Bank xavfsizligiga ta`sir qiluvchi xatar shakllari - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank xavfsizligiga ta`sir qiluvchi xatar shakllari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144 KB

Ko'chirib olish

Bank xavfsizligiga ta`sir qiluvchi xatar shakllari Reja: 1. Bank xavfsizligiga ta`sir qiluvchi xavf- xatar turlari 2. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni o‘tkazishdagi firibgarlik va uni ogohlantirish 3. Kreditlash ishi bilan bog‘liq noqonuniy operatsiyalar va ularni oldini olish choralari 4. Kassa va valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq noqonuniy operatsiyalar va ularni oldini olish choralari 5. Qo‘riqlanyotgan bank haqidagi axborotni noqonuniy olish va ishlatish yo‘llari

Tayanch iboralar: Bank, xavfsizlik, xavf-xatar, naqd pulsiz hisob-kitoblar, pul o‘tkazmalari tizimi, kreditlash, kredit riski, valyuta, valyuta riski, kassa operatsiyalari, axborot tizimi, operator, tizim, himoya, xarajatlar, audentifikatsiyalash. Bank xavfsizligiga ta`sir qiluvchi xavf- xatar turlari Barcha to‘lov tizimlarida ma`lum risklar mavjud, hattoki ishonchi yuqori bo‘lgan to‘lov tizimlarida ham. Tizimga xos bo‘lgan risklarning xususiyati shundaki, ular tizimning bir joyida kelib chiqqan nosozlik uning boshqa joylariga ham ta`sir e`tib, ularning ishlashini buzilishiga olib keladi. Shuning uchun ham to‘lov tizimining ishonchliligini oshirishda va risklarni samarali boshqarilishiga katta talablar qo‘yiladi. Risk - bu faoliyat natijasining noaniqlik holati, undan kutilayotgan yoki rejalashtirilgan ko‘rsatkichlardan og‘ishdir. Banklar faoliyatining asl mohiyatini ochib berishda xorijlik olimlar ham o‘z fikrlarini bayon etganlar: “Ko‘pchilik odamlar uchun banklar bu faqat pulni depozitga jalb qilish va chek yozib berishdir. Ammo, u yerda shunday siz ahamiyat berishingiz kerak bo‘lgan jarayon borki, ya`ni sizda o‘z pulingizni to‘g‘ri boshqara olish ishonchi paydo bo‘ladi..." Banklarning bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi bank tizimini shakllantirish, mavjud bo‘lgan mablag‘larni eng kam risk asosida joylashtirib yuqori daromad olish va o‘z navbatida, bank operatsiyalarining risklilik darajasini oshiradi. To‘lov tizimlarining faoliyatida bir qator risklar mavjud, ular ichki va tashqi tomonlardan kelib chiqish tabiatiga ega va shu tariqa ularni ichki va tashki risklarga ajratish mumkin. Ichki risklarga quyidagi risklar kiradi :

operatsion risk - texnik nosozliklar va operatsion xatolar kabi operatsion faktorlar kredit va likvidlilik risklarining yuzaga kelishiga yoki ularning darajasini yanada oshiradi. Bugungi kunda operatsion risklar, risklar ichida yuqori salmoqqa ega va unga e`tibor kuchayib bormoqda, chunki bu holat zamonaviy to‘lov tizimlarni avtomatlashtirish jarayoni kuchayib borishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari ushbu kategoriya riskiga to‘lov tizimini boshqarish riskini ham kiritish lozim. Moliyaviy xizmatlarni amalga oshirishi bilan bog‘liq risklar operatsion, texnologik risklarni, innovatsiyalar risklari, havfsizlik risklari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Operatsion va texnologik risklarga bank texnika-texnologiyasida uchrab turadigan (sboy) axborotlarni yo‘qotishlar (kompyuter tizimida yo‘qotishlar, hujjatlarni yo‘qotish, kompyuter tamagirligi, bank xodimlari faoliyatida xatolarga yo‘l qo‘yishi va boshqalar) kiradi. Operatsion riskni minimallashtirish maqsadida bankning ichki nazorat xizmati va auditni baholash metodologiyasi talablarining bajarilishini taminlaydilar va bank risklarini baholash

usullarini to‘liq va samarali qo‘llanishini tekshirib berish orqali risklarni nazorat qiladi. Shu bilan birga avtomatlashgan malumot sistemasidan foydalanilish uchun ish jarayonining himoyalanganligini ichki nazoratdan o‘tkazadilar. Operatsion risk turlari quyidagilardan iborat : • ichki bo‘hton va firibgarlik, ya`ni dillerlar tomonidan bank holati bo‘yicha noto‘g‘ri ma`lumotlarning berilishi, xodimlar tomonidan amalga oshirilgan o‘g‘irliklar, xodimlarga berilgan pora evaziga kredit hujjatlarini soxtalashtirish va boshqalar; • tashqi bo‘hton va firibgarlik, ya`ni hujjatlarni o‘g‘irlash va soxtalashtirish, kompyuter aloqalariga ruxsatsiz kirish, kredit olish uchun noto‘g‘ri ma`lumotlar taqdim etish ; Muallif ishlanmasi. • mijozlar, xizmatlar va biznes yuritish standartlariga oid ma`lumotlardan ruxsatsiz foydalanish, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va hisobvaraqlardan foydalangan holda firibgarlik; • moddiy aktivlarga zarar yetkazish, ya`ni qo‘poruvchilik, terrorizm, yer qimirlashi va boshqa tabiiy ofatlar; • ishdagi, axborot va aloqa tizimidagi xatolik va uzilishlar, ya`ni texnikaning ishlamay qolishi, telekommunikatsiya muammolari va dasturdagi uzilishlar; • hujjatlarni rasmiylashtirish, operatsiyalar o‘tkazish va jarayonlarni boshqarish, ya`ni ma`lumotlarni kiritishdagi xatoliklar, huquqiy hujjatlarning yetishmasligi, kredit ta`minotiga tegishli hatoliklar va boshqalar. To‘lov tizimining operatsion riski tashkiliy va texnik tabiatga ega bo‘lgan risklardir. Boshqarish riski deb quyidagi risklar nazarda tutiladi: -to‘lov tizimining texnik imkoniyatlarining nosamarali ishlatilish riski; - pul resurslaridan nosamarali foydalanish riski ; - o‘z vaqtida to‘lov tizimi faoliyatidagi risklarni bartaraf etilmaslik riski; -kredit riski - tizimda bir tomon to‘liq o‘z moliya majburiyatlarini bajarish bugungi kunda va kelajak davrda imkonini yo‘q bo‘lishi mumkinligi;

