Bank plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar hisobi

Yuklangan vaqt:

16.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.2197265625 KB

Ko'chirib olish

Bank plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar hisobi Reja: 1. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar qilish 2. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha bank nazorati. 3.Noto’lovlar muammosi va uni bartaraf etish yo’llari.

1. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar qilish Plastik kartochka tegishli bankda kartochka egasining hisobvarag’i mavjudligini tasdiqlovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar yoki xizmatlarii sotib olish huquqini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan chiqarilgan to’lov vositasini o’zida ifoda etadi. Plastik kartochkada, albatta bir xil ma’noli identifikatsiya qiladigan emitentning nomi va logotipi qayd qilinishi shart. Plastik kartochkalar jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar, bir tomondan, hamda mahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar (keyingi matnda - savdo yoki xizmat ko’rsatish korxonalari), ikkinchi tomondan, o’rtasidagi bo’ladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek, naqd pul berish punktlari (NPBP) va bankomatlardan naqd pul olishda qo’llaniladi. Vakolatli banklar xalqaro plastik kartochkalar chiqarishi va ular bo’yicha xizmat ko’rsatishi mumkin, bunda ular xalqaro to’lov tizimlari bilan tuzilgan shartnomalarga va mazkur Nizomga muvofiq, bajariladigan operatsiyalar qoidalariga amal qilishlari shart. Plastik kartochkalar bo’yicha xizmat ko’rsatish shartnomasi quyidagilarni o’z ichiga olishi shart: a. tomoilarniig nomlari; b. shartnoma mavzusi; v) tomonlarning huquq va majburiyatlari; g) tomonlarning javobgarligi; d) hisob-kitoblarni o’tkazish shartlari; e) shartnomaning amal kilish muddati va uni bekor qilish shartlari; j) nizolarni hal kilish tartibi; z) tomonlarking yuridik manzili. Aloqadorligi bo’yicha plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga bo’linadi

a) Shaxsiy kartochka - bu jismoniy shaxsga berilgan plastik kartochkadir b) Oilaviy kartochka - bu shaxsiy kartochka egasining ishonchnomasi asosida foydalanuvchiga berilgan plastik kartochkadir v) Korporativ kartochka - bu yuridik shaxslarga xizmat ko’rsatish uchun mo’ljallangan plastik kartochkadir Korporativ kartochkalardan ish haqi va ijtimoii ahamiyatga ega bo’lgan boshqa to’lovlarni, shuningdek, naqd pul mablag’larini to’lashda foydalanish ta’qiqlanadi Plastik kartochkalar bajaradigan vazifalari bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi a) debet - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan mijoz o’rtasida tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, o’zining kartochkasidagi pul mablag’laridan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to’lash va/yoki naqd pul mablag’larini olishda (korporativ kartochkalardan tashqari) foydalanish imkonini beradi; b) kredit - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to’lash va/eki naqd pul mablaglarini olish uchun (korporativ kartochkalardan tashkari) berilgan kredit liniyasi mikdorida operatsiyalarpi amalga oshirish imkonini beradi; v) elektron hamyon - jismoniy shaxslarning kartochkasi bo’lib, undan foydalanish uning egasiga plastik kartochkadagi qoldiq mablag’lar doirasida tovarlar, ishlar, xizmatlarga haq to’lash va/yoki naqd pul mablag’larini olishga imkon beradi; Bitga elektron kartochkada bir necha "elektron hamyonlar" joylashgan bo’lishi mumkin. Plastik kartochkada, uni shaxs nomiga biriktirishda, quyidagi rekvizitlar yozilgan bo’lishi shart. a) identifikatsiya belgilari (kartami rakami, seriyasi va boshqalar); b) bank-emitent (kartochkalarni chiqaruvchi bank)ning kodi; v) hisobvaraq raqami va kartochka egasining familiyasi, ismi, otasining ismi

