha topshiriqlarni qabul qiladigan brokerlar kirishadi (NyuYork fond birjasida ularning soni 611 kishi). Standart topshiriqlar aksiyalar soniga 100 karrada beriladi (aksiyalar soni kichikroq operatsiyalar kamdan kam: ularning umumiy operatsiyalar hajmidagi ulushi 1991 yilda 0,5–1 % atrofida bo‘lgan). Bitimni tuzganlik uchun broker mijozdan komission mukofot oladi: 1975-yilgacha ularning miqdori qat’iy belgilangan va bitim hajmiga bog‘liq bo‘lgan. Nyu-York fond birjasining qolgan a’zolari ikkinchi darajali rol o‘ynaydi. Ular operatsiyalarni o‘z hisobidan amalga oshirib, birja mexanizmidagi o‘rni bo‘yicha mutaxassislarga yaqin turadi, qolganlar brokerlik funksiyalari, faqat investorlar uchun emas, balki ularda yig‘ilib qolgan investorlar topshiriqlarining bir qismini beradigan brokerlar uchun bajaradi. Nyu-York fond birjasida a’zolik huquqiga ayrim shaxslar ega, biroq agar birja a’zosi firmaning egalaridan biri hisoblansa, butun firma Nyu York fond birjasining a’zosi hisoblanadi. Nyu York fond birjasiga a’zo bo‘lgan firmalar orasida Amerika fond birjasida asosiy pozitsiyalarni egallagan o‘nlab investitsion banklar yetakchilik qiladi. Qimmatli qog‘ozlarni Nyu-York fond birjasida kotirovkaga qabul qilish uchun ular quyidagi talablarga javob berishi ker ak: joylashtirilgan aksiyalar bozor qiymati 16 mln. dollardan kam bo‘lmasligi; muomalada kamida 1 mln. oddiy aksiyalar bo‘lishi; «to‘liq lotlar» egalari, ya’ni 100 ta va undan ortiq aksiyalar egalari kamida 2 ming kishini tashkil etishi; oxirgi moliya yili uchun soliqlar

to‘lanmasdan oldingi korporatsiya daromadlari kamida 2,5 mln. dollar va bundan oldingi ikki yilning har biri uchun kamida 2 mln. dollar bo‘lishi lozim. Birjaning direktorlar kengashi ham korporatsiyaning mamlakat miqyosidagi mashhurlik darajasini, kompaniyaning tarmoqdagi o‘rnini, umumiy holati va rivojlanish istiqbollarini baholaydi. Fond birjasida korporatsiya qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olishning muhim sharti uning faoliyati haqida investorlarga vaqt-vaqti bilan axborot taqdim etish majburiyati hisoblanadi. Kompaniva aksiyalari kotirovkasini to‘xtatish (to‘xtatib turish) yoki kompaniyani kotirovka qilinadiganlar qatoridan chiqarishga ikki holatda yo‘l qo‘yiladi: birja direktorlar kengashining qarori bo‘yicha va kompaniyaning o‘z talabi bo‘yicha. Birjaning direktorlar kengashi kompaniya yuqorida ko‘rsatilgan shartlarni bajarmagan, xususan, miqdoriy ko‘rsatkichlarga javob bermagan hollarda bunday qadamni qo‘yishi mumkin. Bunday qaror birjada ro‘yxatga olingan kompaniyaning o‘zi tomonidan ham qabul qilinishi mumkin. Buning uchun ushbu masala bo‘yicha aksiyadorlar o‘rtasida ovoz berish o‘tkazish va ovozlarning 2/3 qismi buning uchun berilishi, bunga qarshi aksiyadorlarning 10 % dan ortiq bo‘lmagan qismi ovoz berishi va bunga kompaniya direktorlarining ko‘pchiligi rozilik berishi zarur. Oxirgi 10 yil davomida Nyu-York fond birjasida taqdim etilgan korporatsiyalar soni qariyb o‘zgarmadi. Hozirgi paytda bu raqam 1500 ni tashkil etadi. Ushbu korporatsiyalar guruhi Amerika biznesining eng sara vakillaridir. AQSHda muomalada bo‘lgan kapitalning eng katta ulushi shu aksiyadorlik jamiyatlarining aktivlariga to‘g‘ri keladi, 1993-yil boshida bu ko‘rsatkich 81 % ni tashkil qilgan. Nyu-York fond birjasi doimo uning faoliyatiga davlat tomonidan biror-bir aralashuvga qattiq qarshilik ko‘rsatib kelgan, birja faoliyatini tartibga solishning birja a’zolari tomonidan amalga oshirilishi yetarli ekanligini himoya qilgan va «yopiq klub» maqomini saqlab qolishga harakat qilgan. Biroq tarixan qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solishning ikki yo‘nalishi – davlat tomonidan va birjachilarning o‘zlari tomonidan tartibga solish vujudga kelgan. 1929–33-yillardagi inqirozgacha davlat amalda birjalar faoliyatiga