-likvidlilik riski - bu to‘lov tizimining ishtirokchilaridan biri o‘z majburiyatini to‘liq va o‘z vaqtida bajarish uchun yetarli darajada oborot mablag‘lariga bo‘lmay qolish riski, lekin kelajakda to‘lash uchun imkoni bo‘lishi mumkin; -valyuta riski - bu risk valyuta kursining o‘zgarishi bilan bog‘liq, amaliyotda valyuta kursining to‘lovchiga nisbatan salbiy o‘zgarishi uning to‘lov faoliyatiga salbiy ta`sir etadi. Tashqi risklarga quyidagilar kiradi: -me`yoriy xarakterga ega bo‘lgan risklar . Bu risklar yetarli darajada ishlab chiqilmagan me`yoriy baza bilan izohlanadi. Ushbu risklarning mavjudligi boshqa risklarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bu yerda ta`kidlash lozimki, texnika va texnologiya sohasidagi innovatsion jarayonlarda dastlabki vaqtlar ichida me`yoriy bo‘shliq mavjud bo‘lib qoladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan barcha turdagi risklarning amaliyotda ko‘rinishi va o‘z vaqtida ularning bartaraf etilmasligi tizimli risklarni keltirib chiqadi va tizimning barcha elementlariga salbiy ta`sir etadi. Tizimli risklarning xavf-xatar darajasi uni keltirib chiqargan riskning xavf - xatar darajasi bilan bog‘liq. Ichki va tashqi risklar tizimli risklarni keltirib chiqarish uchun asos hisoblanadi. Tizimli risklarning amaliyotda ko‘rinishi to‘lov ishtirokchilarning o‘z vaqtida majburiyatlarini bajarishga to‘lov tizimining ishlash faoliyati buzilishi ta`sir etib, u nafaqat tizimning barqarorligiga xavf soladi, balki moliyaviy bozorga ham ta`sir etadi. Bank maxsulotlarini sotishdagi strategik yo‘nalish, bank tarakkiyotining muhim muammosi bo‘lib hisoblanadi. Umumiy ma`noda ularni funksional-obyekt yo‘nalishli, asosiy maqsadi bir guruh bank mahsulotlarini sotish yo‘li bilan yoki mijozlar ma`lum guruhining alohida bank mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini kondirish yo‘li bilan daromad olishdan iborat banklarga ajratish mumkin. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va to‘lov tizimi

1-jadval Bank mahsulotlarining risk darajasi. № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Банк маҳсулоти Маҳсулотнинг товар- қиймат хусусияти Хавф-хатар параметрлари (потенциал) Ссуда операциялари Қарздорларга кредит бериш Кредит хатари (имкони бор ва оммабоп) Депозитларни бошқа банкларга жойлаштириш Молиявий ресурслар савдоси Фоизли хатар (ахборотга эга булиш савиясига кўра) Депозитларни ми- жозлардан жалб этиш Молиявий ресурсларни сотиб олиш Амалда мавжуд эмас Мижозлар талабига кўра тўловларни амалга ошириш Хизматлар савдоси Тижорат хатари имконияти Капитал қўйилмаларни банкнинг шахсий маблағлари ҳисобидан молиялаш Молиявий ресурслар савдоси Хатарнинг юқори эҳ- тимоллилиги Қимматли қоғозларни олиш Қимматли қоғозлар портфелини шакл- лантириш учун банк харажатлари Тизимли хатар имко-нияти Кафолатномаларни бериш ва кафолатлаш Хизмат кўрсатиш Кафолат таснифига боғлиқ хатар Валюта олди-сотдиси ва уни сотиб олиш Олди-сотди савдоси Валюта хатари (тизими) Лизинг операцияларини амалга ошириш Ижара Аҳамиятсиз хатар Хизмат кўрсатиш ва товар етказиб бериш базасидан Олдиндан тўлов, пул маблағлари савдоси Пул маблағларини йўқотиш хатари (аҳамияти) Bunda quyidagi holatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Tahlil bank faoliyatning barcha jabhalariga «xizmat ko‘rsatishi» kerakligini, uni baholash va prognozlash uchun asos bulishini inobatga olib, bankning mazmuni va yo‘nalishlari bank oldida turgan vazifalar va maqsadli yo‘l-yo‘riqlardan kelib chiqishi lozim. Faoliyatning yangi sharoitlari nafaqat an`anaviy bank qarorlari va operatsiyalarini, balki yangi texnologiyalarni ham faol qo‘llashni talab qiladi.

Ilg‘or xorij tajribasini qo‘llashga asoslangan yangi bank to‘lov texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: -bank kafolati ostida qarzga olingan mablag‘larni jalb qilish yo‘li bilan dasturlarni amalga oshirishda ishtirok etish; -bank tomonidan aksiyalangan chet el kompaniyalari bilan o‘zaro faoliyat yuritish; -marketingni faol qo‘llash asosida o‘sib boruvchi daromadli bank veksellarini sotish; -tijorat bankining elektron to‘lov operatsiyalari dasturlarini keng joriy etish. Bu sharoitlarda ularning o‘rni- «iqtisodiy lokomotivlari» dan to islohotning bosh tormozigacha bo‘lgan bir-biriga zid xususiyatlar bilan baholanadi. O‘zbekistonning ayrim tijorat banklari xalqaro andozalarga mos darajada ishlash qobiliyatiga egadirlar. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni o‘tkazishdagi firibgarlik va uni ogohlantirish. Banklarning to‘lov tizimidagi risklarining vujudga kelishi darajasi quyidagi omillarga bog‘liq: ■ bank kredit faoliyatining ma`lum bir sohada markazlashuvi darajasi; ■ o‘ziga xos ma`lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayetgan mijozlarga kredit va boshqa bank xizmatlarining kancha to‘g‘ri kelishi; ■ kam urganilgan, yangi, noan`anaviy sohalarda bank faoliyatining markazlashuvi; ■ kredit berish, qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish bo‘yicha bank siyesatiga xususiy va jiddiy uzgarishlar kiritish; ■ yangi va yaqinda jalb qilingan mijozlarning foizi; ■ qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko‘p xizmatlarning kiritilishi (u vaqtda bankda salbiy talablar ko‘payishi mumkin); ■ bozorda sotilishi qiyin bo‘lgan qimmatliklarni yoki qiymati tez tushadigan narsalarni garov sifatida qabul kilib olish va boshqalar.

Banklarning to‘lov tizimidagi risklarini boshqarish quyidagilarni e`tiborga olgan holda olib borilishi kerak: Mazkur jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish bo‘yicha tajribasidan iborat bulishi kerak. Qarz oluvchining o‘zining barcha operatsiyalari bo‘yicha (o‘zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari) yoki aniq loyiha bo‘yicha mablag‘ olish qobiliyati va pul vositalarini boshqarish qobiliyati ega ekanliklarini doimo monitorning qilish. Mijozlarning pul mablag‘lari bazasi va so‘ralgan kredit uchun o‘zining mablag‘larini sarflashga doir majburiatlari. Qarz oluvchi o‘z riski bo‘yicha mas`uliyatini bank bilan birga o‘z zimmasiga olishi, o‘zining xissadorlik kapitalining qabul qilinishi mumkin bo‘lgan kismini takdim etib, o‘ziga tegishli bo‘lgan majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi kerak. Bunda to‘lovlar uchun risklarni mijoz va bank teng bo‘lishishi kerak. Maxalliy, xududiy va umumjahon iqtisodning joriy axvoli va tavsifi, shuningdek qarz oluvchining milliy iqtisodiyotning moliyaviy va siyosiy holati. Bank tomonidan amalga oshiriladigan barcha to‘lovlar maqsadlilik va ta`minlanganlik shartlariga to‘liq javob berishi kerak. Aks holda to‘lovlar tovarlar va xizmatlar bilan ta`minlanmay qolishi va tovar-pul munosabatlari nisbati buzilishi mumkin. Banklar odatda kredit sifati bo‘yicha o‘zlarining xususiy reyting sistemalarini ishlab chikadilar, ayrimlari oddiy sxemalardan foydalanadilar, boshqalari murakkab va bo‘linib ketgan, hamma narsani o‘z ichiga oladigan sxemalarni ishga soladi. Shunday bo‘lsa ham maqsad doim bir bo‘lishi kerak: kredit berishda ham, uning bahosini belgilashda ham bankning kredit bo‘limi uchun karor qabul qilish jarayenini yengillashtirish. Odatda bu narsa risk toifalarini rakamlar yeki xarflar bilan atash, ularni klassifikatsiya qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi To‘lov risklarini yuzaga keltiruvchi omillar eng avvalo bank tomonidan aniq bank, kredit va depozit siyesatlarining ishlab chikilmaganligi.