(tashkilot nomi); g) kartochkaning amal qilish muddati. Plastik kartochkada bir necha hamyonlar mavjud bo’lganda, identifikatsiya belgilari har bir hamyonni bir xil ma’noli identifikatsiyalashi lozim. Ko’rsatilgan rekvizitlardan tashqari, kartochkaga operatsiyalarni amalga oshirish va ular hisobini yuritish uchun zarur bo’lgan qo’shimcha belgilar kiritilishi mumkin. Qayta to’lov vositasi sifatida foydalanishga tayyorlash (personalizatsiya) uchun qaytarilgan plastik kartochkalar hisobi 93609 - "Saqlanaetgan qimmatliklar" ko’zda tutilmagan holatlar hisobvarag’ining alohida shaxsiy hisobvaraqlarida olib boriladi. Plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar qog’oz ko’rinishida (slip, elektron terminal kvitantsiyasi) va/yoki elektron shakldagi (elektron terminal jurnalidan yoki bankomatdan olingan hujjat) hujjatlarni, shuningdek, hisob-kitoblar qatnashchilari o’rtasida tuzilgan shartnomalarda belgilangan boshqa hujjatlarni (bankomat kvitantsiyasi va boshqalar) tuzish lozimligini ko’zda tutadi. Hujjatlar hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi barcha tomonlar uchun zarur bo’lgan nusxalar miqdorida tuziladi. Kvitantsiyalar o’tkazilgan operatschyalarni qo’lda tiklash uchun barcha zarur malumotlarni o’z ichiga olishi kerak. Plastik kartochkalardan foydalangan holda, operatsiyalarni amalga oshirishda tuzilgan hujjatlar rekvizitlari, plastik kartochkalar rekvizitlari bilan kartochka egalarining bank hisobvaraklari, shuningdek, korxona identifikatorlari, NPBP, bankomatlar va tashkilotlarping bank hisobvaraklari o’rtasidagi muvofiqlikni haqqoniy belgilashga imkon beruvchi tomonlar o’rtasida kelishib olingan belgilarpi o’z ichiga olishi kerak. Elektron hujjatlar bank-ekvayer (savdo yoki xizmat ko’rsatish korxonalariga xizmat ko’rsatuvchi bank)ga, bank - emitentga yoki kliring markaziga, shartnomada kelishilgan davriylikda jo’natiladi. Bitta bank bo’limlari o’rtasida kartochkalar bo’yicha hisob-kitoblar qilish

texnologiyasi, Bosh bank tomonidan, o’z imkoniyatlari va foydalanadigan kartochkalar turlaridan kelib chiqqan holda, mustaqil belgilanadi. Kartochkalar bo’yicha banklararo hisob-kitoblar texnologiyasi quyidagi variantlarni ko’zda tutadi. a) Hisob-kitoblarni amaldagi elektron to’lovlar tizimi (ETT) orqali yalpi hisob- kitob asosda o’tkazish; b) Hisob-kitoblarni hisob-kitoblar qatnashchilari tomonidan tashkil etilgan protsessing markazlaridai kun davomida o’tkazilib, yakuniy o’zaro majburiyatlar hisoblangan holda, tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlaridan yakuniy hisob- kitoblar summasini o’tkazish. ETT orqali plastik kartochkalardan foydalangan holda, amalga oshirilgan operatsiyalar bo’yicha yalpi hisob-kitoblar qilish, quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1) bank-emitent tomonidan avtorlashtirilmagan holda amalga oshirilgan hisob- kitoblarda: a) bank-ekvayer xizmat ko’rsatilayotgan savdo yoki xizmat ko’rsatish tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda, tuzilgan elektron hujjatlarga asosan, mablag’larni uning hisobvarag’iga o’tkazadi, bunda elektron to’lovlar tizimi orqali bank-emitentga jo’natiluvchi debetli elektron memorial orderi avtomatik ravishda shakllantiriladi. b) bank-emitentda olingan debetli elektron memorial orderga asosan mijozning kartochkali hisobvarag’idan dasturiy ravishda mablag’lar hisobdan chiqariladi. Debetli elektron memorial order bosmadan chiqariladi va kunlik hujjatlarga tikiladi. 2) bank-emitent tomonidan oldindan shart bo’lgan tartibda avtorizatsiya qilinadigan hisob-kitoblarda: a) bank-ekvayerda xizmat ko’rsatilayotgan savdo yoki xizmat ko’rsatish tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlarga asosan, ETT orqali avtorizatsiyalash va o’tkazmani amalga oshirish uchun bank-emitentga jo’natiladigan elektron ma’lumot, foydalanilayotgan

