Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хатар шакллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хатар шакллари

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192 KB

Ko'chirib olish

Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хатар шакллари Режа: 1. Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хавф- хатар турлари 2. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ўтказишдаги фирибгарлик ва уни огоҳлантириш 3. Кредитлаш иши билан боғлиқ ноқонуний операциялар ва уларни олдини олиш чоралари 4. Касса ва валюта операциялари билан боғлиқ ноқонуний операциялар ва уларни олдини олиш чоралари 5. Қўриқланётган банк ҳақидаги ахборотни ноқонуний олиш ва ишлатиш йўллари

Таянч иборалар: Банк, хавфсизлик, хавф-хатар, нақд пулсиз ҳисоб-китоблар, пул ўтказмалари тизими, кредитлаш, кредит риски, валюта, валюта риски, касса операциялари, ахборот тизими, оператор, тизим, ҳимоя, харажатлар, аудентификациялаш. Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хавф- хатар турлари Барча тўлов тизимларида маълум рисклар мавжуд, ҳаттоки ишончи юқори бўлган тўлов тизимларида ҳам. Тизимга хос бўлган рискларнинг хусусияти шундаки, улар тизимнинг бир жойида келиб чиққан носозлик унинг бошқа жойларига ҳам таъсир эътиб, уларнинг ишлашини бузилишига олиб келади. Шунинг учун ҳам тўлов тизимининг ишончлилигини оширишда ва рискларни самарали бошқарилишига катта талаблар қўйилади. Риск - бу фаолият натижасининг ноаниқлик ҳолати, ундан кутилаётган ёки режалаштирилган кўрсаткичлардан оғишдир. Банклар фаолиятининг асл моҳиятини очиб беришда хорижлик олимлар ҳам ўз фикрларини баён этганлар: “Кўпчилик одамлар учун банклар бу фақат пулни депозитга жалб қилиш ва чек ёзиб беришдир. Аммо, у ерда шундай сиз аҳамият беришингиз керак бўлган жараён борки, яъни сизда ўз пулингизни тўғри бошқара олиш ишончи пайдо бўлади..." Банкларнинг бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берувчи банк тизимини шакллантириш, мавжуд бўлган маблағларни энг кам риск асосида жойлаштириб юқори даромад олиш ва ўз навбатида, банк операцияларининг рисклилик даражасини оширади. Тўлов тизимларининг фаолиятида бир қатор рисклар мавжуд, улар ички ва ташқи томонлардан келиб чиқиш табиатига эга ва шу тариқа уларни ички ва ташки рискларга ажратиш мумкин. Ички рискларга қуйидаги рисклар киради:

операцион риск - техник носозликлар ва операцион хатолар каби операцион факторлар кредит ва ликвидлилик рискларининг юзага келишига ёки уларнинг даражасини янада оширади. Бугунги кунда операцион рисклар, рисклар ичида юқори салмоққа эга ва унга эътибор кучайиб бормоқда, чунки бу ҳолат замонавий тўлов тизимларни автоматлаштириш жараёни кучайиб бориши билан боғлиқ. Бундан ташқари ушбу категория рискига тўлов тизимини бошқариш рискини ҳам киритиш лозим. Молиявий хизматларни амалга ошириши билан боғлиқ рисклар операцион, технологик рискларни, инновациялар рисклари, ҳавфсизлик рисклари ва бошқаларни ўз ичига олади. Операцион ва технологик рискларга банк техника-технологиясида учраб турадиган (сбой) ахборотларни йўқотишлар (компьютер тизимида йўқотишлар, ҳужжатларни йўқотиш, компьютер тамагирлиги, банк ходимлари фаолиятида хатоларга йўл қўйиши ва бошқалар) киради. Операцион рискни минималлаштириш мақсадида

банкнинг ички назорат хизмати ва аудитни баҳолаш методологияси талабларининг бажарилишини таьминлайдилар ва банк рискларини баҳолаш усулларини тўлиқ ва самарали қўлланишини текшириб бериш орқали рискларни назорат қилади. Шу билан бирга автоматлашган маьлумот системасидан фойдаланилиш учун иш жараёнининг ҳимояланганлигини ички назоратдан ўтказадилар. Операцион риск турлари қуйидагилардан иборат: • ички бўҳтон ва фирибгарлик, яъни диллерлар томонидан банк ҳолати бўйича нотўғри маълумотларнинг берилиши, ходимлар томонидан амалга оширилган ўғирликлар, ходимларга берилган пора эвазига кредит ҳужжатларини сохталаштириш ва бошқалар; • ташқи бўҳтон ва фирибгарлик, яъни ҳужжатларни ўғирлаш ва сохталаштириш, компьютер алоқаларига рухсатсиз кириш, кредит олиш учун нотўғри маълумотлар тақдим этиш; Муаллиф ишланмаси. • мижозлар, хизматлар ва бизнес юритиш стандартларига оид маълумотлардан рухсатсиз фойдаланиш, жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш ва ҳисобварақлардан фойдаланган ҳолда фирибгарлик; • моддий активларга зарар етказиш, яъни қўпорувчилик, терроризм, ер қимирлаши ва бошқа табиий офатлар; • ишдаги, ахборот ва алоқа тизимидаги хатолик ва узилишлар, яъни техниканинг ишламай қолиши, телекоммуникация муаммолари ва дастурдаги узилишлар; • ҳужжатларни расмийлаштириш, операциялар ўтказиш ва жараёнларни бошқариш, яъни маълумотларни киритишдаги хатоликлар, ҳуқуқий ҳужжатларнинг етишмаслиги, кредит таъминотига тегишли ҳатоликлар ва бошқалар.