umuman aralashmagan. Inqiroz va uning ortidan kelgan depressiya fond bozori faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish tadbirlarini ishlab chiqishni tezlatdi. Hozirgacha 1933-yilda qabul qilingan qimmatli qog‘ozlar haqidagi qonun va 1934- yilda qabul qilingan fond birjalari haqidagi qonun qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni davlat tomonidan tartibga solishga asoslanadigan asosiy hujjatlar hisoblanadi. Birjalar faoliyatiga davlatning aralashuvi asos qilingan bosh g‘oya aksiyalar va obligatsiyalar oldi-sotdisi jarayoniga maksimal aralashmaslikka erishish bo‘ldi. Bu g‘oya inqirozdan keyin qabul qilingan qonun hujjatlari asoslanadigan «axborot taqdim etish» tamoyilida o‘z aksini topdi. Ularning mualliflari shundan kelib chiqdilarki, agar korporatsiyalar aksiyadorlarga firma faoliyati haqida to‘liq va ishonchli axborot taqdim etadigan bo‘lsa, bu avtomatik ravishda qimmatli qog‘ozlar bozorining barcha nuqsonlari yo‘qolishiga olib keladi, chunki aksiyalar va obligatsiyalar haqiqiy qimmatini oson aniqlash mumkin bo‘ladi va ular bilan turli maxinatsiyalar yaqqol ko‘rinib qoladi. AQSHning ahamiyati bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turadigan birjasi – Amerika fond birjasi rasman mustaqil, haqiqatda esa Nyu-York fond birjasi bilan uzviy bog‘liq. Amerika fond birjasi XIX asrning 50-yillaridan boshlab qimmatli qog‘ozlar norasmiy bozori sifatida mavjud bo‘lgan, uning tashkiliy shakllanishi 1908–1921-yillarda ro‘y bergan. Ushbu birjada qabul qilingan birja savdosi qoidalari, asosan, Nyu-York fond birjasida amal qiladigan qoidalar bilan bir xil. 1975-yilgacha ikkala Nyu-York birjalarida bir xil komission mukofotlar qo‘llanilgan. Bu holat bitta moliyaviy markazda joylashgan ikkita yirik birjaning raqobat qilishi uchun potensial imkoniyatlarini pasaytirgan. Nyu-York fond birjasi va Amerika fond birjasi o‘rtasida kuchli raqobat yo‘qligining asosiy sababi shundaki, Amerika fond birjasi a’zolarining ko‘pchiligini Nyu-York fond birjasida yetakchi o‘ringa ega bo‘lgan firmalar tashkil etgan. Amerika fond birjasida qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olishda qo‘yiladigan talablar Nyu-York fond birjasi standartlariga nisbatan yumshoqroq. Amalda