texnologiya qoidalariga muvofiq, avtomatik ravishda shakllantiriladi; b) bank-emitent, olingan elektron ma’lumotlarga asosan, tranzaktsiyalar avtorizatsiyasini o’tkazadi, mijozning kartochka xisobvarag’idan mablag’larni hisobdan chiqarish uchun avtomatik ravishda elektron memorial orderni shakllantiradi, savdo va xizmat ko’rsatish tashkilotining talab qilib olinguncha depozit hisobvaragiga mablag’larni o’tkazish uchun elektron to’lovlar tizimi orqali bank-ekvayerga jo’natadi. v) bank-ekvayerda, bank-emitentdan olingan elektron memorial orderga asosan, mablag’lar savdo yoki xizmat ko’rsatish tashkilotining talab qilib olinguncha depozit hisobvarag’iga o’tkaziladi. Memorial order bosmadan chiqariladi va bankning kunlik hujjatlariga tikiladi. Protsessing markazlari orqali hisob-kitoblarni o’tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) kun davomida kartochkalar bo’yicha barcha tranzaktsiyalar, hisob- kitoblar qatnashchilari tomonidan tasdiqlangan tartibda, protsessing markazi orqali o’tkaziladi va hisob-kitoblarda qatnashuvchi har bir bank uchun alohida ochilgan shaxsiy hisobvaraklarda aks ettiriladi; b) hisob-kitoblar qatnashchilari kelishuviga asosan, hisob-kitoblar bo’yicha yakuniy summalar (majburiyatlar) tijorat banklarining Markaziy bankning hisob- kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali, shartnomada qayd etilgan davriylikda o’tkaziladi; v) banklar, protsessing markazidan olingan ma’lumotlarga asosan, kartochkalardan foydalangan holda amalga oshirilgan operatsiyalar bo’yicha, mablag’larni mijozlarning hisobvaraqlariga kiritadilar yoki chiqaradilar. 2. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha bank nazorati. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimlari iqtisodiyotning boshqa tizimlariga nisbatan kuchaytirilgan nazorat va tekshiruv ob’ektlari hisoblanadi, chunki tijorat banklari o’z mijozlari hisoblangan davlat tashkilotlari, tijorat korxonalari va xususiy shaxslarning manfaatlari himoyalanishi uchun javob beradi.

Shu sababli davlat respublika bank tizimining barqarorligi, bu barqarorlik xuquqiy ta’minlanishi va uning rivojlanishidan manfaatdordir. Respublika iqtisodiyotida davlat asosiy islohotchi bo’lsa, bank tizimida esa bu vazifa Respublika Markaziy bankiga yuklatilgan. «Markaziy bank to’g’risida»gi qonunining, 3-moddasida ko’rsatilgandek, Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri - respublikada to’lovlarning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlashdan iboratdir. Markaziy bank tejamkor to’lovlar tizimini ta’minlash maqsadida milliy to’lovlar tizimining yaqin kelgusidagi istiqbollari va rivojlanish strategiyasini belgilaydi. To’lovlar tizimi sohasida bosh moliyaviy maqsad, joylarda pul mablag’larini xavfsiz va samarali o’tkazishdan iborat. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni o’tkazishdagi tejamkorlik masalasi esa to’lovlar tizimi samaradorligini baholashning asosiy mezonlaridan biridir. Iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning samaradorligini oshirish maqsadida Markaziy bank tomonidan «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida» Nizom ishlab chiqildi va 2002 yil 12 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlandi. «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi Nizom fuqarolik kodeksi. «Markaziy bank to’g’risida»gi «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasi korxonalari to’g’risida»gi Qonunlar va Markaziy bankning O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan. Ushbu Nizomning bir maromda ko’llanilishi mamlakatning butun iqtisodiy makonida hisob- kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi. Iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning o’tkazilishi ustidan nazorat Nizomda ko’rsatib o’tilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etish printsiplarning bajarilishini tekshirishdan boshlanadi. Korxona va tashkilotlarning pul mablag’lari bankdagi depozitlar bo’yicha hisobvaraqlarda saqlangani uchun naqd pulsiz hisob- kitoblarning barchasi banklardagi hisobvaraqlardan o’tkaziladi, bu esa, korxona va tashkilotlarning kunlik faoliyatining bank tomonidan nazorat qilib turishga sharoit yaratadi. Shu bilan birga xo’jaliklar va yuqori tashkilotlar

