Bank tizimining iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank tizimining iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.130859375 KB

Ko'chirib olish

Bank tizimining iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni Reja: Kirish 1. Banklarning kelib chiqishi va uning mohiyati 2. Markaziy bankni faoliyatining asoslari, maqsad va vazifalari 3. Bank faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiyotida yuz berayotgan tangliklar, nomunosibiklar bir uchi bank tizimi holati va tijorat banklarning foaliyatiga borib takaladi. Ayniqsa, o’tish davrini boshdan kechirayotgan davlatlarda yuz bergan va yuz berayotgan inqirozlarning bosh omillari bo’lib, banklarning sinishi va bankrotligi sanaladi. Rossiyada 2015 yil va 2018 yilda sodir bo’lgan krizislarning tahlili shuni ko’rsatadiki, aholining banklarga inshonchini yo’qolishi, siyosiy omillar va moliyaviy piramidalarning tushkunligi holatlari banklarning to’lovga qobiliyatini yo’qqa chiqaradi. Shunday ekan, tijorat banklarning likvidligi va to’lovga qobiliyatini tahlil etish davomida bunga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash lozim. Chunki likvidlik va to’lovga qobiliyatlilik murakkab iqtisodiy kategoriyalar sanaladi, bir qarashda, yuzaki baholaganda tahlil samarasi past bo’lish mumkin. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar turlicha tasniflanadi. Odatda, esa ularni ichki va tashqi omillarga ajratilib o’rganiladi. Tijorat banklarning likviddiligi va to’lovga qobiliyatliligini belgilaydigan ichki omillar qatoriga quyidagilar kiradi. - bankning mustahkam kapital bazasi - aktivlar sifati - depozitlar sifati - tashqi manbalarga qarashlik darajasi - aktivlar va passivlarning muddatlari bo’yicha munosibligi - malakali menejment - bankning imidji Kurs ishining obekti : Bankning mustahkam kapital bazasi o’z kapitalining mutlaq qiymatini ifoda etib, aktivlar bo’yicha risklarning himoya manbasi hamda omonatchilar va depozitchilar mablag’larini kafolati hamdir. Bankning o’z kapitali ustav fondi va boshqa maqsadli fondlardan iborat bo’lib, moliyaviy bar qarorlik uchun ham asosdir. Shunday qilib, bankning o’z kapitali qancha katta bo’lsa, 2

likvidliligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Shuningdek , to ’ lovga layoqatlilik ham o ’ z kapitali hisoblanadi . Aktivlar sifati asosan to ’ rt xil mezon asosida aniqlanadi : likvidlilik , risk darajasi , daromadlilik va diversifikatsiya bo ’ yicha . Aktivlarning likvidligi shu aktivlarning pul shakliga o ’ tish layoqatidir . Likvidlik xizmatidan aktivlar bir necha guruxlarga ajraladi . Birinchi guruhga yuqori likvidli aktivlar - kassa va vakillik hisobvaragidagi mablag ’ lar hamda davlatning qimmatli qogozlarni kiritish mumkin . Ikkinchi guruxga qisqa muddatli ssudalar , banklararo kreditlar , faktoring operatsiyalari va aktsionerlik jamiyatlarning tijoriy qimmatli qog ’ ozlari tashkil etadi . Ular shakliga o ’ tishning muddatli xarakteriga ega . Uzoq muddatli investitsiyalar , qo ’ yilmalar va lizing operatsiyalari uchinchi guruhx likvid aktivlarni tashkil etadi . Nixoyat , to ’ rtinchi guruh likvid aktivlar muddati uzaytirilgan ssudalar , bino va inshootlardan iborat . Risk darajasi bo ’ yicha ham aktivlar to ’ rt guruhga ajratiladi va mos holda 0,20, 50, 100% lik risk darajasiga ega aktivlardan iborat . Shuni ta ’ kidlash lozimki , risk darajasi qanchalik yu qori bo ’ lsa , likvidlik shunchalik past bo ’ ladi . Aktivlarning daromadliligi aktivlarning ishchanligi va samaradorligini namoyon etadi . Daromadlik bo ’ yicha aktivlar daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarga bo ’ linadi . Daromadlar qanchalik ko ’ p bo ’ lsa , bankda kapital bazani mustahkamlash imkoniyati paydo bo ’ ladi . Lekin ko ’ r - ko ’ rona daromadlilikka intilishi aktivlarning yo ’ qotilishiga va likvidlilikning pasayishga olib keladi . Aktivlar sifatini ko’rsatadigan mezonlardan yana biri ularning diversifikatsiyasidir. 3