Тўлов тизимининг операцион риски ташкилий ва техник табиатга эга бўлган рисклардир. Бошқариш риски деб қуйидаги рисклар назарда тутилади: -тўлов тизимининг техник имкониятларининг носамарали ишлатилиш риски; - пул ресурсларидан носамарали фойдаланиш риски; - ўз вақтида тўлов тизими фаолиятидаги рискларни бартараф этилмаслик риски; -кредит риски - тизимда бир томон тўлиқ ўз молия мажбуриятларини бажариш бугунги кунда ва келажак даврда имконини йўқ бўлиши мумкинлиги; -ликвидлилик риски - бу тўлов тизимининг иштирокчиларидан бири ўз мажбуриятини тўлиқ ва ўз вақтида бажариш учун етарли даражада оборот маблағларига бўлмай қолиш риски, лекин келажакда тўлаш учун имкони бўлиши мумкин; -валюта риски - бу риск валюта курсининг ўзгариши билан боғлиқ, амалиётда валюта курсининг тўловчига нисбатан салбий ўзгариши унинг тўлов фаолиятига салбий таъсир этади. Ташқи рискларга қуйидагилар киради: -меъёрий характерга эга бўлган рисклар . Бу рисклар етарли даражада ишлаб чиқилмаган меъёрий база билан изоҳланади. Ушбу рискларнинг мавжудлиги бошқа рискларнинг кучайишига сабаб бўлади. Бу ерда таъкидлаш лозимки, техника ва технология соҳасидаги инновацион жараёнларда дастлабки вақтлар ичида меъёрий бўшлиқ мавжуд бўлиб қолади. Юқорида келтириб ўтилган барча турдаги рискларнинг амалиётда кўриниши ва ўз вақтида уларнинг бартараф этилмаслиги тизимли рискларни келтириб чиқади ва тизимнинг барча элементларига салбий таъсир этади.

Тизимли рискларнинг хавф-хатар даражаси уни келтириб чиқарган рискнинг хавф - хатар даражаси билан боғлиқ. Ички ва ташқи рисклар тизимли рискларни келтириб чиқариш учун асос ҳисобланади. Тизимли рискларнинг амалиётда кўриниши тўлов иштирокчиларнинг ўз вақтида мажбуриятларини бажаришга тўлов тизимининг ишлаш фаолияти бузилиши таъсир этиб, у нафақат тизимнинг барқарорлигига хавф солади, балки молиявий бозорга ҳам таъсир этади. Банк махсулотларини сотишдаги стратегик йўналиш, банк тараккиётининг муҳим муаммоси бўлиб ҳисобланади. Умумий маънода уларни функционал-объект йўналишли, асосий мақсади бир гуруҳ банк маҳсулотларини сотиш йўли билан ёки мижозлар маълум гуруҳининг алоҳида банк маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини кондириш йўли билан даромад олишдан иборат банкларга ажратиш мумкин. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими 1-жадвал Банк маҳсулотларининг риск даражаси. № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Банк маҳсулоти Маҳсулотнинг товар- қиймат хусусияти Хавф-хатар параметрлари (потенциал) Ссуда операциялари Қарздорларга кредит бериш Кредит хатари (имкони бор ва оммабоп) Депозитларни бошқа банкларга жойлаштириш Молиявий ресурслар савдоси Фоизли хатар (ахборотга эга булиш савиясига кўра) Депозитларни ми- жозлардан жалб этиш Молиявий ресурсларни сотиб олиш Амалда мавжуд эмас Мижозлар талабига кўра тўловларни амалга ошириш Хизматлар савдоси Тижорат хатари имконияти Капитал қўйилмаларни банкнинг шахсий маблағлари ҳисобидан молиялаш Молиявий ресурслар савдоси Хатарнинг юқори эҳ- тимоллилиги

Қимматли қоғозларни олиш Қимматли қоғозлар портфелини шакл- лантириш учун банк харажатлари Тизимли хатар имко-нияти Кафолатномаларни бериш ва кафолатлаш Хизмат кўрсатиш Кафолат таснифига боғлиқ хатар Валюта олди-сотдиси ва уни сотиб олиш Олди-сотди савдоси Валюта хатари (тизими) Лизинг операцияларини амалга ошириш Ижара Аҳамиятсиз хатар Хизмат кўрсатиш ва товар етказиб бериш базасидан Олдиндан тўлов, пул маблағлари савдоси Пул маблағларини йўқотиш хатари (аҳамияти) Бунда қуйидаги ҳолатларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Таҳлил банк фаолиятнинг барча жабҳаларига «хизмат кўрсатиши» кераклигини, уни баҳолаш ва прогнозлаш учун асос булишини инобатга олиб, банкнинг мазмуни ва йўналишлари банк олдида турган вазифалар ва мақсадли йўл- йўриқлардан келиб чиқиши лозим. Фаолиятнинг янги шароитлари нафақат анъанавий банк қарорлари ва операцияларини, балки янги технологияларни ҳам фаол қўллашни талаб қилади. Илғор хориж тажрибасини қўллашга асосланган янги банк тўлов технологияларига қуйидагиларни киритиш мумкин: -банк кафолати остида қарзга олинган маблағларни жалб қилиш йўли билан дастурларни амалга оширишда иштирок этиш; -банк томонидан акцияланган чет эл компаниялари билан ўзаро фаолият юритиш; -маркетингни фаол қўллаш асосида ўсиб борувчи даромадли банк векселларини сотиш; -тижорат банкининг электрон тўлов операциялари дастурларини кенг жорий этиш.

Бу шароитларда уларнинг ўрни- «иқтисодий локомотивлари» дан то ислоҳотнинг бош тормозигача бўлган бир-бирига зид хусусиятлар билан баҳоланади. Ўзбекистоннинг айрим тижорат банклари халқаро андозаларга мос даражада ишлаш қобилиятига эгадирлар. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ўтказишдаги фирибгарлик ва уни огоҳлантириш. Банкларнинг тўлов тизимидаги рискларининг вужудга келиши даражаси қуйидаги омилларга боғлиқ: ■ банк кредит фаолиятининг маълум бир соҳада марказлашуви даражаси; ■ ўзига хос маълум қийинчиликларни бошидан кечираетган мижозларга кредит ва бошқа банк хизматларининг канча тўғри келиши; ■ кам урганилган, янги, ноанъанавий соҳаларда банк фаолиятининг марказлашуви; ■ кредит бериш, қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш бўйича банк сиесатига хусусий ва жиддий узгаришлар киритиш; ■ янги ва яқинда жалб қилинган мижозларнинг фоизи; ■ қисқа вақт ичида амалиётга жуда кўп хизматларнинг киритилиши (у вақтда банкда салбий талаблар кўпайиши мумкин); ■ бозорда сотилиши қийин бўлган қимматликларни ёки қиймати тез тушадиган нарсаларни гаров сифатида қабул килиб олиш ва бошқалар. Банкларнинг тўлов тизимидаги рискларини бошқариш қуйидагиларни эътиборга олган ҳолда олиб борилиши керак: Мазкур жараён шахсий муомала, ҳам шахсий, ҳам иш бўйича тажрибасидан иборат булиши керак. Қарз олувчининг ўзининг барча операциялари бўйича (ўзининг бутун фаолияти давомида қарз олувчининг олган пуллари) ёки аниқ лойиҳа бўйича