Ushbu yuqoridagi siyesatlarga amal qilinmasligi va to‘lovlarning monitoringini passiv kreditlarni esa agressiv tashkil qilinganligi (kreditlarning aktivlardagi ulushi 65 % dan ortik bo‘lganda). Tarmoklar va opreatsiyalar bo‘yicha diversifikatsiyaning to‘g‘ri tashkil qilinmaganligi Insayderlar bilan shartnomalar hajmining ko‘pligi Bank mutaxasislarining yuridik jixatdan yetarli tajribaga ega bo‘lmaganliklari Olinayotgan garovlarning to‘g‘ri tanlanmasligi. Bu bo‘yicha ham yurist xulosasini olish o‘ta muhimdir. To‘lov talabi bilan kelgan mijozlar xakida ma`lumotlarning yo‘qliga yeki ularni yigishning qiyinchiliklari ham mavjuddir. Kredit olgan mijoz korxonalarda (ayniksa ilgaridan faoliyat kursatib keluvchi korxonalarda) raxbarlarning tez tez almashib turishi ham o‘ziga yarasha riskli holatlarni yuzaga keltirmokda. Moliyaviy hujjatlar tahliliga yuzaki yendashish. Mijoz talab kilgan mablag‘ning tulik asoslanganligini aniqlashda qo‘yilgan xatoliklar. Yangi tashkil etilgan mijozlarning kredit portfelidagi ulushi. Ta`minotlarning yetarli bo‘lmasligi (garov bahosining asossiz ravishda yuqori bo‘lishi). Hujjatlarni tayorlashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar (bank manfaatlarini yetarli himoya qilinmasligi). ■ Qarzning so‘ndirilish davrida yetarli nazoratning bo‘lmasligi. Yuqoridagi bayon qilingan barcha vazifalar hozirgi kunda respublikamizda mavjud bo‘lgan barcha tijorat banklari uchun dolzarb, birlamchi, vazifalar bo‘lib hisoblanadi. Chunki turli turdagi (mulk shaklidagi va tarmok banklarining) banklarni vujudga kelishi, ular orasida raqobatni kelitirib chikarmokda. Banklarimiz tomonidan mijoz uchun kurash nafaqat kunda, hattoki har daqikada olib borilmoqda.

Bu o‘z navbatida banklarning bozor talabi asosida mijozlarga yangi-yangi bank xizmatlarini kidirib topib, ularga taklif qilishni talab kilmokda. Shu munosabat bilan marketing-menejment, umuman bank sohasidagi boshqaruv va marketing texnologik jixatidan, kasbiy mutaxassislar bilan ta`minlash orkali, hamda boshqa jahon standartlari asosida tobora rivojlantirishga harakat kilmokdalar. Bu muammoni amalga oshirish esa o‘z navbatida, bozorni kuzatish maqsadida axborotni tuplash; tovarni o‘rganish va uni bahosini aniqlash; sotishni amalga oshirishdan iboratdir. Kreditlash ishi bilan bog‘liq noqonuniy operatsiyalar va ularni oldini olish choralari. Kredit vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini ma`lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar majmuidir. Banklar faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish, ularda mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklari, ularning sifati va darajasini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Ma`lumki, bank amaliyotida foyda asosan berilgan kreditlar bo‘yicha olinadigan foizlardan tashkil topadi. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasining yoki kreditning o‘z vaqtida to‘lanmasligi yoki umuman to‘lanmasligi oqibatida bank foydasining kamayishi bankning kelajakdagi mablag‘lar salmog‘ining tushib ketishiga olib keladi. Banklar faoliyatida kredit operatsiyalari asosiy o‘rinni egallagani uchun ularning kredit portfelini to‘g‘ri tashkil qilish banklarning samarali va barqaror faoliyat ko‘rsatishi uchun imkoniyat yaratib beruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kredit riski mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit bo‘yicha foizlarni to‘lay olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi. Bank kredit berib, uning o‘rniga mijozning tegishli hujjatlarini oladi. Bu hujjatlar mohiyati jihatidan

to‘lash to‘g‘risidagi va`da, xolos. Bank kreditlari risklarining eng ko‘p ishlatiladigan ko‘rsatkichlari: • harakatsiz (muammoli) kreditlarning kreditlar va lizing bo‘yicha majburiyatlarning jami hajmiga nisbati; • kreditlar bo‘yicha hisobdan chiqarish (zararga olib borish) summasining kreditlar va lizing bo‘yicha majburiyatlarning jami summasiga nisbati. Berilgan kreditlarning o‘z vaqtida banklarga qaytarilishi kreditlash jarayonining qay darajada tashkil qilinishiga, kredit berish va qaytarilishining muddatlariga rioya qilinishiga, ssudalar, ayniqsa muddati o‘tgan yoki uzaytirilgan kreditlar bo‘yicha hisob-kitob operatsiyalarining to‘g‘ri olib borilishiga, ssudalar bo‘yicha zararlarni qoplash rezervi miqdoriga, banklararo kredit va markazlashtirilgan kreditlar bo‘yicha operatsiyalarning qonuniyligiga va kreditlarni to‘g‘ri turkumlash bo‘yicha banklarda o‘tkaziladigan analitik operatsiyalarning sifatliligi va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Banklar tomonidan bajariladigan barcha kredit operatsiyalar ularning kredit portfelida o‘z ifodasini topishi, har bir bank kredit portfelining sifatli bo‘lishiga erishishi zarur. Bu esa kreditlarning o‘z vaqtida qaytib kelishiga asos bo‘lishi mumkin. Tijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining keng bo‘lishiga olib keladi. Hindistonlik olima Shrita Chand o‘zining “Tijorat banklari va ularning funksiyalari” haqidagi maqolasida quyidagicha fikr bildirgan: “Banklarni ularning tuzilishi asosida yoki ularning funksiyalariga qarab turli guruhlarga bo‘lish mumkin. Bank strukturasi bank ishlari doirasida bank bo‘limlarida shakllanadi. Bankning bajaradigan funksiyalariga qarab depozit va investitsion banklar faoliyatiga bo‘lish mumkin”. Tijorat banklari o‘z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlarni o‘z vaqtida mablag‘ bilan qo‘llash va bunday tashkilotlarni aniqlash kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali mamlakat iqtisodining rivojlanishiga ham juda katta hissa qo‘shmoqda. Bir guruh rus iqtisodchilari tomonidan keltirilib, ular