1. Banklarning kelib chiqishi va uning mohiyati Bank deb pul mablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi. Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo’lishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda banklarning ham bo’lishini taqozo qiladi. Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan sub’ektlarga ssudalar berishgan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. Bank so’zi italyancha «banca» so’zidan olingan bo’lib «stol», aniqrog’i «pullik stol» degan ma’noni anglatadi. O’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustiga qo’yib hisob-kitob qilganlar. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «bancherii» deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o’z ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u o’tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni «Banco rotto», yani bankrot deb atashgan. Ya’ni, bizga ma’lum bo’lgan «bankrot» so’zi ham italyancha«banca» so’zidan olingan. Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florentsiya va Venetsiyada tashkil qilingan kichik jirobanklar hisoblanadi. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y.), Gamburgdagi (1618 y.), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o’z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o’z mijozlarini monetalar tarkibi buzulishi tufayli zarar ko’rishdan himoya qilgan. Ular hisoblarni ma’lum summadagi qimmatbaho metallni ifodalovchi maxsus pul birligida 4

olib borishgan o’zlarining bo’sh pul mablag’larini jirobanklar davlatga, shaharlarga, chet el savdogarlariga ssudaga berishgan Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat hisoblanadi. Angliya bankirlari oltin (oltinni saqlab berish) bilan Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanib, u 1694 yilda aktsioner bank sifatida tashkil bo’lgan. Bu bank aktsioner-emission bank bo’lib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. Keyinchalik sanoat rivojlanish natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilinib borgan. Banklarning kelib chiqishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq bo’lgan. Natural xo’jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo’l ochdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish yollanma mehnatni jalb qilishga olib kelgan. Yollanma mehnat uchun xaqning pul shaklida to’lanishi, doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshqarish zarur edi. Shunday qilib, banklar mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o’laroq bankir tadbirkor sifatida o’z ish faoliyatini olib borgan. Agar sanoat sohasidagi puldor o’z kapitalini sanoatga, savdogar o’z mablag’ini savdoga qo’ysa, bankir o’z kapitalini bank ishiga qo’yadi. Ssuda kapitalisti asosan o’z bo’sh kapitalini qarzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi. Ssudaga mablag’ beruvchi puldorning daromadi ssuda foizi bo’lsa, bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqali katta hajmdagi kapitalni o’z qo’llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar - kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi. 5

Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo’jaligi mavjud bo’lgan bo’sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni o’z ichiga oladi. Bank o’z faoliyati davomida ma’lum daromadga ega bo’ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo’llaydigan foiz bilan joylashtirgan resurslari bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi. 2. Markaziy bankni faoliyatining asoslari, maqsad va vazifalari Bozor iqtisodi sharoitida Markaziy bankning asosiy maqsadi - pul-kredit tizimi va valyuta barqarorligini ta’minlash asosida - iqtisodiy o’sishga erishishdan iborat. Hozirgi O’zbekiston Respublikasi banki 2015 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi qonun asosida faoliyat ko’rsatmoqda. Markaziy bank huquqiy shaxs sifatida davlat mulkiga asoslangan bo’lib, iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa sifatida xarajatlarni o’z daromadlari hisobidan qoplashi kerak. O’zbekistonda zamonaviy bank tizimi 2-bosqichli usulda tashkil etilgan: Markaziy bank va tijorat banklari. Markaziy bank keng tarmoqli tijorat banklari o’rtasidagi sog’lom raqobat ko’rashidagi nazoratchi vazifasini bajaradi. Respublika Markaziy banki o’z miqyosi va faoliyat doirasiga ko’ra respublikamizdagi eng yirik bank hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat va monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakillantirishdan iborat. Markaziy bankning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat: 1. Iqtisodiyotni pul-kredit richagi yordamida boshqarish. 2. Hisob-kitob va pul o’tkazish operatsiyalarini bajarishni yo’lga qo’yish. 3. Tijorat banklari faoliyatini boshqarish va nazorat qilish. 4. Boshqa kredit muassasalari kassa zaxiralarini saqlash. 5. Rasmiy oltin - valyuta zaxiralarini saqlash. 6. Hukumat uchun hisob-kitob va kredit operatsiyalarini bajarish. 7. Tijorat banklariga kredit berish. 6