маблағ олиш қобилияти ва пул воситаларини бошқариш қобилияти эга эканликларини доимо мониторнинг қилиш. Мижозларнинг пул маблағлари базаси ва сўралган кредит учун ўзининг маблағларини сарфлашга доир мажбуриатлари. Қарз олувчи ўз риски бўйича масъулиятини банк билан бирга ўз зиммасига олиши, ўзининг хиссадорлик капиталининг қабул қилиниши мумкин бўлган кисмини такдим этиб, ўзига тегишли бўлган мажбуриятларни ўз зиммасига олиши керак. Бунда тўловлар учун рискларни мижоз ва банк тенг бўлишиши керак. Махаллий, худудий ва умумжаҳон иқтисоднинг жорий ахволи ва тавсифи, шунингдек қарз олувчининг миллий иқтисодиётнинг молиявий ва сиёсий ҳолати. Банк томонидан амалга ошириладиган барча тўловлар мақсадлилик ва таъминланганлик шартларига тўлиқ жавоб бериши керак. Акс ҳолда тўловлар товарлар ва хизматлар билан таъминланмай қолиши ва товар-пул муносабатлари нисбати бузилиши мумкин. Банклар одатда кредит сифати бўйича ўзларининг хусусий рейтинг системаларини ишлаб чикадилар, айримлари оддий схемалардан фойдаланадилар, бошқалари мураккаб ва бўлиниб кетган, ҳамма нарсани ўз ичига оладиган схемаларни ишга солади. Шундай бўлса ҳам мақсад доим бир бўлиши керак: кредит беришда ҳам, унинг баҳосини белгилашда ҳам банкнинг кредит бўлими учун карор қабул қилиш жараенини енгиллаштириш. Одатда бу нарса риск тоифаларини ракамлар еки харфлар билан аташ, уларни классификация қилиш йўли билан амалга оширилади ■ Тўлов рискларини юзага келтирувчи омиллар энг аввало банк томонидан аниқ банк, кредит ва депозит сиесатларининг ишлаб чикилмаганлиги. ■ Ушбу юқоридаги сиесатларга амал қилинмаслиги ва тўловларнинг мониторингини пассив кредитларни эса агрессив ташкил қилинганлиги (кредитларнинг активлардаги улуши 65 % дан ортик бўлганда).

■ Тармоклар ва опреациялар бўйича диверсификациянинг тўғри ташкил қилинмаганлиги ■ Инсайдерлар билан шартномалар ҳажмининг кўплиги ■ Банк мутахасисларининг юридик жихатдан етарли тажрибага эга бўлмаганликлари ■ Олинаётган гаровларнинг тўғри танланмаслиги. Бу бўйича ҳам юрист хулосасини олиш ўта муҳимдир. ■ Тўлов талаби билан келган мижозлар хакида маълумотларнинг йўқлига еки уларни йигишнинг қийинчиликлари ҳам мавжуддир. ■ Кредит олган мижоз корхоналарда (айникса илгаридан фаолият курсатиб келувчи корхоналарда) рахбарларнинг тез тез алмашиб туриши ҳам ўзига яраша рискли ҳолатларни юзага келтирмокда. ■ Молиявий ҳужжатлар таҳлилига юзаки ендашиш. ■ Мижоз талаб килган маблағнинг тулик асосланганлигини аниқлашда қўйилган хатоликлар. ■ Янги ташкил этилган мижозларнинг кредит портфелидаги улуши. ■ Таъминотларнинг етарли бўлмаслиги (гаров баҳосининг асоссиз равишда юқори бўлиши). ■ Ҳужжатларни таёрлашда йўл қўйилган хатоликлар (банк манфаатларини етарли ҳимоя қилинмаслиги). ■ Қарзнинг сўндирилиш даврида етарли назоратнинг бўлмаслиги. Юқоридаги баён қилинган барча вазифалар ҳозирги кунда республикамизда мавжуд бўлган барча тижорат банклари учун долзарб, бирламчи, вазифалар бўлиб ҳисобланади. Чунки турли турдаги (мулк шаклидаги ва тармок банкларининг) банкларни вужудга келиши, улар орасида рақобатни келитириб чикармокда. Банкларимиз томонидан мижоз учун кураш нафақат кунда, ҳаттоки ҳар дақикада олиб борилмоқда.

Бу ўз навбатида банкларнинг бозор талаби асосида мижозларга янги- янги банк хизматларини кидириб топиб, уларга таклиф қилишни талаб килмокда. Шу муносабат билан маркетинг-менежмент, умуман банк соҳасидаги бошқарув ва маркетинг технологик жихатидан, касбий мутахассислар билан таъминлаш оркали, ҳамда бошқа жаҳон стандартлари асосида тобора ривожлантиришга ҳаракат килмокдалар. Бу муаммони амалга ошириш эса ўз навбатида, бозорни кузатиш мақсадида ахборотни туплаш; товарни ўрганиш ва уни баҳосини аниқлаш; сотишни амалга оширишдан иборатдир. Кредитлаш иши билан боғлиқ ноқонуний операциялар ва уларни олдини олиш чоралари. Кредит вақтинча бўш турган пул маблағларини маълум муддатга, ҳақ тўлаш шарти билан қарзга олиш ва қайтариб бериш юзасидан келиб чиққан иқтисодий муносабатлар мажмуидир. Банклар фаолиятини тўғри ташкил этиш, уларда мавжуд рискларни минималлаштириш масалаларидан бири кредит рисклари, уларнинг сифати ва даражасини аниқлаш ва таҳлил қилишдан иборат. Маълумки, банк амалиётида фойда асосан берилган кредитлар бўйича олинадиган фоизлардан ташкил топади. Қарз олувчи томонидан олинган кредитлар бўйича фоиз ставкасининг ёки кредитнинг ўз вақтида тўланмаслиги ёки умуман тўланмаслиги оқибатида банк фойдасининг камайиши банкнинг келажакдаги маблағлар салмоғининг тушиб кетишига олиб келади. Банклар фаолиятида кредит операциялари асосий ўринни эгаллагани учун уларнинг кредит портфелини тўғри ташкил қилиш банкларнинг самарали ва барқарор фаолият кўрсатиши учун имконият яратиб берувчи асосий омиллардан бири ҳисобланади.