o’rtasida ham o’zaro nazoratni yuzaga keltiradi. Mulkchlik shakllarining xilma-xilligi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida naqd pulsiz hisob-kitoblar qoidalari xo’jalik organlari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash printsiplardan kelib chiqadi va ular shartnomalarda mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Xo’jaliklar o’zaro hisob-kitoblarda Nizomda ko’rsatilgan istagan naqd pulsiz hisob-kitob shaklidan foydalanishlari mumkin. Bank esa naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha nazoratni naqd pulsiz hisob-kitob shakli bo’yicha operatsiyalarni amalga oshirish davrida olib boradi. Eng avvalo, hisob-kitob hujjatlarini qabul qilishda ularning to’g’ri va to’liq rasmiylashtirilganligi xamda o’z vaqtida taqdim etilayotganligi tekshiriladi. Hisob-kitob operatsiyalari amalga oshirilayotganda asosiy e’tibor hisob-kitob hujjatlarining tovarliligini nazorat qilishga qaratiladi. Korxonalarning davlat tassarufidan chiqarilayotgan bir vaqtda davlatga qarashli korxona va tashkilotlardan boshqa mulkchilik shakllariga tegishli korxona va tashkilotlarga pul o’tkazishni kuchliroq nazorat qilishni davr taqazo etadi. Shu maqsadda, davlat korxonalaridan xususiy korxonalar nomiga kelib tushgan pul mablag’lari avval alohida hisob varaqqa o’tkazib turiladi, 3 kun ichida xususiy korxona rahbarlari tomonidan tovar jo’natilgani, xizmatlar bajarilgani haqidagi va boshqa kerakli hujjatlar taqdim qilishlari lozim. Ushbu hujjatlar bankka taqdim qilingandan so’ng aloxida hisobvaraqdagi pul mablag’lari o’tkazishi lozim bo’lgan hisob varaqga o’tkaziladi. Agar tovar jo’natilganligi haqidagi hujjatlar bankka taqdim etilmasa, egasiga qaytariladi. Chunki, asossiz hisob-kitob hujjatlarini taqdim qilish to’lov tizimidagi jiddiy qonunbuzarchilik hisoblalanadi, hamda korxona va tashkilotlarning mavqeini va moliyaviy faoliyatini izdan chiqaradi. Bank agar korxona va tashkilotlar tomonidan nokonuniy hisob-kitoblar rasmiylashtirilganligini aniqlasa, jarima undirish va boshqa chora-tadbirlardan tashqari korxona yuqori tashkiloti va huquqiy organlarni ham bu haqda xabardor qiladi.

Bank muassasalari korxona va tashkilotlarning o’zaro shartnoma va majburiyatlarining bajarilishi ustidan ham qisman bo’lsada, nazorat qiladilar. Lekin bank shartnoma shartlarining buzilish sabablari, yoki kelib chiqish sabablarini aniqlashga aralashmaydi va tahlil etmaydi. Shartnoma shartlarining bajarilishi, hisob- kitoblarning o’z vaqtida tashkil etilishini ta’minlashda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Xalq xo’jaligida hisob- kitoblarni o’z vaqtida o’tkazish uchun korxona va tashkilotlar raxbarlari ma’suliyatini oshirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi Farmoni alohida o’rin tutadi. 1995 yil 12 mayda chiqarilgan ushbu Farmonga asosan, mulk shaklidan qat’iy nazar, har qanday korxona yoki tashkilot olinadigan mahsulot qiymatining albatta 15 foizidan kam bo’lmagan miqdorini oldindan to’lashi kerak. Bu jarayon ham bank nazorati orqali o’tadi. Bundan tashqari, xar qanday korxona uchun u jo’natgan mahsulot yoki ko’rsatgan xizmatning to’lov puli 60 kun ichida bankka kelib tushmasa, bu summa korxonaning debitorlik qarzi hisoblanadi. Bunday xolga yo’l qo’ygan korxona hamda bosh buxgalterlari ma’muriy, zarur bo’lgan hollarda esa jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Respublikada korxona va tashkilotlar o’rtasida to’lov intizomini yaxshilash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yana bir «Hisob-kitoblar tizimi hamda to’lov intizomini mustaxkamlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi 1996 yil 24 yanvardagi Farmoni chiqarildi. Farmonda korxona va tashkilotlar tomonidan 15 foizdan kam bo’lmagan avans to’lovlari to’lanishi majburiyligi, to’lov topshiriqnomalarida qat’iy ravishda shartnoma nomeri, to’lov tartibi; avans to’lovining miqdori ko’rsatilishi shart qilib belgilandi. Bunday Farmonning chiqarilishiga asosiy sabab, xalq xo’jaligida o’zaro debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarining mavjudligidir. O’zbekistonda o’zaro debitorlik va kreditorlik qarzlarning yuzaga kelishi ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bog’liq bo’lib, u ayrim hollarda xo’jaliklarni bankrot bo’lishiga olib kelmoqda yoki korxonalarning ishlab chiqarish jarayonlarining qisqarishiga, ishchi-xizmatchilar ish xaqining o’z vaqtida berolmay qolishiga sabab bo’lmoqda. Umuman, debitorlik va kreditorlik qarzlarning ko’payishi iqtisodiyotda nochor va qoloq korxonalarning sonini

oshishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida bunday korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi bank reytingini pasaytiradi. Hozirgi kunda respublika iqtisodiyoti oldida turgan dolzarb muammolardan biri debitor va kreditor qarzdorliklar zanjirini echishdir. Umuman olganda, naqd pulsiz hisob-kitoblar ustidan bank nazoratini to’g’ri tashkil etish nafaqat bank o’z faoliyatini yuritishda, balki butun xalq xo’jaligidagi makroiqtisodiy darajadagi ko’rsatkichlarning xolatiga, ularning dinamikasiga ta’sir ko’rsatadi, iqtisodiyotdagi to’lov tizimini yaxshilashga yordam beradi. 3.Noto’lovlar muammosi va uni bartaraf etish yo’llari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida to’lov majburiyatlarini o’z vaqtida va to’la hajmda bajarish iqtisodiyotning turli sohalari faoliyatining zarur shartidir. Korxona, tashkilot, banklar va davlat o’rtasidagi o’zaro hisob-kitoblar muammosi doimo dolzarb shu bilan birga hal etilishi qiyin bo’lgan muammolardan biri bo’lib qoladi. Chunki tovar jo’natish yoki xizmat ko’rsatish bilan unga pulni to’lash vaqti bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Bu esa debetorlik va kreditorlik qarzlarining yuzaga keltirib chiqaradi. Bunday qarzlar o’z vaqtida yopilmasa uzaytirilgan debetorlik yoki noqonuniy qarzlari paydo bo’ladi. Ma’lumki, noqonuniy kreditorlik, shu bilan birga muddati uzaytirilgan debetorlik qarzlari hajmining ortishi, noto’lovlar holatining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu esa shu mamlakat iqtisodining izchillik bilan rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va to’sqinlik qiladi. Kreditorlik qarzlari - bu birlashma, korxona, tashkilot va muassasalar tomonidan vaqtincha jalb qilingan va muvofiq ravishda yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarilishi lozim bo’lgan pul mablag’laridir. Majburiyatlar va to’lov muddatlari doirasidagi kreditorlik qarzlari qonuniy qarzlardir. Hisob-kitob va to’lov tartiblari buzilganda noqonuniy kreditorlik qarzlari vujudga keladi. U aylanma mablag’lari rejadan tashqari taqsimlanganligini bildiradi. Xaridor va buyurtmachilarning o’zaro majburiyatlarga nisbatan befarqlik bilan qarashlari va