8. Pul emisiyasi. Markaziy bank - o’z sarf-xarajatlarini o’zining daromadlari hisobidan amalga oshiruvchi iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasadir. Markaziy bankning mol-mulki uning pul va boshqa moddiy boyliklaridan iborat bo’lib, ularning qiymati Markaziy bank balnsida aks ettiriladi. O’zbekiston Markaziy banki yuqoridagi vazifalariga qo’shimcha ravishda qo’yidagi vazifalarni ham bajaradi: Monetar siyosatni va valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, samarali hisob-kitob tizimini tashkil etish va ta’minlash, banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish, oltin va valyuta zaxiralarini saqlash va boshqarish davlat byudjetining kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iborat. Markaziy bank moliyaviy yordam ko’rsatish va tijorat faoliyati bilan shug’ullanmaydi. Respublika Markaziy bankining ustav kapitali 2 mlrd. so’m deb belgilangan. Shuningdek, Markaziy bank soliqlar va bojlardan ozoddir. Markaziy bank kelgusi yil uchun O’zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqadi va har yili keyingi moliya yili boshlanishidan 30 kun oldin Oliy Majlisga bu haqda axborot beradi. Markaziy bank pul-kredit, moliya, valyuta va narx munosabatlarining ahvoliga asoslanib muomaladagi pul massasining bitta yoki bir qancha ko’rsatkichlari o’zgarishining aniq mo’ljallarini belgilash mumkin. Shuningdek, o’z hisob va kredit operatsiyalari bo’yicha stavkalarni mustaqil ravishda belgilaydi. Markaziy bank O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasida banknotalar va tanga ko’rinishida pul belgilarini muomalaga chiqardi. Markaziy bank va u vakolat bergan banklar talabga ko’ra bir nominal qiymatdagi banknota va tangalarni boshqasiga hech qanday to’lovsiz yoki vositachilik haqisiz almashtirib beradi. Naqd pul mablag’larini muomalaga chiqarish va qaytarib olishni faqat Markaziy bank amalga oshiradi. Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish davlat organidir. Shuning bilan birga Markaziy bank yuridik va jismoniy shaxslarga chet el valyutasida operatsiyalar o’tkazishga litsenziyalar beradi va milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini aniqlash tartibini belgilaydi. 7

Markaziy bank O’zbekiston Respublikasi hukumatining bankiri, maslahatchisi va xazina vakili sifatida ish tutadi. Markaziy bank banklarni ro’yxatga oladi va ularga bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyalar beradi. Markaziy bank boshqa banklar bilan o’zaro munosabatga kirishadi. Bunda Markaziy bank va banklar bir-birlarining majburiyatlari bo’yicha javobgar emas, ular shunday javobgarlikni o’z zimmasiga o’zlari olgan hollar bundan mustasno. Markaziy bank hukumat muassasalari va tashkilotlari, xazina, mahalliy hukumat organlari hisoblarini yurgizadi, davlat qimmatbaho qog’ozlari yuzasidan operatsiyalarni bajaradi, xukumat organi topshirig’i bilan oltin va chet el valyutasi bilan operatsiyalarni o’tkazadi. Pul o’tkazish operatsiyalariga o’sib borayotgan talabni qndirish uchun xizmat qiluvchi mexanizm sifatida Markaziy bank kliring markazlari tuzildi. Bu markazlar yirik tijorat banklari qoshida yoki alohida hisob-kitob-kassa markazlari sifatida faoliyat ko’rsatmoqda. Hozirgi kunda Respublikada faoliyat ko’rsatayotgan hisobkitob-kassa markazlarining soni 14 ta bo’lib, ular elektron usul bilan respublika ichidagi to’lovlarni 65% dan ortig’ini o’tkazish muddatini 1-2 kundan oshirmasdan o’tkazib berishmoqda. Markaziy bank respublika Moliya vazirligi bilan hamkorlikda respublikada pul-kredit siyosatini olib borish, reformalar o’tkazish va amalga oshirish ishlarini bajaradi. 3. Bank faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining faoliyati foyda olishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bozor iqtisodi sharoitida bank foydasining iqtisodiy mohiyati yangicha ijtimoiy-iqtisodiy tus olib bormoqda, chunki tijorat banklarining foydasi bank kapitali to’planishining va bankning rivojlanishining asosiy manbasidir. Bank foydasining o’sib borishiga ta’sir qiladigan bir necha xil omillar bo’lib, bular: bankning rentabelligi, vaqtincha bo’sh mablag’larni samarali ishlatilishi, turli xil pullik xizmatlar doirasini (faktoring, lizing, trast xizmatlari va 8