Кредит риски мижоз томонидан асосий қарз суммасини ва кредит бўйича фоизларни тўлай олмаслик эҳтимоли бўлганда юзага келади. Банк кредит бериб, унинг ўрнига мижознинг тегишли ҳужжатларини олади. Бу ҳужжатлар моҳияти жиҳатидан тўлаш тўғрисидаги ваъда, холос. Банк кредитлари рискларининг энг кўп ишлатиладиган кўрсаткичлари: • ҳаракатсиз (муаммоли) кредитларнинг кредитлар ва лизинг бўйича мажбуриятларнинг жами ҳажмига нисбати; • кредитлар бўйича ҳисобдан чиқариш (зарарга олиб бориш) суммасининг кредитлар ва лизинг бўйича мажбуриятларнинг жами суммасига нисбати. Берилган кредитларнинг ўз вақтида банкларга қайтарилиши кредитлаш жараёнининг қай даражада ташкил қилинишига, кредит бериш ва қайтарилишининг муддатларига риоя қилинишига, ссудалар, айниқса муддати ўтган ёки узайтирилган кредитлар бўйича ҳисоб-китоб операцияларининг тўғри олиб борилишига, ссудалар бўйича зарарларни қоплаш резерви миқдорига, банклараро кредит ва марказлаштирилган кредитлар бўйича операцияларнинг қонунийлигига ва кредитларни тўғри туркумлаш бўйича банкларда ўтказиладиган аналитик операцияларнинг сифатлилиги ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Банклар томонидан бажариладиган барча кредит операциялар уларнинг кредит портфелида ўз ифодасини топиши, ҳар бир банк кредит портфелининг сифатли бўлишига эришиши зарур. Бу эса кредитларнинг ўз вақтида қайтиб келишига асос бўлиши мумкин. Тижорат банкларининг иқтисодий роли унинг фаолият доирасининг кенг бўлишига олиб келади. Ҳиндистонлик олима Шрита Чанд ўзининг “Тижорат банклари ва уларнинг функциялари” ҳақидаги мақоласида қуйидагича фикр билдирган: “Банкларни уларнинг тузилиши асосида ёки уларнинг функцияларига қараб турли гуруҳларга бўлиш мумкин. Банк структураси банк ишлари доирасида банк бўлимларида шаклланади.

Банкнинг бажарадиган функцияларига қараб депозит ва инвестицион банклар фаолиятига бўлиш мумкин”. Тижорат банклари ўз фаолияти билан бозор иқтисодиёти талабларига мос равишда ишлай оладиган ташкилотларни ўз вақтида маблағ билан қўллаш ва бундай ташкилотларни аниқлаш каби муҳим бир вазифани амалга оширмоқда. Тижорат банклари кредитлаш жараёнлари орқали мамлакат иқтисодининг ривожланишига ҳам жуда катта ҳисса қўшмоқда . Бир гуруҳ рус иқтисодчилари томонидан келтирилиб , улар «... тижорат банкларининг кредит портфели - бу кредитларни маълум белгилар бўйича туркумлашдир », деган фикрни олдинга сурадилар . Бу келтирилган таърифларни кредит портфелига берилган тўлиқ таъриф , деб хулоса қила олмаймиз . Чунки туркумлаш жараёни иккиламчи бўлиб , уни амалга ошириш учун банк аввалом бор кредит портфелига эга бўлиши лозим . Кредитларни туркумлаш бизнинг фикримизча, кредит портфелининг сифатига баҳо бериш учун зарур. Шундай қилиб, тижорат банкларининг кредит портфели турли хил кредит рискларига асосланган, муайян мезонларга қараб туркумланган кредитлар миқёсидаги банк талабларининг йиғиндиси бўлиб, уни самарали бошқариш кредит рискларини ва умуман олганда банк рискларини камайтиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Банкнинг кредит фаолияти, уни бошқа нобанк ташкилотлардан фарқловчи асосий мезонлардан биридир. Жаҳон амалиётида айнан кредитлаш билан банк фойдасининг талайгина қисми боғлиқ. Шу билан бир вақтда, кредитларнинг, асосан, йирик кредитларнинг қайтарилмаслиги банкнинг банкрот бўлишига олиб келиши ҳам мумкин. Банклар фаолиятини тўғри ташкил қилиш, уларда мавжуд рискларни минималлаштириш масалаларидан бири кредит рисклари, уларнинг сифати ва даражасини аниқлаш, таҳлил қилишдан иборат. Кредит риски деб, қарз олувчи томонидан кредит шартномаси шартларининг бажарилмаслиги, яъни кредит суммасининг (қисман ёки тўлиқ) ва у бўйича фоизларнинг шартномада кўрсатилган муддатларда

тўланмаслиги тушунилади. Кредит рискларининг банклар учун долзарб муаммолиги шундаки, кредит риски мавжуд бўлган ҳолда кредитор (банк)да қарз олувчи томонидан кредит шартнома шартларини, унинг ўз мажбуриятларини белгиланган вақтда бажара олиш имкониятига ишончсизлик ҳосил бўлади. Маълумки, банк амалиётида фойда асосан берилган кредитлар бўйича олинадиган фоизлардан ташкил топади. Қарз олувчи томонидан олинган кредитлар бўйича фоиз ставкасининг ёки кредитнинг асосий суммасининг ўз вақтида тўланмаслиги ёки умуман тўланмаслиги банк фойдасининг камайиши оқибатида банкнинг келажакдаги маблағлари салмоғининг тушиб кетишига олиб келади. Шунинг учун кредиторлар улар берган маблағларнинг қайтиши билан боғлиқ рискларни камайтиришга ҳаракат қиладилар. Қарз олувчи фаолиятида мавжуд рисклар даражасини кредитор кредит бергунга қадар, кейинчалик кредит бергандан кейин ундан фойдаланиш давомида аниқлаш мумкин. Рискни минималлаштириш мақсадида кредитор кредит беришдан олдин рискни аниқлашга ҳаракат қилади. Кредитларнинг белгиланган муддатда қайтарилиши қуйидаги қатор сабабларга боғлиқ: • алоҳида олинган банкларда кредит бериш жараёнининг ташкил қилиниш даражаси; • ссудалар берилиши ва қайтарилиши тартибига амал қилиниш даражаси; • ссудалар ва айниқса, муддати узайтирилган ва муддати ўтган; ссудаларни ҳисобга олиш жараёнининг тўғри акс эттирилиши; • ссудаларнинг тўғри таснифланиши; • судалар бўйича эҳтимолий юқотишларга ажратилган заҳиралар миқдори ва бошқалар. Кредит портфелининг моҳиятини очиб беришда қуйидаги омилларни инобатга олиш зарур. Булар: • кредитлар бўйича риск даражаси;