ular tomonidan shartnoma shartlariga rioya qilinmasligi debetorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelishining asosiy sababidir. Korxona balansida muddati o’tgan qarzdorliklarning mavjudligi salbiy alomat bo’lib hisoblanadi, chunki bu holda korxona balansining tarkibi yomonlashadi. Bunda jalb etilgan mablag’larga ehtiyoj kuchayadi. Muayyan bir xo’jalik yurituvchi sub’ektning mahsulot etkazib beruvchilar bilan o’z vaqtida hisob- kitoblarni amalga oshirmasliklari noto’lovlar zanjirining paydo bo’lyshiga olib keladi. Ushbu noto’lovlar zanjiriga nafaqat zaif, moliyaviy jihatdan layoqatsiz korxonalar, shu bilan birga kuchli va to’lovlarga layoqatli, moliyaviy jihatdan mustahkam bo’lgan korxona va tashkilotlar ham bog’lanib qolishlari mumkin. Ehtiyoj kam bo’lgan, omborlarda me’yoridan ortiq to’planib qoladigan, raqobatga bardosh bera olmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarish ham debetorlik va kreditorlik qarzlarining kelib chiqishiga olib keladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning me’yoridan ortiq miqdorda omborlarda yig’ilib qolishi, korxona aylanma mablag’larining muzlab qolishiga, ko’zlangan foyda miqdorining kamayishiga, natijada, korxona moliyaviy ahvolining yomonlashuviga olib keladi. Bu esa noto’lovlar muammosini keltirib chiqaradi. Noto’lovlar muammosini keltirib chiqaruvchi ko’plab omillarni keltirish mumkinki, ular qatoriga narx siyosati, soliq siyosati, normadan ortiq bo’lgan inflyatsiya darajasi va boshqalarni kiritish mumkin. Shu bilan birga o’zaro qarzdorliklarni keltiruvchi asosiy sabablar quyidagilar bo’lib hisoblanadi: 1. Iqtisodiyotda to’lov vositalarining etarli emasligi; 2. Hisob-kitoblar uchun eng qulay to’lov vositalari sifatida hozirgi kunda amaliyotda ishlatilayotganlariga qo’shimcha ravishda, mamlakatimizda ayrim sabablarga ko’ra bekor qilingan chek va veksellarni ishlatilmasligi; 3. Korxona aylanma mablag’larining inflyatsiya sharoitida ma’lum miqdorda qadrsizlanishi. 4. Mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilarining mahsuloti doimo xaridorgir bo’lmaganligi sababidan sotishning qiyinligi; 5. Marketingning etarli darajada rivojlanmaganligi;

6. Korxonalarni soliqqa tortish mexanizmi kamchiliklari mavjudligi oqibatida aylanma mablag’larining yo’qotilishi. Bu sabablarni davom ettirish mumkin. Lekin asosiy masala o’zaro qarzdorliklarni to’liq yo’qotib bo’lmaydi. Ammo ularning umumiy summasini qisqartirish mumkin. Respublikamizda hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri ham aynan mana shu qarzdorliklardir. Bu masala Respublika Vazirlar Mahkamasining majlislarida hamda respublika iqtisodiyotini isloh qilish bilan bog’liq turli yig’ilishlari doimo ko’rib chiqiladi. Shuningdek, iqtisodiyotda hisob-kitoblarni o’z vaqtida o’tkazish va qarzdorlik muammolari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qator Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilingan. 1996 yil 24 yanvardagi "To’lov intizomini va o’zaro hisob-kitoblar tizimini mustahkamlash chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoni talablarini bajarish maqsadida, to’lovlarning o’z vaqtida o’tkazilishi va vakillik hisobvarag’larining ahvoli ustidan doimiy nazorat o’rnatishni ta’minlash xususidagi vazifalar belgilab berilgan. Tijorat banklariga belgilab berilgan bir qator vazifalar bilan birgalikda Markaziy bankning bosh boshqarmalariga tijorat banklarining joylardagi har bir boshqarmasi va bo’limlarida yil davomida kamida 1 marta Davlat soliq boshqarmasi bilan kelishilgan, muvofiqlashtirilgan tekshiruvlar rejasiga muvofiq debetor-kreditor qarzlar yuzasidan tekshiruvlar o’tkazish topshirilgan. Tijorat banklari mijozlar bilan “Bank-hisobvarag’ini yuritish bo’yicha shartnoma” tuzishda bir qator nyuanslarni e’tiborga olishlari lozimligi belgilab berilgan: 1. Xo’jalik yurituvchi subektlar har oyning 6 kuniga ichki idoraviy o’zaro qarzlarning summasini alohida qatorda ajratgan, barcha muddati o’tgan kreditorlik va debetorlik qarzlarining yuzaga kelish sanasi va ularni undirib olish yuzasidan ko’rilayotgan chora-tadbirlarni ko’rsatgan holda operativ ma’lumotlarni taqdim etish. 2. Har chorakda taqdim etilayotgan balans bilan birga 2-shakldagi “Debetorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risidagi ma’lumotnoma”ni taqdim etish