h.k.) kengaytirish, foyda keltirmaydigan aktivlarni kamaytirish, foyda keltiruvchi aktivlarni ko’paytirish hisobiga va boshqa omillar hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish bosqichida tijorat banklarining asosiy ish tamoyillaridan biri yuqori darajada foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Banklarning faoliyati doimo foyda ko’rish bilan bog’liq bo’lmasdan, ular faoliyatida zarar ko’rish ehtimoli ham uchrab turishi mumkpn. Banklar faoliyati ijobiy bo’lgan hollarda banklarning foyda olish va salbiy faoliyat natijasida banklarning zarar ko’rish ehtimoli yuqori darajada bo’ladi. Yuqorida aytilgan foyda keltiruvchi rezervlarni amalda tatbiq qilish jarayonida bankning ish faoliyati iqtisodiy jihatdan risk (zarar ko’rish ehtimoli bilan) bilan bog’liq bo’ladi. Tijorat (aktsiyali, pay asosida va xususiy tartibda tashkil qilingan) banklar huquqiy va xususiy shaxslarga «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi» qonunda nazarda tutilgan operatsiyalarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish orqali shartnoma asosida kredit, hisob-kitob va boshqa xil bank xizmatlarini ko’rsatadi. Tijorat banklari ustav kapitali kimga qarashli ekanligiga va uni tashkil qilish uslubiga qarab, bajarilayotgan operatsiyalarning turi, faoliyat ko’rsatish hududi va tarmoq belgilariga qarab bir-biridan farq qiladi. Respublikada, mintaqalarda ko’zda tutilgan ma’lum dasturlarini bajarish va o’zga faoliyat turlarini pul mablag’lari bilan ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi qonunlari va boshqa hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda maxsus tijorat banklari tashkil etilishi mumkin. Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan tegishli litsenziyani olganlaridan keyin chet el valyutasida operatsiyalarini amalga oshiradilar. Tijorat banklari o’z ustavlari asosida ish olib boradilar. Davlat tijorat bankining ustavi bankni tuzishga qaror qilgan organ tomonidan tasdiqlanadi. Sherikchilik asosida tuzilgan tijorat bankining ustavi muassislar (qatnashuvchilar) yig’ilishi tomonidan tasdiqlanadi. Bankning ustavida: - bankning nomi va uning manzilgohi (aloqa manzilgohi); 9

- bank amalga oshiradigan operatsiyalarning ro’yxati; - bank tashkil etadigan fondlarning ro’yxati; - ustav fondining miqdori; - bankning huquqiy shaxs ekanligi va o’zini-o’zini moliya resurslari bilan ta’minlashi negizida ishlashi to’g’risidagi nizom; - bankning boshqaruv idoralari, ularning tarkibi va tuzilishi to’g’risidagi nizom; - bankka qarashli muassasalarning ro’yxati va ularning maqomi; - bank va uning filiallarini tashkil etish hamda ularning faoliyatini to’xtatish tartibi; - faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni matbuotda e’lon qilish majburiyati (tartibi); O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan o’zaro munosabatlari aks ettirilgan bo’lishi lozim. Sherikchilik asosida tuzilgan bankning ustavi yuqorida keltirilgan talablardan tashqari, aktsiyali jamiyatlar va mas’uliyati cheklangan jamiyatlar to’g’risidagi amallardagi qonunlarda ko’rsatilgan talablarga javob berishi lozim. Bank ustavga bank faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq boshqa qoidalar ham kiritilgan bo’lishi mumkin. Ustavga o’zgarishlar O’zbekiston Respublikasi qonunlaridagi o’zgarishlar munosabati bilan kiritiladi. Aktsioner tijorat banklarining ustav fondi qatnashchilarning badallari hisobidan yoki aktsiyalar chiqarish va sotish hisobidan vujudga keltiriladi. Mahalliy hoqimiyat va boshqaruv idoralarining hamma bo’limlari va ularning ijroiya organlari, siyosiy tashkilotlar va ixtisoslashgan jamoat fondlaridan tashqari barcha huquqiy va xususiy shaxslar tijorat banklarining muassislari (hissadorlari), aktsionerlari bo’lishlari mumkin. Tijorat banklarini tashkil qilishda yoki faoliyat ko’rsatayotgan banklarda har bir muassis, aktsionerning ulushi ustav kapital miqdorining 30 %dan kam bo’lmasligi lozim. 10