«...tijorat banklarining kredit portfeli-bu kreditlarni ma`lum belgilar bo‘yicha turkumlashdir», degan fikrni oldinga suradilar. Bu keltirilgan ta`riflarni kredit portfeliga berilgan to‘liq ta`rif, deb xulosa qila olmaymiz. Chunki turkumlash jarayoni ikkilamchi bo‘lib, uni amalga oshirish uchun bank avvalom bor kredit portfeliga ega bo‘lishi lozim. Kreditlarni turkumlash bizning fikrimizcha, kredit portfelining sifatiga baho berish uchun zarur. Shunday qilib, tijorat banklarining kredit portfeli turli xil kredit risklariga asoslangan, muayyan mezonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talablarining yig‘indisi bo‘lib, uni samarali boshqarish kredit risklarini va umuman olganda bank risklarini kamaytirishning muhim omili hisoblanadi. Bankning kredit faoliyati, uni boshqa nobank tashkilotlardan farqlovchi asosiy mezonlardan biridir. Jahon amaliyotida aynan kreditlash bilan bank foydasining talaygina qismi bog‘liq. Shu bilan bir vaqtda, kreditlarning, asosan, yirik kreditlarning qaytarilmasligi bankning bankrot bo‘lishiga olib kelishi ham mumkin. Banklar faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ularda mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklari, ularning sifati va darajasini aniqlash, tahlil qilishdan iborat. Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya`ni kredit summasining (qisman yoki to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi. Kredit risklarining banklar uchun dolzarb muammoligi shundaki, kredit riski mavjud bo‘lgan holda kreditor (bank)da qarz oluvchi tomonidan kredit shartnoma shartlarini, uning o‘z majburiyatlarini belgilangan vaqtda bajara olish imkoniyatiga ishonchsizlik hosil bo‘ladi. Ma`lumki, bank amaliyotida foyda asosan berilgan kreditlar bo‘yicha olinadigan foizlardan tashkil topadi. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasining yoki kreditning asosiy summasining o‘z vaqtida to‘lanmasligi yoki umuman to‘lanmasligi bank foydasining kamayishi oqibatida bankning kelajakdagi mablag‘lari salmog‘ining tushib ketishiga olib

keladi. Shuning uchun kreditorlar ular bergan mablag‘larning qaytishi bilan bog‘liq risklarni kamaytirishga harakat qiladilar. Qarz oluvchi faoliyatida mavjud risklar darajasini kreditor kredit bergunga qadar, keyinchalik kredit bergandan keyin undan foydalanish davomida aniqlash mumkin. Riskni minimallashtirish maqsadida kreditor kredit berishdan oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. Kreditlarning belgilangan muddatda qaytarilishi quyidagi qator sabablarga bog‘liq : alohida olingan banklarda kredit berish jarayonining tashkil qilinish darajasi; ssudalar berilishi va qaytarilishi tartibiga amal qilinish darajasi; ssudalar va ayniqsa, muddati uzaytirilgan va muddati o‘tgan; ssudalarni hisobga olish jarayonining to‘g‘ri aks ettirilishi; ssudalarning to‘g‘ri tasniflanishi; • sudalar bo‘yicha ehtimoliy yuqotishlarga ajratilgan zahiralar miqdori va boshqalar. Kredit portfelining mohiyatini ochib berishda quyidagi omillarni inobatga olish zarur. Bular: • kreditlar bo‘yicha risk darajasi; • kredit berish obyektlari; • kreditdan foydalanish muddati; • kreditning hajmi va ta`minlanganligi; • mijozning moliyaviy holati, mulk shakli va boshqalar. Shularni inobatga olgan holda bizning fikrimizcha, kredit portfeliga quyidagicha ta`rif berish mumkin. Banklarning kredit portfeli - bu turli xil kredit risklarga asoslangan mua`yan me`zonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talablarining yig‘indisidir. Mazkur ta`rif kredit portfelining mohiyatini to‘g‘ri tushunish va tahlil qilishga yordam beradi. Chunki: • berilgan kreditlar bo‘yicha risk darajasini ifodalovchi mezonlar; • bankning barcha bergan kreditlari bo‘yicha talablari yig‘indisini hisobga

olish zarurligi; • kreditlarning asosiy me`zonlari bo‘yicha turkumlash lozimligi va boshqalar o‘z aksini topgan. Kredit riskining yuzaga kelishiga quyidagi hollar: а ) turli xil makro va mikroiqtisodiy omilar, iqtisodiy qonunilik va me`yorlardagi o‘zgarishlar; b) qarz oluvchi o‘z faoliyatida bo‘ladigan iqtisodiy va siyosiy muhitdagi o‘zgarishlar, salbiy hollar tufayli olingan kreditni to‘lashga mos pul oqimini tashkil qila olmasligi; v) kreditning ta`minlanganligi uchun olingan garovning qiymati va sifati bo‘yicha to‘liq ishonchning yo‘qligi; g) yuqori bilimga ega bo‘lgan bank xodimlar va mijozlarning kamyobligi; d) qarz oluvchi subyektning mahalliy yoki davlat miqyosida obro‘sining tushib ketishi, uning ishchanlik faoliyatida yuzaga kelgan o‘zgarishlar va boshqa sabablar bo‘lishi mumkin. Kredit riski tashqi omillarga (bozor holati, iqtisodiy muhit holati bilan bog‘liq) va ichki omillarga (bankning o‘zining xato faoliyati sabab bo‘lgan) bog‘liq bo‘ladi. Tashqi omillarni boshqarish imkoniyatlari cheklangan bo‘lsa ham, ammo o‘z vaqtidagi harakatlar bilan bank ushbu omillarning ta`sirini yumshatishi va yirik zararlarni bartaraf qilishi mumkin. Bankda kredit riskining yuzaga kelishi, birinchidan, puxta ishlab chiqilgan kredit siyosati va unda qayd etilgan mijozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarga tegishli umumiy yo‘riqnomalarning mavjudligiga; ikkinchidan, ushbu yo‘riqnomalarni hayotga tatbiq etayotgan bank xodimlarining bilim darajasi va harakatlariga, ya`ni riskni boshqarish qobiliyati bank rahbarlarining omilkorligiga hamda kredit shartnomalarining shartlarini ishlab chiquvchi, kredit loyihalarni tanlab oluvchi bank xodimlarining malaka darajasiga bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi kreditlash tizimini rivojlantirish quyidagilarga bog‘liq:

1. Banklar va boshqa maxsus kredit institutlarining kredit berish hajmi, ular tomonidan jalb qilingan kredit resurslari miqdoriga bog‘liqdir. (1:10). 2. Banklar tomonidan kredit berish tijorat asosiga mo‘ljallangan (arzon olib, qimmat sotish va marja). 3. Kredit berish, olish, qoplash, nazorat qilish kredit oluvchi va bankning kelishuviga, ya`ni kredit shartnomasiga asoslanadi. 4. Kreditlashda hozirgi kunda asosiy bo‘lib ya`ni birlamchi bo‘lib kredit subyekti, so‘ng esa kredit obyekti hisobga olinadi. 5. Kreditlash miqdori (hajmi) bank bo‘yicha (potensiali) Markaziy bankning iqtisodiy normativlariga bog‘liqdir (N1 - kapital yetarliligi, bank likvidligi, majburiy zahira miqdori, qayta moliyalashtrish stavkasi va boshqalar). Ba`zi bir mijozlar kredit olish, uni to‘ldirish jarayonida oldingi davrdagi kabi kredit obyektlari bo‘yicha hujjat, ba`zi bir mijozlar esa yangi usul yordamida kredit olish uchun harakat qiladilar. Bularning barchasi hozirgi davr kredit berish tizimiga o‘tish davrini boshidan kechirayotganidan xabar qiladi. O‘tish davrining asosiy kamchiliklari bo‘lib esa quyidagilar hisoblanadi: 1. Turli tijorat banklari faoliyati hali ham eski kredit berish usullarining saqlanib qolayotganligidir. 2. Tijorat va maxsus banklarning texnik jihatdan to‘liq rivojlanmaganligi, texnologiyaning to‘la-to‘kis bank operatsiyalari joriy qilinmaganligidir. O‘tish davri kredit berish tizimining eng muhim xususiyati shuki, unda tashkilot va aholini unifitsirlashgan usullarning kredit berish saqlanib qolganidir. Bu xususiyatlar quyidagilardan iboratdir . 1. Kredit berish tizimi bankning korxona sifatida o‘z resurslariga bevosita asoslanadi. Hosil bo‘lgan kredit mexanizmi tijorat xarakteriga egadir. Tijorat banklari hozirgi kunda savdo korxonasi xususiyatlarini olmoqda. Ularga arzon olib, qimmat sotish prinsipi to‘g‘ri kelishini ta`kidlash maqsadga muvofiq bo‘lmoqda.