to’g’risidagi band mavjud bo’lishi shart. Korxona va tashkilotlardan operativ, oylik va choraklik balans ma’lumotlarini, muddati o’tgan debetorlik qarzlariga solishtirish dalolatnomalarini talab qilinishi, ma’lumotlarni taqdim qilinayotgan mijozlarga nisbatan qanday choralar ko’rilayotganini, olingan ma’lumotlarni tahlil qilib o’rganilishini ko’rib chiqish lozim. To’lov hujjatlarida ya’ni to’lov talabnoma, topshiriqnomalarida xo’jalik subektlari tomonidan yuborilayotgan mahsulot haqining oldindan to’lanayotgan miqdori to’g’risidagi yozuv mavjudligi tekshirilishi kerak. Xo’jalik organlarida debetorlik qarzlari holati bo’yicha o’tkazilgan tekshirish dalolatnomalarining sifatini ko’rish va tekshirishda aniqlangan qonunbuzarlik holatlari bo’yicha ko’rilgan choralarni o’rganib chiqishlari lozim. Hozirgi kunda banklar tomonidan noto’lovlarni qisqartirish bo’yicha bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Tijorat banklari filiallari tomonidan 2-kartotekadagi to’lov hujjatlari muntazam ravishda inventarizatsiya qilinib boriladi va uning natijasida noto’g’ri qo’yilgan hisob-kitob hujjatlari aniqlanib, mijozlarga qaytarilmoqda. Hisob-kitob mexanizmini takomillashtirish va byudjetga to’lovlar intizomini mustahkamlash bo’yicha hukumat komissiyasining 2000 yil 13 yanvardagi "Korxona va tashkilotlarning muddati o’tgan debetorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish chora-tadbirlari to’grisida"gi bayonnomasi talablarini bajarilishini ta’minlash maqsadida xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar bilan hamkorlikda maqsadli to’lov sxemalari ishlab chiqildi va shu sxemalar asosida bir kunlik kreditlar ajratiladi hamda faktoring xizmatlari ko’rsatiladi. Sxema asosida kreditlar berish 23202-sonli maxsus hisobraqam orqali amalga oshiriladi. Korxona va tashkilotlarning muddati o’tgan debetor va kreditorlik qarzdorliklarini qisqartirish uchun tijorat banklari tomonidan aniq maqsadlar uchun kredit berish va faktoring xizmatini ko’rsatish quyidagi sxema asosida amalga oshiriladi:

Кредит берган банкнинг номи «Б» Кредит қайтиб келган банкнинг номи1-sxema, ming so’m Sxema bo’yicha hisob-kitoblar 52000 52000 52000 52000 Ushbu sxema bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish va qarzdorliklarni kamaytirish uchun berilgan summa shu kuni yana bankka qaytib keladi. Sxema bo’yicha to’lovlarni o’tkazish uchun initsiator bank tomonidan bir qator hujjatlar unga xizmat ko’rsatuvchi bankka taqdim etiladi. 1. Sxema bo’yicha bo’ladigan ikki tomonlama hisob-kitoblarda korxona yoki tashkilotning rahbari va bosh buxgalteri tomonidan hujjatda qo’yilgan imzo hamda shu korxonaning yoki tashkilotning muhri bankdagi mavjud xuddi shu korxona yoki tashkilotning rahbari va bosh buxgalterining imzosi va muhri namunasi bilan mos kelishi kerak. 2. Xo’jalik subekti tomonidan bankka taqdim qilingan hujjatlarda ko’rsatilgan xizmat turi ya’ni yuklab jo’natilgan mahsulot, tovar, bajarilgan ishlar yuzasidan kelib chiqqan debetorlik qarzdorligi aniq ko’rsatilishi lozim. 3. Tayyorlangan sxema tijorat banklarining boshqaruvchilari tomonidan «А» «Б»

tasdiqlanadi va ular o’z mijozlarining debetorlik va kreditorlik qarzdorligi to’g’ri rasmiylashtirilganligi yuzasidan javobgar bo’lib hisoblanadi.

O'xshashlar

Bank plastik kartochkalari bilan hisob-kitoblar hisobi

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi

Inkasso topshiriqnomasi bilan hisob-kitoblar hisobi

Budjet tashkilotlarida hisob-kitoblar hisobi

Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblar hisobi