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining 10-sonli «Tijorat banklari faoliyatini muvofiqlashtirish qoidalari» nomli yo’riqnomasiga asosan tijorat banklarini tashkil qilishda ular quyidagi miqdorda minimal ustav kapitaliga ega bo’lishlari lozim. 2000 yil 1 yanvardan boshlab aholisi 0,5 mln.dan ortiq bo’lgan shaxarlarda ochiladigan tijorat banklarning ustav kapitali 2,5 mln. AO’Sh dollari ekvivalentidagi mablag’ga, aholisi 0,5 mln.dan kam bo’lgan shaxarlarda ochiladigan banklar 1,25 AO’Sh dollari ekvivalenti miqdoridagi ekvivalent mablag’ga ega bo’lishi kerak. Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasining soliq to’g’risidagi amaldagi qonunlariga muvofiq soliqlar to’laydilar. O’uyidagi mablag’lar banklarning o’z mablag’lari hisoblanadi: - ustav fondi; - rezervlar va foyda hisobiga vujudga keladigan hamda bankning balansida turadigan boshqa fondlar; - taqsimlanmagan foyda, aktsiyachilar yoki paychilar o’rtasida aktsiyalarni taqsimlash hisobiga yoxud pay miqdorini oshirish hisobiga olingan mablag’lar. Tijorat banklari yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun olinadigan foydadan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilab qo’yilgan tartibda rezerv fondlari tashkil etadilar. Tijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablag’larini depozit, kredit shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, o’z ustavlarida ko’rsatilgan boshqa o’zaro operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Mijozlarga kredit berish va o’z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarish uchun mablag’ etishmay qolgan taqdirda tijorat banklari kredit resurslari olish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga murojat qilishlari mumkin. Tijorat banklari operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari ularning o’zlari tomonidan mustaqil belgilanadi, ammo bu stavkalar davlat pul-kredit siyosatining bosh yo’nalishlarida belgilab beriladigan foiz stavkalari siyosatiga asoslangan 11

holda har yili O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadigan eng yuqori stavkalardan ortiq bo’lmasligi kerak. Masalan, tijorat banklari kreditlar bo’yicha foiz stavkalarini belgilaganlarida, ular foiz stavkasining asosi qilib Markaziy bank tomonidan belgilab berilgan qayta moliyalashtirish stavkasini oladilar. Tijorat banklari kredit bo’yicha foiz stavkasini o’rnatganda qayta moliyalashtirish stavkasini 1,5 martagacha oshirishlari mumkin. Masalan, hozirgi kunda Markaziy Bankning qayta moliyalashtirish stavkasi 2,0 foizga teng. Demak, tijorat banki tomonidan beriladigan kredit bo’yicha foiz stavka oyiga 2,5-3 % (3×1,5), yiliga 30% (2,0×12) atrofida bo’lishi kerak. Banklar bilan mijozlar o’rtasidagi munosabat shartnomaviy xarakterga ega bo’ladi. Mijozlar o’zlariga kredit va kassa xizmatini ko’rsatadigan bankni mustaqil tanlaydilar. Tijorat banklari qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha operatsiyalar olib boradilar. Tijorat banklari fond bozorlarining kelishuvlarida aktiv va bevosita ishtirok etavermaydilar. Masalan: AO’Shdagi tijorat banklariga qimmatbaho qog’ozlar bilan bo’ladigan operatsiyalarni o’tkazish, fond birjalariga a’zo bo’lish ta’qiqlanadi. 1933 yilda (Glass-Stigal qonuni) qabul qilingan qonunga muvofiq tijorat banklari sanoat kompaniyalarning obligatsiyalari va aktsiyalarini chiqarishni tashkil qilishda ishtirok eta olmaydilar. Shunga qaramay qonunda juda ko’p istisnolar mavjud bo’lib, ular bankka pullarni operativ qo’yish, davlat qimmatbaho qog’ozlarini chiqarishni tashkil etish, shtat va mahalliy hokimiyat organlarning obligatsiyalari, shuningdek, turli xalqaro tashkilotlar va federal muassasalar chiqargan qarz hujjatlarni (majburiyatlari) bilan ishlash huquqini beradi. Bulardan tashqari banklarga o’zlarining mijozlari hisobiga sanoat kompaniyalarining aktsiya va obligatsiyalarini sotish va sotib olish kabi brokerlik funktsiyalarini bajarish ruxsat etilgan. Shu bilan birga amerika tijorat banklari sanoat kompaniyalari va firmalarning aktsiya paketlarini haqiqiy egasi sifatida trast operatsiyalarining 12