Bugungi kundagi kredit berish tizimining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, ularning nafaqat o‘z kredit mablag‘lariga bog‘liqligi, balki Markaziy bank tomonidan o‘rnatiladigan iqtisodiy normativlarga ham bevosita bog‘liqligidir. 4. Hozirgi davr kredit berish tizimining eng muhim belgilaridan (xususiyatlaridan) yana biri ularning shartnomaga asoslanmaganligidir. Kredit berish uni boshqarish davrida vujudga keladigan barcha muammolar shu mijoz bilan tuziladigan shartnoma orqali hal qilinadi. Bunda bank va mijozning huquq - majburiyatlari qonun, hamda kelishuv asosida belgilab qo‘yiladi. Mijoz tomonidan ham, bank tomonidan ham qiziqish qolmagan taqdirdagina shartnoma bekor qilinishi mumkin. Kredit berish tizimining yaqqol ajralib, ko‘zga tashlanadigan belgisi - bu kredit berish tizimining obyektidan subyektiga o‘tganligidir. Yangi kredit berish tizimi kreditning eski, ammo prinsipial (maxsus) prinsiplariga asoslanadi. YA`ni, kredit berish jarayonida uning maxsus prinsiplari - qaytarib berishlik, to‘lovlilik, ta`minlanganlik va muddatlilik prinsiplariga to‘la- to‘kis amal qilinadi. Kredit berish tizimining yangi zamonaviy belgilaridan keyingisi bu banklar tomonidan yuqori darajada kafolatlangan, bank ssudalarini berishni tashkil qilishdir. Kassa va valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq noqonuniy operatsiyalar va ularni oldini olish choralari. Tijorat banklarining kredit-depozit valyuta operatsiyalari - erkin pul mablag‘larini joylashtirish, shuningdek turli muddatlarda muayyan foiz asosida xorijiy valyutalarda yetishmaydigan mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha qisqa muddatli (1 kundan 1 yilgacha) operatsiyalarning yig‘indisidir. Mazkur operatsiyalar banklar va kompaniyalarning qisqa muddali likvidligini ta`minlaydi va daromad olish maqsadiga xizmat qiladi. Ingliz tilida bunday operatsiyalar bir atama bilan pul bozori operatsiyalari (Money market operations yoki qisqacha MM) deb nomlanadi.

Tijorat banklarining kredit-depozit valyuta operatsiyalari - erkin pul mablag‘larini joylashtirish, shuningdek turli muddatlarda muayyan foiz asosida xorijiy valyutalarda yetishmaydigan mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha qisqa muddatli (1 kundan 1 yilgacha) operatsiyalarning yig‘indisidir. Mazkur operatsiyalar banklar va kompaniyalarning qisqa muddatli likvidligini ta`minlaydi va daromad olish maqsadida xizmat qiladi. Ingliz tilida bunday operatsiyalar bir atama bilan pul bozori operatsiyalari (Money market operations, yoki qisqacha MM) deb nomlanadi. SPOT operatsiyasi, odatda, bitim kunini hisobga olmagan holatda ikki ish kuni davomida valyutani ayriboshlash bitimini aks ettiradi. Spot kurs - spot bitimi tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valyutasining boshqa bir mamlakat valyutasidagi bahosi. Spot kurs o‘zida uning suzib yuruvchi yoki qat`iy belgilangan tartibda ishlashidan qat`iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valyutaning xorijdagi qadri qanchalik baholanishini o‘zida aks ettiradi. Ba`zi bir valyutalarda ichki va tashqi qiymat degan tushuncha mavjud. Jahon valyuta bozorida amalga oshadigan operatsiyalarning barchasini 100% deb olsak, ularning 70% dan ziyodi spot (spot) nomli operatsiyalarga to‘g‘ri keladi. Svop (ingl. «swap»,)-almashuv, almashtirish ma`nosini bildiradi. Svop operatsiyasi hisob-kitob sanalari turlicha bo‘lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valyutaning bir vaqtning o‘zida sotilishi va sotib olinishi. Svop, valyuta operatsiyasi valyutaning «spot» shartlari asosida, milliy valyuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uning qayta sotib olinishini ko‘zda tutadi. Valyuta chayqovi, lotincha «speculation» - sinchiklab qidirish, kuzatish ma`nosini beradi. Valyuta chayqovi vaqt davomida valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yoki valyuta risklarini bilib, o‘ziga qabul qilgan holda turli bozorlarda foyda olish maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyadir. Spot operatsiyalari - bir zumda amalga oshadigan valyuta operatsiyasi bo‘lib, sotuvchi sotgan valyutasini sotib oluvchiga 2 bank ish kuni davomida, shartnoma tuzilgan kun kursi bo‘yicha yetkazishi lozim. Zamonaviy sharoitda mazkur valyuta

operatsiyalarining amalga oshishi va valyutani yetkazilishi 2 bank ish kunini talab etmaydi. Spot valyuta shartnomasida odatda bozorda, valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan valyuta kursining asosiy ko‘rsatkichi sifatida ko‘riladigan telegraf orqali pul o‘tkazish kursi qo‘llaniladi. Naqdli shartnoma kurslari kotirovka jadvallarida chop etiladi. Kassa shartnomalarida yakuniy hisob-kitob sanasining to‘g‘ri belgilanishi katta rol ь o‘ynaydi. «Kassa» atamasi odatda hisob-kitoblar, shartnoma shartlari kelishiladigan kunda amalga oshadigan valyuta shartnomalarig «Spot» kurs - oldindan kelishuv yoki shartnoma sifatida rasmiylashtirilmagan valyuta operatsiyalarida qo‘llaniladigan (ishlatiladigan) oldi-sotdi valyuta almashuv kursi. «Spot» kursining kotirovkasi hozirgi daqiqaga beriladi, valyutaning o‘zi esa kechi bilan 2 bank ish kunidan so‘ng yetkazilib beriladi. Spot operatsiyalarini amalga oshiradigan dilerlar valyuta pozitsiyasini yuritadilar. Valyuta pozitsiyasi - dilerning talab va majburiyatlari nisbati. U ikki qism, ya`ni «uzun» va «qisqa» pozitsiyadan iborat. «Uzun» pozitsiyada dilerning talablari aks etadi. Talablar esa diler tomonidan valyuta sotib olinganda hosil bo‘ladi. «Qisqa» pozitsiyada dilerning majburiyatlari aks etadi. Majburiyatlar esa diler tomonidan valyuta sotilganda hosil bo‘ladi. Valyutalarning o‘rtachalashtirilgan kurslarini belgilash. Bitta shartnoma bo‘yicha yirik summalarda, bozor stavkasidan yaxshi yoki yomon tarafga farq qiladigan stavkalar bo‘yicha bir necha hamkorlar shartnomalarini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Umuman operatsiyalar bo‘yicha kursning foyda olish imkoniyatini berishi, hamda manfaatli mijozlar uchun imtiyozli kotirovkalarni amalga oshirish uchun diler o‘rtacha kursni aniqlashi kerak. Amaliyotda svop, bir vaqtning o‘zida, valyuta almashuvi bilan bog‘liq ikki alohida shartnomaning imzolanishini ko‘zda tutadi. Bu shartnomalar qarama- qarshi yo‘nalishlar va turli hisob-kitob sanalariga ega. Bu shartnomalarning biri