• кредит бериш объектлари; • кредитдан фойдаланиш муддати; • кредитнинг ҳажми ва таъминланганлиги; • мижознинг молиявий ҳолати, мулк шакли ва бошқалар. Шуларни инобатга олган ҳолда бизнинг фикримизча, кредит портфелига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Банкларнинг кредит портфели - бу турли хил кредит рискларга асосланган муаъян меъзонларга қараб туркумланган кредитлар миқёсидаги банк талабларининг йиғиндисидир. Мазкур таъриф кредит портфелининг моҳиятини тўғри тушуниш ва таҳлил қилишга ёрдам беради. Чунки: • берилган кредитлар бўйича риск даражасини ифодаловчи мезонлар; • банкнинг барча берган кредитлари бўйича талаблари йиғиндисини ҳисобга олиш зарурлиги; • кредитларнинг асосий меъзонлари бўйича туркумлаш лозимлиги ва бошқалар ўз аксини топган. Кредит рискининг юзага келишига қуйидаги ҳоллар: а) турли хил макро ва микроиқтисодий омилар, иқтисодий қонунилик ва меъёрлардаги ўзгаришлар; б) қарз олувчи ўз фаолиятида бўладиган иқтисодий ва сиёсий муҳитдаги ўзгаришлар, салбий ҳоллар туфайли олинган кредитни тўлашга мос пул оқимини ташкил қила олмаслиги; в) кредитнинг таъминланганлиги учун олинган гаровнинг қиймати ва сифати бўйича тўлиқ ишончнинг йўқлиги; г) юқори билимга эга бўлган банк ходимлар ва мижозларнинг камёблиги; д) қарз олувчи субъектнинг маҳаллий ёки давлат миқёсида обрўсининг тушиб кетиши, унинг ишчанлик фаолиятида юзага келган ўзгаришлар ва бошқа сабаблар бўлиши мумкин.

Кредит риски ташқи омилларга (бозор ҳолати, иқтисодий муҳит ҳолати билан боғлиқ) ва ички омилларга (банкнинг ўзининг хато фаолияти сабаб бўлган) боғлиқ бўлади. Ташқи омилларни бошқариш имкониятлари чекланган бўлса ҳам, аммо ўз вақтидаги ҳаракатлар билан банк ушбу омилларнинг таъсирини юмшатиши ва йирик зарарларни бартараф қилиши мумкин. Банкда кредит рискининг юзага келиши, биринчидан, пухта ишлаб чиқилган кредит сиёсати ва унда қайд этилган мижозлар билан бўладиган операцияларга тегишли умумий йўриқномаларнинг мавжудлигига; иккинчидан, ушбу йўриқномаларни ҳаётга татбиқ этаётган банк ходимларининг билим даражаси ва ҳаракатларига, яъни рискни бошқариш қобилияти банк раҳбарларининг омилкорлигига ҳамда кредит шартномаларининг шартларини ишлаб чиқувчи, кредит лойиҳаларни танлаб олувчи банк ходимларининг малака даражасига боғлиқ бўлади. Ўзбекистон Республикаси кредитлаш тизимини ривожлантириш қуйидагиларга боғлиқ: 1. Банклар ва бошқа махсус кредит институтларининг кредит бериш ҳажми, улар томонидан жалб қилинган кредит ресурслари миқдорига боғлиқдир. (1:10). 2. Банклар томонидан кредит бериш тижорат асосига мўлжалланган (арзон олиб, қиммат сотиш ва маржа). 3. Кредит бериш, олиш, қоплаш, назорат қилиш кредит олувчи ва банкнинг келишувига, яъни кредит шартномасига асосланади. 4. Кредитлашда ҳозирги кунда асосий бўлиб яъни бирламчи бўлиб кредит субъекти, сўнг эса кредит объекти ҳисобга олинади. 5. Кредитлаш миқдори (ҳажми) банк бўйича (потенциали) Марказий банкнинг иқтисодий нормативларига боғлиқдир (Н1 - капитал етарлилиги, банк ликвидлиги, мажбурий заҳира миқдори, қайта молиялаштриш ставкаси ва бошқалар).

Баъзи бир мижозлар кредит олиш, уни тўлдириш жараёнида олдинги даврдаги каби кредит объектлари бўйича ҳужжат, баъзи бир мижозлар эса янги усул ёрдамида кредит олиш учун ҳаракат қиладилар. Буларнинг барчаси ҳозирги давр кредит бериш тизимига ўтиш даврини бошидан кечираётганидан хабар қилади. Ўтиш даврининг асосий камчиликлари бўлиб эса қуйидагилар ҳисобланади: 1. Турли тижорат банклари фаолияти ҳали ҳам эски кредит бериш усулларининг сақланиб қолаётганлигидир. 2. Тижорат ва махсус банкларнинг техник жиҳатдан тўлиқ ривожланмаганлиги, технологиянинг тўла-тўкис банк операциялари жорий қилинмаганлигидир. Ўтиш даври кредит бериш тизимининг энг муҳим хусусияти шуки, унда ташкилот ва аҳолини унифицирлашган усулларнинг кредит бериш сақланиб қолганидир. Бу хусусиятлар қуйидагилардан иборатдир. 1. Кредит бериш тизими банкнинг корхона сифатида ўз ресурсларига бевосита асосланади. 2. Ҳосил бўлган кредит механизми тижорат характерига эгадир. Тижорат банклари ҳозирги кунда савдо корхонаси хусусиятларини олмоқда. Уларга арзон олиб, қиммат сотиш принципи тўғри келишини таъкидлаш мақсадга мувофиқ бўлмоқда. 3. Бугунги кундаги кредит бериш тизимининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири, уларнинг нафақат ўз кредит маблағларига боғлиқлиги, балки Марказий банк томонидан ўрнатиладиган иқтисодий нормативларга ҳам бевосита боғлиқлигидир. 4. Ҳозирги давр кредит бериш тизимининг энг муҳим белгиларидан (хусусиятларидан) яна бири уларнинг шартномага асосланмаганлигидир. Кредит бериш уни бошқариш даврида вужудга келадиган барча муаммолар шу мижоз билан тузиладиган шартнома орқали ҳал қилинади. Бунда банк ва