(qimmatbaho qog’ozlar portfellarini boshqarish operatsiyalari) katta hajmini amalga oshiradilar. AO’Shda tijorat banklari broker firmalari va investitsion kompaniyalarning asosiy kreditorlari hisoblanadi. AO’Shning ettita yirik investitsion kompaniyalarni dan 80%gacha aktivlari tijorat banklari krediti hisobidan ta’minlanadi. Yaponiyada tijorat banklarining fond birjalariga a’zo bo’lish ta’qiqlangan. Lekin ular litsenziya olgan holatda qimmatbaho qog’ozlarni hamma turini o’zlarining schetlari bo’yicha yoki mijozlarning topshiriqlari bo’yicha sotish va sotib olish (broker kompaniyalari va birjaga a’zo bo’lgan firmalar vositachiligida) huquqiga egadirlar. Bulardan tashqari tijorat banklar davlatning qimmatbaho qog’ozlari bilan bo’lgan tez muddatli operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Uzoq vaqt yapon tijorat banklari yangi qimmatbaho qog’ozlarni vositachilik funktsiyalarni amalga oshirish huquqlari bo’lmagan. Faqat 1981 yili ularga davlat obligatsiyasi va sanoat kompaniyalar obligatsiyasini birja tashqarisida vositachilik qilishga ruxsat etilgan. Shuningdek, yapon tijorat banklariga mijozlarning qimmatbaho qog’ozlarni boshqarish man etilgan. Bank muassasalarining qimmatbaho qog’ozlar bilan bo’ladigan operatsiyalariga aktiv qatnashishiga Germaniya tajribasi yorqin misol bo’la oladi. Bu davlatda qimmatbaho qog’ozlar bilan bo’ladigan hamma operatsiyalarni faqatgina tijorat banklari qatnashish huquqiga ega. Aslida Germaniya davlatida broker kompaniyalar va firmalar yo’q. Tijorat bankning funktsiyalari unversalligi mijozlarning talab va ehtiyojlariga yuqori darajada javob beradi. GFRning qimmatbaho qog’ozlar bozorini bank muassasalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ularning bu bozorda roli juda katta. Banklar katta miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, investitsion gruppalarning egalari va yirik investorlik vazifasini bajaradi, ularga qimmatbaho qog’ozlar bilan bo’ladigan operatsiyalar hajmining eng katta qismi to’g’ri keladi, bank sindikatlari davlat qarz hujjatlarini chiqarish va tarqatishda katta jonbozlik ko’rsatadi. Bank obligatsiyalarni chiqarish uchun 3 ta asosiy shartni bajarishi zarur; 13