bo‘yicha birinchi valyuta ikkinchi valyuta hisobiga, ma`lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo‘yicha esa, birinchi valyuta ikkinchi valyutaga, boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valyuta operatsiyalarini ko‘p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank orasida ikki valyuta bilan almashuv ma`lum bir davrda bo‘lib, shartnoma oxirida dastlabki valyutalar banklarga qaytariladi. Valyutalar bilan almashuv bir vaqtning o‘zida tuziladigan, ammo valyutalarning turli sanalarda yetkazib berilishi ko‘zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshadi: «spot» bir shartnoma bo‘yicha va boshqa shartnoma bo‘yicha «forvard». Svop shartnomalarining boshqa shartnomalarga nisbatan qulayligi shundaki, ular valyuta riskini to‘la bartaraf etadi. Turli sanalarda sotib olingan va sotilgan valyutalar, teskari svopni tashkil etgan holda sotilishi yoki sotib olinishi mumkin. Shuning uchun, agar hisob-kitob sanalaridagi farqlar hisobiga qoplanmagan pozitsiya hosil bo‘lsa, u osongina to‘la qoplanishi yoki kamaytirilishi mumkin. Svop-joriy foiz stavkalari ta`siri ostida, bir valyutaning o‘zgarib turadigan forvard marjasini boshqa valyuta forvard marjasiga qanday ta`sir etishi yuzasidan turli fikrga ega bo‘lgan brokerlarning (diler) o‘zaro aloqasi. Svop operatsiyalarining asosiy qulayligi shundaki, uning ishtirokchilariga valyutalarni qisqa muddatli tebranishidan bezovtalanishiga hojat yo‘q, chunki bunday tebranishlar forvardli kursga sezilarli ta`sir etmaydi. Svop operatsiyalarida bir vaqtning o‘zida «spot» va «forvard» kurslari belgilanadi va barcha holatlarda bu kurslar bir-biridan farq qiladi. Foizli opsionlarning «potolok/pol» kombinatsiyasi sotib oluvchiga foiz stavkalarining «koridorini» ta`minlaydi. Svoplarning ommaviylashganligi foydalanuvchilarga, likvidlikning o‘sishi va hujjatlarning standartlashishi kabi bir qator imtiyozlarni berdi. Svop biznesi 140 ga yaqin a`zolarga ega bo‘lgan Svop Dilerlari Xalqaro Assotsiatsiyasi (International Swaps and Derivatives Association) bilan hamkorlikda qo‘llab-quvvatlanadi.

Valyuta munosabatlarining paydo bo‘lishi, o‘zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari bo‘lib, xalqaro kelishuvlar va davlatning ichki qonun - qoidalari hisoblanadi. “Bugungi zamonaviy holatlarda banklar faoliyatda uchrashi kuzatilayotgan holatlardan biri bu valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq risklarni tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan uzviy bog‘liqligidir”, deb ukrainalik olimlar o‘zlarining iqtisodiy tahlillarida keltirib o‘tganlar. Valyuta risklaridan himoyalanishda keng ko‘lamda foydalaniladigan usul valyuta arbitrajlari hisoblanadi. Valyuta arbitraji - foyda olish maqsadida valyutalarning oldi-sotdisi bilan bog‘liq operatsiyalar. Arbitraj 2 shaklda bo‘ladi: a) valyuta arbitraji va b) foiz arbitraji. Valyuta arbitraji (fransuzcha «arbitrage») - valyutaning, uning bir vaqtning ichida sotilishini hisobga olgan holda, valyuta kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida sotib olinishi. Oddiy valyuta arbitraji - bir xorijiy valyuta va o‘zbek so‘mi bilan yoki ikki xorijiy valyuta bilan amalga oshiriladigan arbitraj. Murakkab valyuta arbitraji - ko‘p turdagi valyutalar bilan amalga oshiriladigan arbitraj. Foiz arbitraji - turli valyutalar bo‘yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining (arbitrajchilarning) o‘z qisqa muddatli aktivlari va passivlari valyuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valyuta (konversion) va depozit operatsiyalarini o‘zida mujassam etgan shartnoma. Foiz arbitraji pul bozorida bir vaqtning o‘zida pullarning ma`lum bir foizga olinishi va nisbatan yuqori foizga kreditga berilishi shaklida keng qo‘llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklda ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji - valyutaning spot kursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o‘zida forvard kursi bo‘yicha sotib yuborilishi. Foiz arbitrajining bu shakli valyuta xavf-xatarlaridan

xoli. Bu operatsiya bo‘yicha foyda manbai forvard marjasi hajmi bilan belgilanadigan, valyutalar bo‘yicha foizlar farqi sifatida va valyuta risklarini sug‘urta qilish qiymati hisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi hisoblanadi. Valyuta arbitraji deganda, iqtisodiy qulay sharoitlarda shartnomalar tuzish tushuniladi. Buni valyuta savdosiga qiyos qilinadigan bo‘lsa, ma`lum bir vaqtda moliya bozorlarida naqdli va muddatli kurslar va foiz stavkalari orasida mavjud farqlardan foydalanish orqali zararlardan qochish va foyda olishga urinib ko‘rishdan iboratdir. Arbitrajni o‘tkazish uchun alohida moliya bozorlaridagi holatni, operatsion xarajatlar darajasini bilish zarur. Arbitrajning bir necha turi mavjud. Bunga o‘xshash operatsiyalar odatda bankning o‘z mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi. Tenglashtiruvchi arbitraj to‘g‘ri va teskari turlarga bo‘linadi. To‘g‘ri arbitrajda qarzdor va kreditor valyutalari orasidagi kurs farqi ishlatiladi. Hozirgi kunda valyuta risklarini aniqlash, tahlil qilish hamda prognozlash usullarining takomillashuvi ularni boshqarish imkoniyatlarini vujudga keltirdi va ular yanada takomillashib bank risklarini boshqarish usullarini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti erkinlikni yoqtiradi, davlatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad ham iqtisodiyotning barcha tarmoqlari hamda sohalarini bosqichma-bosqich erkinlashtirishdan iboratdir, jumladan, bank xizmati ayniqsa tijorat banklari faoliyatini bosqichma-bosqich takomillashtirib borish bugungi kun vazifalaridan biridir. Ular faoliyatining respublikamizda mavjud xo‘jalik faoliyatiga tobora moslashib borishi kelajakda banklar faoliyatining o‘zgacha tus olishidan dalolat beradi. Valyuta riski bank operatsiyalarininng baynalminallashuvi transmilliy korxonalar, qo‘shma korxonalar va bank inshootlarning o‘zaro birlashuvi natijasida vujudga keladi va kurs yo‘qotishlari riski, deb ham ataladi. Bundan tashqari valyuta riski valyuta tebranishlari natijasida yo‘qotiladigan mablag‘larning yo‘qolish xavfini o‘zida aks ettiradi. Valyuta riski o‘z navbatida, ikkiga bo‘linadi:

1. Tijoratchi - qarzdor o‘z majburiyatlari bo‘yicha to‘lovni amalga oshira olmasligi bilan bog‘liq risklar. 2. Konversion - aniq operatsiyalar bo‘yicha olinadigan valyuta zararlari riski. Bu riskni oldini olish bo‘yicha qo‘llaniladigan eng ko‘p tarqalgan usul bu “xedjerlash” va “svop” operatsiyalaridir. Xedjerlash - har qanday valyuta riskiga ega bo‘lgan shartnomalarni kompensatsiya qiluvchi valyuta pozitsiyasi yaratishga qaratilgan. Valyuta svopini parallel kreditlashga o‘xshatish mumkin, bunda ikki mamlakat hududida joylashgan ikki bank o‘z mamlakatlari valyutasida teng hisoblarda kredit beradi. Xalqaro operatsiyalarni amalga oshirayotgan banklar valyuta riskini boshqarish bo‘yicha ularni diversifikatsiyalashdan foydalanadilar va bu maqsadda forvard, fyuchers, valyuta opsionlari kabi operatsiyalardan foydalanadilar. Valyuta riskini boshqarishga 1970 yillardan boshlab urinib ko‘rilgan va o‘sha davrda kurslar suzib yuruvchi ko‘rinishga ega edi. O‘z navbatida valyuta riski tarkibi quyidagicha tavsiflanadi: a) tijorat, bunda qarzdorning majburiyatlarini bajarish istagi bo‘lmasligi yoki bajara bilmasligi imkoniyati yo‘qligi; b) konversion (naqd) bunda aniq operatsiyalarda yo‘qotiladigan valyuta nazarda tutiladi. Bunday risklar aniq bir ish amalga oshirilayotganda hisobga olinadi. Konversion risklarni kamaytirishning eng mos usullari quyidagilardan iborat: -xedjerlash, har bir riskli operatsiyada yo‘qotiladigan valyuta nazarda tutiladi imtiyozli valyuta pozitsiyasini vujudga keltirish. Boshqacha aytganda, bir turdagi valyuta kursini daromad yoki xarajatlarda boshqa risklar bilan mos kelishi tushuniladi. Valyuta svopi, u ikki turga bo‘linadi hamda ikki xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Birinchisi, parallel kreditlarni rasmiylashtirishni o‘zida aks ettiradi, ularni undirish, to‘lash usullari va muddatlari bir xil bo‘lib, ikki xil valyutada berilishi mumkin.

Ikkinchisi, ikkita bank o‘rtasida valyutani «spot» stavkalari bo‘yicha amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Parallel kreditlardan svoplarning farqi ular to‘lov foizlarini o‘zida qamrab olmaydi. Aktiv va passivlar bo‘yicha vujudga keladigan risklar «metching» deyiladi. Bunda valyuta tushumi va ularning miqdori bilan bank rahbariyati valyuta hajmini ko‘paytirish yoki qisqartirishga ta`sir ko‘rsatadi, shu orqali boshqaradi. Boshqa transmilliy banklar yoki qo‘shma banklar «netting» usulidan foydalanadi, bunda valyuta operatsiyalari miqdori qisqartiriladi va hajmi ko‘paytiriladi, ya`ni bitimlar tuzilayotganda yoki valyuta operatsiyalari o‘tkazilayotganda ko‘p miqdorda valyuta mablag‘lari ishtirok etadigan operatsiyalar amalga oshiriladi, kichik yoki kam miqdorda valyuta operatsiyalari amalga oshirilmaydi. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun bankning barcha bo‘linmalarining faoliyati yuqori darajada bo‘lishi kerak. Valyuta risklari shartnoma tuzilgan kun bilan to‘lovning amalga oshirilish kunigacha bo‘lgan davr mobaynida milliy valyuta kursining sharnoma valyutasi kursiga nisbati orqali aniqlanadi. Valyuta kurslari qanchalik beqaror bo‘lsa, valyuta xavf-xatari shunchalik yuqori bo‘ladi. Shu paytgacha biz valyuta riski tushunchasini alohida olingan iqtisodiy operatsiyalar misolida ko‘rib chiqdik. Agar xalqaro iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari xorijiy valyutada ifodalangan majburiyatlarga ega bo‘lgan holda, xuddi shunday xorijiy valyutada talablari ham bo‘lsa, ular amalga oshirayotgan operatsiyalarining umumiy hajmi bo‘yicha emas, balki faqatgina ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha riskka duch keladilar. Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valyuta tavakkalchiligi paydo bo‘lishining quyidagi shartlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: -ochiq valyuta pozitsiyasining mavjudligi; -shartnoma valyutasi sifatida xorijiy valyutadan foydalanish; -shartnomaning tuzilishi va u bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi.

Valyuta kurslari muvozanatsizligi qanchalik yuqori bo‘lsa, valyuta tavakkalchiligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Hozirgacha biz valyuta tavakkalchiligi tushunchasini faqat bir operatsiyaga nisbatan ko‘rib chiqqan edik. Agar tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari bo‘lmish taraflar xorijiy valyutada ifodalangan majburiyat va talablarga ega bo‘lib, ko‘p turdagi operatsiyalarni amalga oshirsa, unda ular barcha operatsiyalar bo‘yicha emas, balki faqat ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha valyuta xatariga uchraydilar. Qo‘riqlanyotgan bank haqidagi axborotni noqonuniy olish va ishlatish yo‘llari. • Tovarning raqobatbardoshligini tahlil qilishning muhim bosqichi baholanishi kerak bo‘lgan zarur va yetarli parametrlar guruhlarni, shuningdek, xar bir guruh ichidagi alohida ko‘rsatkichlarni belgilab olishdan iboratdir. Xususan hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida uni alohida-alohida tahlil qilishda segmentatsiyalash, ya`ni bankning o‘z ustunligini aniqlash uchun konkurent (raqobatbardosh) banklar imkoniyatlari bilan solishtirish, guruh iste`molchilarini aniqlash, bankning kaysi xizmatlariga qiziqish ko‘pligini uning asosiy segmentlari orqali aniqlash usullari katta ahamiyatga egadir. Bozorni segmentatsiya qilish negizida bank xizmatlari (kredit, operatsion-amaliyot, investitsiya va boshqalar), va tovar belgilari (yuridik, jismoniy shaxslar, korporatsiya, bank-korrespondentlar va davlat organlar) yotadi. Bank amaliyotida yana geografik, demografik, psixomadaniy va axloqiy segmentatsiyalarga bo‘linadi. • O‘rganib chikilgan axborotlar asosida tijorat banki o‘z strategiyasini ishlab chikadi. Bunga yangi ochilgan xizmatlarni eski mijozlarga sotish, eski xizmatlarni yangi mijozlarga sotish, eski xizmatlarni yangi bozorga sotish hamda yangi xizmatlarni yangi bozorlarda sotish va boshqalarga sotish kabilar kiradi. Bularning barchasi banklarning bozor sharoitida o‘z mavkeini saklab kolishlariga bevosita ta`sir qiladi Bank marketingining ikkinchi kismi bu (tovar-baho) sotiladigan xizmatlar xarakteri va uning bahosini o‘rganishdan iboratdir. • Boshlang‘ich parametrlarning ehtimollik xarakteristikalarining hamda