Amerika fond birjasi Nyu-York fond birjasining o‘ziga xos sinov maydoni vazifasini bajaradi. Istiqbolli va o‘sib borayotgan korporatsiyalarning qimmatli qog‘ozlari dastlab Amerika fond birjasida kotirovka qilinadi va so‘ngra, agar uzoq vaqt davomida bu korporatsiyalar ulardan kutilgan umidlarni oqlasa, ularning qimmatli qog‘ozlari Nyu-York fond birjasiga o‘tkaziladi. «General Motors», «Radio Corporations of America» kabi korporatsiyalarning qimmatli qog‘ozlari aynan shu yo‘lni bosib o‘tgan. Amerika fond birjasi xorijiy qimmatli qog‘ozlar savdosida ham sezilarli o‘rin egallagan. AQSHning birjadan tashqari bozori ham qimmatli qog‘ozlar bozorida sezilarli o‘ringa ega. Hozirgi paytda birjadan tashqari aylanmaning asosi milliy fond dilerlari tomonidan tashkil qilingan va 1971-yilda ishga tushirilgan NASDAQ kommunikatsiya tizimi hisoblanadi. Ushbu tizim doirasida aksiyalari kotirovka qilinadigan amerikalik va xorijiy korporatsiyalar soni barcha amerika birjalarida kotirovka qilinadigan korporatsiyalarning birgalikdagi sonidan ham ko‘p. Birjadan tashqari bozorning o‘z kanallari bo‘yicha milliardlab aksiyalarni o‘tkazish qobiliyati shuni ko‘rsatadiki, tashkilotchilik nuqtayi nazaridan u juda yuqori rivojlangan. Buning ustiga, NASDAQ tizimining texnik imkoniyatlari unga hozirgi paytda birjalarda kotirovka qilinayotgan aksiyalarni ham kiritishga imkon beradi. 360 dan ortiq firma NASDAQ tizimida kotirovka qilinayotgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha diler sifatida qatnashmoqda. NASDAQ tizimiga kirish uchun kompaniyalar o‘z qimmatli qog‘ozlarini 1933- yildagi Qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonun yoki 1940-yildagi Investitsion kompaniyalar to‘g‘risidagi qonunga muvofiq ro‘yxatdan o‘tkazishlari lozim; ular obuna bo‘yicha joylashtirilgan kamida 100 mingta aksiyaga ega bo‘lishi va 300 dan ortiq aksiyadorni birlashtirishi zarur. Bundan tashqari, har bir aksiya narxi, foyda va aktivlar hajmi, bu aksiyalar bozorini belgilab beradigan va ular bilan bitimlarni nazorat qiladigan shaxslarning mavjudligiga taalluqli qo‘shimcha shartlar ham ko‘zda tutilgan. Hozirgi paytda NASDAQ tizimida brokerlar ham, dilerlar ham ishlamoqda.

Xulosa Moddiy qiymatliklar ulgurji savdosini amalga oshiradigan birjalar erkin iqtisodiyotning tashkiliy rasmiylashtirilgan, klassik instituti, rasmiy narx kotirovkasi va standartlar bo‘yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo‘lgan, muntazam faoliyat ko‘rsatadigan tovarlar ulgurji bozoridir. Bunday birjalar doimiy ish vaqti va tayinli ish joyiga ega bo‘lgan, muayyan qiymatga ega bo‘lgan tovar yoki tovarlar majmuyi bilan savdo qiladigan bozorni o‘zida aks ettiradi. Birja amaliyotida tovar birjalari faoliyati, asosan, xomashyo va qishloq xo‘jalik mahsulotlari oldi-sotdisi bilan cheklansa, fond birjalari fond qiymatliklari – aksiyalar va turli obligatsiyalar savdosi bilan shug‘ullanadi. Odatda, birja tovarlari – bu xomashyo, mahsulot ishlab chiqarishning texnologik jarayoni boshlanishiga mansub. Shu sababli ular ko‘p jihatdan chiqariladigan boshqa tovarlar narxini belgilab beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, klassik birja tovari – sifati va hajmi bo‘yicha bir xillashtirilgan, qat’iy belgilangan, oson muayyanlashtirilgan, barqaror xususiyatlarga ega bo‘lgan ommaviy mahsulot. Shuningdek, u urfdan chiqib qolmasligi yoki ma’naviy eskirmasligi kerak. Yana shuni ta’kidlash lozimki, birja yuridik shaxs maqomida oldi-sotdi bitimining tomonlaridan biri sifatida ishtirok etmasdan, faqat va faqat bitimning amalga oshirilishi va birja savdosi tartib-qoidalariga qat’iy rioya etilishini ta’minlab beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha va uning analitik va sintеtik hisobi

Birja va birjalar faoliyati

Birjalar faoliyatining asosiy tamoyillari

O`zbеkiston rеspublikasida birjalar faoliyati

Birjalar - boshqaruv organlari va funktsional vositachilar