мижознинг ҳуқуқ - мажбуриятлари қонун, ҳамда келишув асосида белгилаб қўйилади. Мижоз томонидан ҳам, банк томонидан ҳам қизиқиш қолмаган тақдирдагина шартнома бекор қилиниши мумкин. 5. Кредит бериш тизимининг яққол ажралиб, кўзга ташланадиган белгиси - бу кредит бериш тизимининг объектидан субъектига ўтганлигидир. 6. Янги кредит бериш тизими кредитнинг эски, аммо принципиал (махсус) принципларига асосланади. Яъни, кредит бериш жараёнида унинг махсус принциплари - қайтариб беришлик, тўловлилик, таъминланганлик ва муддатлилик принципларига тўла-тўкис амал қилинади. Кредит бериш тизимининг янги замонавий белгиларидан кейингиси бу банклар томонидан юқори даражада кафолатланган, банк ссудаларини беришни ташкил қилишдир. Касса ва валюта операциялари билан боғлиқ ноқонуний операциялар ва уларни олдини олиш чоралари. Тижорат банкларининг кредит-депозит валюта операциялари - эркин пул маблағларини жойлаштириш, шунингдек турли муддатларда муайян фоиз асосида хорижий валюталарда етишмайдиган маблағларни жалб қилиш бўйича қисқа муддатли (1 кундан 1 йилгача) операцияларнинг йиғиндисидир. Мазкур операциялар банклар ва компанияларнинг қисқа муддали ликвидлигини таъминлайди ва даромад олиш мақсадига хизмат қилади. Инглиз тилида бундай операциялар бир атама билан пул бозори операциялари ( Money market operations ёки қисқача MM ) деб номланади. Тижорат банкларининг кредит-депозит валюта операциялари - эркин пул маблағларини жойлаштириш, шунингдек турли муддатларда муайян фоиз асосида хорижий валюталарда етишмайдиган маблағларни жалб қилиш бўйича қисқа муддатли (1 кундан 1 йилгача) операцияларнинг йиғиндисидир. Мазкур операциялар банклар ва компанияларнинг қисқа муддатли ликвидлигини таъминлайди ва даромад олиш мақсадида хизмат қилади.

Инглиз тилида бундай операциялар бир атама билан пул бозори операциялари ( Money market operations , ёки қисқача MM ) деб номланади. СПОТ операцияси, одатда, битим кунини ҳисобга олмаган ҳолатда икки иш куни давомида валютани айрибошлаш битимини акс эттиради. Спот курс - спот битими тузилаётган вақтда бир мамлакат валютасининг бошқа бир мамлакат валютасидаги баҳоси. Спот курс ўзида унинг сузиб юрувчи ёки қатъий белгиланган тартибда ишлашидан қатъий назар операция амалга оширилаётган вақтда миллий валютанинг хориждаги қадри қанчалик баҳоланишини ўзида акс эттиради. Баъзи бир валюталарда ички ва ташқи қиймат деган тушунча мавжуд. Жаҳон валюта бозорида амалга ошадиган операцияларнинг барчасини 100% деб олсак, уларнинг 70% дан зиёди спот (спот) номли операцияларга тўғри келади. Своп (ингл. «swаp»,)-алмашув, алмаштириш маъносини билдиради. Своп операцияси ҳисоб-китоб саналари турлича бўлган, тахминан тенг ҳажмдаги хорижий валютанинг бир вақтнинг ўзида сотилиши ва сотиб олиниши. Своп, валюта операцияси валютанинг «спот» шартлари асосида, миллий валюта эвазига сотиб олиниши ва кейинчалик унинг қайта сотиб олинишини кўзда тутади. Валюта чайқови, лотинча « speculation » - синчиклаб қидириш, кузатиш маъносини беради. Валюта чайқови вақт давомида валюта курсларининг ўзгариши натижасида ёки валюта рискларини билиб, ўзига қабул қилган ҳолда турли бозорларда фойда олиш мақсадида ўтказиладиган операциядир. Спот операциялари - бир зумда амалга ошадиган валюта операцияси бўлиб, сотувчи сотган валютасини сотиб олувчига 2 банк иш куни давомида, шартнома тузилган кун курси бўйича етказиши лозим. Замонавий шароитда мазкур валюта операцияларининг амалга ошиши ва валютани етказилиши 2 банк иш кунини талаб этмайди. Спот валюта шартномасида одатда бозорда, валюта бозори иштирокчилари томонидан валюта курсининг асосий кўрсаткичи сифатида

кўриладиган телеграф орқали пул ўтказиш курси қўлланилади. Нақдли шартнома курслари котировка жадвалларида чоп этилади. Касса шартномаларида якуний ҳисоб-китоб санасининг тўғри белгиланиши катта рольь ўйнайди. «Касса» атамаси одатда ҳисоб-китоблар, шартнома шартлари келишиладиган кунда амалга ошадиган валюта шартномалариг «Спот» курс - олдиндан келишув ёки шартнома сифатида расмийлаштирилмаган валюта операцияларида қўлланиладиган (ишлатиладиган) олди-сотди валюта алмашув курси. «Спот» курсининг котировкаси ҳозирги дақиқага берилади, валютанинг ўзи эса кечи билан 2 банк иш кунидан сўнг етказилиб берилади. Спот операцияларини амалга оширадиган дилерлар валюта позициясини юритадилар. Валюта позицияси - дилернинг талаб ва мажбуриятлари нисбати. У икки қисм, яъни «узун» ва «қисқа» позициядан иборат. «Узун» позицияда дилернинг талаблари акс этади. Талаблар эса дилер томонидан валюта сотиб олинганда ҳосил бўлади. «Қисқа» позицияда дилернинг мажбуриятлари акс этади. Мажбуриятлар эса дилер томонидан валюта сотилганда ҳосил бўлади. Валюталарнинг ўртачалаштирилган курсларини белгилаш. Битта шартнома бўйича йирик суммаларда, бозор ставкасидан яхши ёки ёмон тарафга фарқ қиладиган ставкалар бўйича бир неча ҳамкорлар шартномаларини аниқлашга тўғри келади. Умуман операциялар бўйича курснинг фойда олиш имкониятини бериши, ҳамда манфаатли мижозлар учун имтиёзли котировкаларни амалга ошириш учун дилер ўртача курсни аниқлаши керак. Амалиётда своп, бир вақтнинг ўзида, валюта алмашуви билан боғлиқ икки алоҳида шартноманинг имзоланишини кўзда тутади. Бу шартномалар қарама-қарши йўналишлар ва турли ҳисоб-китоб саналарига эга. Бу шартномаларнинг бири бўйича биринчи валюта иккинчи валюта ҳисобига,