raqobatbardoshlik ko‘rsatkichidan foydalanish amalda bankning tovar va narx sohasida yuritadigan siyosatini ancha aniq taxmin qilish imkonini beradi. • Bankning tovar siyosatini muvaffaqiyatli olib borish uchun yangi yaratilayotgan «tovarlarning» (xizmatlarning) aloxida turlari bo‘yicha hamda amalga oshirilayotgan tadbirlarning hammasi bo‘yicha baholash mezonlarini ishlab chiqish zarur. Bozorning betartib rivojlanish sharoitida bank tomonidan yangi «tovar» ni shakllantirish ko‘p mezonli murakkab jarayon bo‘lib, ko‘p sonli axborotni tahlil qilish, uni tashkil etish va samaradorlik tahlilining tegishli usullaridan foydalanishni talab qiladi. Karor qabul qilishning axborotga bog‘liq jixatini ancha kengaytirish bankning xozirgi ijtimoiy-iqtisodiy muxitga moslashuvini jadallashtirish imkonini beradi. • Xalqaro andozalarga mos keluvchi banklar (XAB) tuzish dasturi ikki asosiy kismdan tashkil topish mumkin. • XAB sifatida malaka taqdim etilgan banklar tomonidan rioya qilinishi kerak bo‘lgan talablar majmui; shunday banklar uchun imtiyozlar majmui. • Xalqaro darajadagi bankka bo‘lgan asosiy talablar ro‘yxatiga quyidagilar kiradi: • bank to‘lovlarini oshkora olish imkoniyatini ta`minlash; • bankning ishlamayotgan aktivlarini qisqartirish; • bank zahiralarini birinchi navbatda uzoq muddatli davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish yo‘li bilan shakllantirish va bu zahiralarni ishlaydigan aktivlarga aylantirish; • bank turi, qo‘yilmalar summasi, omonatchilar toifasiga karab zahiralash me`yorini diferensiatsiyalash; qo‘yilma qoldiklari o‘zgarishlarini aniqrok ilg‘ash imkonini beradigan zahira hisob raqamlarini tez-tez tartibga solib turish; • to‘lov risklarini to‘g‘ri baholash layoqati; • mablag‘larni korxonalar aksiyalariga joylashtirishda banklar uchun rag‘batlar tizimini ishlab chiqish va kreditlar berish; • bank xizmat ko‘rsatishida «zichlik me`yori» ni jahon andozalari darajasida ta`minlash;

• bank sarmoyasini yo‘qotish xavf-xatarsiz mijozlar mablag‘lari hisobidan portfelli investitsiyalarni keng tarqatish; • banklarning bozor axloqi taktikasida o‘rinlarning ko‘prog‘ini ishonchli moliya vositalaridan foydalanishga berilishi; • chet elda shaxobcha tarmog‘ining mavjudligi; • bank axborotining va shaxobcha tarmog‘ini boshqarishni tizimliligi; • bankda tashqi xavf-xatardan himoya qilishning qo‘shimcha mexanizmlari ishlab chikilmog‘i lozim. Bunda bugungi kunda asosiy e`tibor mijoz bilan ishlashga ya`ni bank daromadining yetakchi manbai-bank komissiyasiga qaratilishini nazarda tutish zarur bo‘ladi; • asosiy diqqat e`tibor xizmat sifatini oshirishga, bank mahsulotlarning turli- tumanliligiga (kredit kartochkalari, sug‘urta, faktoring, moliya zahiralarini joylashtirishda maslahatlar berish va hokazo) hamda halol reklamaga qaratilishi kerak; • banklar o‘zlarining katta-kichikligi, joylashgan o‘rni xodimlarning malakasi, mijozlarning tarkibi va boshqalarga karab operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashishlari, qisqa muddatli kreditlash va investitsiyalash bilan shugullanishlari, kliring markazi bo‘lmog‘i kerak; • bankning axborot tizimlari asosiga hisob raqamlarini tez moslashuvchan rejasi, hujjatli interfeys qo‘yilgan bo‘lishi lozim. Bu tizimlar hisob rakamlar rejasining o‘zgarishiga moslanish imkoniyatini; hisob va shaxsiy raqamlarning o‘zgaruvchan tuzilmasini; mijozlarning istalgan soni bilan ishlashni; komission yig‘imlarni qo‘shib yozib qo‘yishning turli usullarini; rivojlangan tizimlarda tuzilmali cheklashlarning oldini ta`minlash kerak. Bank tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot o‘zida bank operatsiyalarini, bank xizmatlarini va bank ishlarini aks ettiradi. Risk sharoitida to‘lov tizimlarining ishlash faoliyatini tiklash chora-tadbirlari rejasi har xil voqea sodir bo‘lishi, jumladan elektr energiyasi o‘chishi, tabiat ofatlari va boshqa salbiy sharoitlar kelib chiqishlarni inobatga olgan holda samarali ssenariylar ishlab chiqilishi lozim. Bundan tashqari, to‘lov tizimi

infratuzilmasining asosiy komponentlarini inobatga olgan holda va krizis sharoitida to‘lov tizimining faoliyatini tiklash bo‘yicha u qo‘shimcha ofisga ega bo‘lishi kerak. Tizim operatorlari krizisni boshqarish bo‘yicha guruhlar tashkil qilishi va risklarni boshqarish bo‘yicha yaxshi ishlab chiqilgan tuzilmaviy jarayonlarni hamda ichki va tashki kommunikatsiyalarni ishlab chiqishi kerak. To‘lov tizimlari risklarini boshqarish bo‘yicha ishlab chiqilgan rejaning samaradorligi uni har bir jihati bo‘yicha tekshirilishi, audit o‘tkazilishi, tahlil etilishi va vaqti - vaqti bilan qayta ko‘rilib turilishi lozim va bu to‘lov tizimlarining barqaror ishlashini kafolatlaydi. Elektron to‘lov tizimida xavf-xatarlarni boshqarish tizimi ta`minlabgina qolmasdan, elektron to‘lov hujjatlarining yuqori tezlikda qayta ishlanishi, pul mablag‘lari aylanishi tezligini jiddiy ravishda oshiradi. Bu esa respublika xo‘jalik yurituvchi subyektlari faoliyatiga ijobiy ta`sir etadi. Xalqaro hisob-kitoblar banki tomonidan elektron to‘lov tizimining joriy qilinishida asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan. Bugungi kunda to‘lov tizimida vujudga kelgan eng muhim masalalardan biri tavakkalchilik xavflarini tabaqalarga ajratish va ularning oldini olish va yo‘qotishdir. To‘lov tizimi mutaxassislari tomonidan yaratilgan va rivojlangan davlatlarda amalda qo‘llanilayotgan axborotlarni saqlash hamda ularning dahlsizligini ta`minlovchi dastur va qurilmalar doimiy o‘rganilib monitoring olib borilmoqda. O‘rganish natijalari keng muhokama qilinib milliy tizimga tatbiq qilish zarurati borligi aniqlanganda zaruriy chora tadbirlar ishlab chiqilib amaliyotga tatbiq etilmoqda.

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

O'xshashlar

Bank tizimi va bank turlari

Bank marketingi

Bank majburiyatlarini boshqarish

Bank marketingi (2)

Bank xavfsizligi obyektlari