- moliyaviy ko’rsatkichlar proportsiyasini saqlash; - bankning moliyaviy ahvolining oshkoraligi; - jami kapitalning va bank rezervlari 8 mln. DM darajasidan oshishi. Obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi ruxsat moliya vazirligi tomonidan olinishi kerak. U haqidagi xabar esa Federal yustitsiya vazirligi gazetasida bosilib chiqariladi. Odatda 3 yildan ortiq muddatga chiqarilgan obligatsiyalar GFR fond birjalarida muomalada bo’ladi. Lekin ularni sotish va sotib olish kelishuvlarning ko’p qismi birjadan tashqari oborotda amalga oshiriladi. Universal tijorat banklari ko’pincha yadro vazifasini bajarib, uning atrofida moliya-bank gruppalari, bir necha nisbatan mustaqil bo’linmalarni o’z ichiga olgan. Bu mustaqil bo’linmalar, masalan investitsion fondlar va konsultatsion firmalar bo’lishi mumkin. Bu mustaqil bo’linmalar daromad olish markazlari hisoblanadi. Aslida gruppaning yadrosini tashkil etgan bank, markaziy apparatdan mahalliy va chet el filiallardan iborat. Banklarning markaziy apparatlari odatda fond birjalari bo’lgan katta shaharlarda joylashgan. Rivojlangan mamlakatlarda asosiy daromad manbai kredit operatsiyalari bo’lib, ikkinchi o’rinda qimmatbaho qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyalar turadi. 14

Xulosa Xulosa qilib aytganda mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Bozor iqtisodi erkin tovar-pul munosabatlarga asoslangan iqtisodiy monopoliyani inkor qiluvchi, ijtimoiy taraqqiyotga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo’nalishiga ega bo’lgan va boshqarilib boriladigan iqtisoddir. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarini qaror toptirish dolzarb tadbirlardan bo’lgan pul, kredit va banklar tizimida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Bozor munosabatlariga o’tish iqtisodiy kategoriya sifatida pulning, kreditning, foiz, soliq va boshqa kategoriyalarning mohiyati va ahamiyatiga boshqacha yondashish zarurligini taqozo qiladi. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati tubdan o’zgarmoqda. Bozor munosabatlarini boshqarish sohasida davlat tomonidan olib boriladigan barcha ishlarning og’irlik markazi ana shu tizimlarga ko’chdi. Shu sababli, bank tizimini takomillashtirish, banklarning mustaqilligini va pul muomalasidagi ahvol uchun javobgarligini oshirish, pul-kredit munosabatlarini tartibga solish, so’mning barqarorligi va yuksak nufuzini ta’minlash sahasidagi muammolarni o’rganish, shuningdek, tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish o’ta dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bugungi kunda quyidagi savollar ilmiy nuqtai nazardan javoblarini kutmoqda: - naqd pul va kredit emissiyasining o’sishiga sabab nima? - aholi qo’lidagi pulning harakatsiz turib qolishiga qanday qilib yo’l qo’ymaslik mumkin? 15

- mahsulot ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamagan korxona (firma) ularga kredit berilishiga yo’l qo’ymaslik uchun qanday chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim? - milliy valyuta kursini almashuvi va barqarorlashuvini ta’minlash uchun qanday tadbirlar amalga oshirilishi kerak? - inflyatsiyani oldini olish va uni pasaytirish omillari nimalardan iborat? Bozor munosabatlarini talab darajasida tashkil qilish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, kengaytirish va shu asosida iqtisodiy taraqqiyotga erishish kreditdan foydalanishni, banklar faoliyatini samaradorligini oshirishni, kreditdan foydalanishda salbiy hollarning oldini olishni taqozo qiladi. Yoozirgi vaqtda tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlarning salmog’i va sifati sohasida ancha muammolar mavjud. 16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. "O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank to’g’risida"gi Qonuni. T. “O’zbekiston” – 2015. 2. "Banklar va bank faoliyati haqida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. T. “O’zbekiston” – 2016. 3. O’zbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati to’g’risida» gi Qonuni, (2018. 24 dekabr). Xalq so’zi, 2019. 12 yanvar. 7-son. 4. O’zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to’g’risida»gi Qonuni, (2018. 30 aprel). Xalq so’zi, 2019 y. 12 yanvar. 7-son. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni, Xalq so’zi. 2000 y. 21 mart. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi qarori. Toshkent oqshomi. 2001 y. 24 avgust. 99-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo’jaliklarini mablag’ bilan ta’minlash, moddiy-texnik ta’minlash, ularga bojxona imtiyozlari berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko’rsatish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi qarori. (2001. 10 sentyabr). Mulkdor, 2001 y. 14-20 sentyabr. 37-son. 17

O'xshashlar

Jahon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni

Bank tizimi va bank turlari

Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va fanlar tizimidagi o’rni

Bank marketingi

Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish tarixi va xo’jalikni boshqarishdagi o’rni