маълум бир санада етказиб бериш шарти билан сотиб олинади. Иккинчи шартнома бўйича эса, биринчи валюта иккинчи валютага, бошқа санада етказиб бериш шарти билан сотиб юборилади. Своп валюта операцияларини кўп ҳолларда банклар амалга оширади. Бунда икки банк орасида икки валюта билан алмашув маълум бир даврда бўлиб, шартнома охирида дастлабки валюталар банкларга қайтарилади. Валюталар билан алмашув бир вақтнинг ўзида тузиладиган, аммо валюталарнинг турли саналарда етказиб берилиши кўзда тутилган икки қарама-қарши шартнома шаклида амалга ошади: «спот» бир шартнома бўйича ва бошқа шартнома бўйича «форвард». Своп шартномаларининг бошқа шартномаларга нисбатан қулайлиги шундаки, улар валюта рискини тўла бартараф этади. Турли саналарда сотиб олинган ва сотилган валюталар, тескари свопни ташкил этган ҳолда сотилиши ёки сотиб олиниши мумкин. Шунинг учун, агар ҳисоб-китоб саналаридаги фарқлар ҳисобига қопланмаган позиция ҳосил бўлса, у осонгина тўла қопланиши ёки камайтирилиши мумкин. Своп-жорий фоиз ставкалари таъсири остида, бир валютанинг ўзгариб турадиган форвард маржасини бошқа валюта форвард маржасига қандай таъсир этиши юзасидан турли фикрга эга бўлган брокерларнинг (дилер) ўзаро алоқаси. Своп операцияларининг асосий қулайлиги шундаки, унинг иштирокчиларига валюталарни қисқа муддатли тебранишидан безовталанишига ҳожат йўқ, чунки бундай тебранишлар форвардли курсга сезиларли таъсир этмайди. Своп операцияларида бир вақтнинг ўзида «спот» ва «форвард» курслари белгиланади ва барча ҳолатларда бу курслар бир- биридан фарқ қилади. Фоизли опционларнинг «потолок/пол» комбинацияси сотиб олувчига фоиз ставкаларининг «коридорини» таъминлайди. Свопларнинг оммавийлашганлиги фойдаланувчиларга, ликвидликнинг ўсиши ва ҳужжатларнинг стандартлашиши каби бир қатор имтиёзларни берди. Своп

бизнеси 140 га яқин аъзоларга эга бўлган Своп Дилерлари Халқаро Ассоциацияси ( International Swaps and Derivatives Association ) билан ҳамкорликда қўллаб-қувватланади. Валюта муносабатларининг пайдо бўлиши, ўзгартирилиши ёки тугатилишининг ҳуқуқий асослари бўлиб, халқаро келишувлар ва давлатнинг ички қонун - қоидалари ҳисобланади. “Бугунги замонавий ҳолатларда банклар фаолиятда учраши кузатилаётган ҳолатлардан бири бу валюта операциялари билан боғлиқ рискларни ташқи иқтисодий кўрсаткичлар билан узвий боғлиқлигидир”, деб украиналик олимлар ўзларининг иқтисодий таҳлилларида келтириб ўтганлар. Валюта рискларидан ҳимояланишда кенг кўламда фойдаланиладиган усул валюта арбитражлари ҳисобланади. Валюта арбитражи - фойда олиш мақсадида валюталарнинг олди- сотдиси билан боғлиқ операциялар. Арбитраж 2 шаклда бўлади: а) валюта арбитражи ва б) фоиз арбитражи. Валюта арбитражи (французча « arbitrage ») - валютанинг, унинг бир вақтнинг ичида сотилишини ҳисобга олган ҳолда, валюта курслари фарқлари сифатида фойда олиш мақсадида сотиб олиниши. Оддий валюта арбитражи - бир хорижий валюта ва ўзбек сўми билан ёки икки хорижий валюта билан амалга ошириладиган арбитраж. Мураккаб валюта арбитражи - кўп турдаги валюталар билан амалга ошириладиган арбитраж. Фоиз арбитражи - турли валюталар бўйича фоизлар фарқи сифатида фойда олиш мақсадида, хўжалик субъектларининг (арбитражчиларнинг) ўз қисқа муддатли активлари ва пассивлари валюта таркибини тартибга солишга қаратилган валюта (конверсион) ва депозит операцияларини ўзида мужассам этган шартнома. Фоиз арбитражи пул бозорида бир вақтнинг ўзида пулларнинг маълум бир фоизга олиниши ва нисбатан юқори фоизга кредитга берилиши шаклида кенг қўлланилади. Фоиз арбитражи икки шаклда ишлатилади:

а) форвардли қопланиш билан ва б) форвардли қопланишсиз. Форвардли қопланиш билан фоиз арбитражи - валютанинг спот курси асосида сотиб олиниши, муддатли депозитга жойлаштирилиши ва шу вақтнинг ўзида форвард курси бўйича сотиб юборилиши. Фоиз арбитражининг бу шакли валюта хавф- хатарларидан холи. Бу операция бўйича фойда манбаи форвард маржаси ҳажми билан белгиланадиган, валюталар бўйича фоизлар фарқи сифатида ва валюта рискларини суғурта қилиш қиймати ҳисобига олинаётган даромадлар даражаларининг фарқи ҳисобланади. Валюта арбитражи деганда, иқтисодий қулай шароитларда шартномалар тузиш тушунилади. Буни валюта савдосига қиёс қилинадиган бўлса, маълум бир вақтда молия бозорларида нақдли ва муддатли курслар ва фоиз ставкалари орасида мавжуд фарқлардан фойдаланиш орқали зарарлардан қочиш ва фойда олишга уриниб кўришдан иборатдир. Арбитражни ўтказиш учун алоҳида молия бозорларидаги ҳолатни, операцион харажатлар даражасини билиш зарур. Арбитражнинг бир неча тури мавжуд. Бунга ўхшаш операциялар одатда банкнинг ўз маблағлари ҳисобига амалга оширилади. Тенглаштирувчи арбитраж тўғри ва тескари турларга бўлинади. Тўғри арбитражда қарздор ва кредитор валюталари орасидаги курс фарқи ишлатилади. Ҳозирги кунда валюта рискларини аниқлаш, таҳлил қилиш ҳамда прогнозлаш усулларининг такомиллашуви уларни бошқариш имкониятларини вужудга келтирди ва улар янада такомиллашиб банк рискларини бошқариш усулларини ташкил этади. Бозор иқтисодиёти эркинликни ёқтиради, давлатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад ҳам иқтисодиётнинг барча тармоқлари ҳамда соҳаларини босқичма-босқич эркинлаштиришдан иборатдир, жумладан, банк хизмати айниқса тижорат банклари фаолиятини босқичма-босқич такомиллаштириб бориш бугунги

кун вазифаларидан биридир. Улар фаолиятининг республикамизда мавжуд хўжалик фаолиятига тобора мослашиб бориши келажакда банклар фаолиятининг ўзгача тус олишидан далолат беради. Валюта риски банк операцияларининнг байналминаллашуви трансмиллий корхоналар, қўшма корхоналар ва банк иншоотларнинг ўзаро бирлашуви натижасида вужудга келади ва курс йўқотишлари риски, деб ҳам аталади. Бундан ташқари валюта риски валюта тебранишлари натижасида йўқотиладиган маблағларнинг йўқолиш хавфини ўзида акс эттиради. Валюта риски ўз навбатида, иккига бўлинади: 1. Тижоратчи - қарздор ўз мажбуриятлари бўйича тўловни амалга ошира олмаслиги билан боғлиқ рисклар. 2. Конверсион - аниқ операциялар бўйича олинадиган валюта зарарлари риски. Бу рискни олдини олиш бўйича қўлланиладиган энг кўп тарқалган усул бу “хеджерлаш” ва “своп” операцияларидир. Хеджерлаш - ҳар қандай валюта рискига эга бўлган шартномаларни компенсация қилувчи валюта позицияси яратишга қаратилган. Валюта свопини параллел кредитлашга ўхшатиш мумкин, бунда икки мамлакат ҳудудида жойлашган икки банк ўз мамлакатлари валютасида тенг ҳисобларда кредит беради. Халқаро операцияларни амалга ошираётган банклар валюта рискини бошқариш бўйича уларни диверсификациялашдан фойдаланадилар ва бу мақсадда форвард, фючерс, валюта опционлари каби операциялардан фойдаланадилар. Валюта рискини бошқаришга 1970 йиллардан бошлаб уриниб кўрилган ва ўша даврда курслар сузиб юрувчи кўринишга эга эди. Ўз навбатида валюта риски таркиби қуйидагича тавсифланади: а) тижорат, бунда қарздорнинг мажбуриятларини бажариш истаги бўлмаслиги ёки бажара билмаслиги имконияти йўқлиги;

б) конверсион (нақд) бунда аниқ операцияларда йўқотиладиган валюта назарда тутилади. Бундай рисклар аниқ бир иш амалга оширилаётганда ҳисобга олинади. Конверсион рискларни камайтиришнинг энг мос усуллари қуйидагилардан иборат: -хеджерлаш, ҳар бир рискли операцияда йўқотиладиган валюта назарда тутилади имтиёзли валюта позициясини вужудга келтириш. Бошқача айтганда, бир турдаги валюта курсини даромад ёки харажатларда бошқа рисклар билан мос келиши тушунилади. Валюта свопи, у икки турга бўлинади ҳамда икки хил кўринишга эга бўлади. Биринчиси, параллел кредитларни расмийлаштиришни ўзида акс эттиради, уларни ундириш, тўлаш усуллари ва муддатлари бир хил бўлиб, икки хил валютада берилиши мумкин. Иккинчиси, иккита банк ўртасида валютани «спот» ставкалари бўйича амалга оширишни ўз ичига олади. Параллел кредитлардан свопларнинг фарқи улар тўлов фоизларини ўзида қамраб олмайди. Актив ва пассивлар бўйича вужудга келадиган рисклар «метчинг» дейилади. Бунда валюта тушуми ва уларнинг миқдори билан банк раҳбарияти валюта ҳажмини кўпайтириш ёки қисқартиришга таъсир кўрсатади, шу орқали бошқаради. Бошқа трансмиллий банклар ёки қўшма банклар «неттинг» усулидан фойдаланади, бунда валюта операциялари миқдори қисқартирилади ва ҳажми кўпайтирилади, яъни битимлар тузилаётганда ёки валюта операциялари ўтказилаётганда кўп миқдорда валюта маблағлари иштирок этадиган операциялар амалга оширилади, кичик ёки кам миқдорда валюта операциялари амалга оширилмайди. Бу мақсадларни амалга ошириш учун банкнинг барча бўлинмаларининг фаолияти юқори даражада бўлиши керак. Валюта рисклари шартнома тузилган кун билан тўловнинг амалга оширилиш кунигача бўлган давр мобайнида миллий валюта курсининг

шарнома валютаси курсига нисбати орқали аниқланади. Валюта курслари қанчалик беқарор бўлса, валюта хавф-хатари шунчалик юқори бўлади. Шу пайтгача биз валюта риски тушунчасини алоҳида олинган иқтисодий операциялар мисолида кўриб чиқдик. Агар халқаро иқтисодий муносабатлар иштирокчилари хорижий валютада ифодаланган мажбуриятларга эга бўлган ҳолда, худди шундай хорижий валютада талаблари ҳам бўлса, улар амалга ошираётган операцияларининг умумий ҳажми бўйича эмас, балки фақатгина очиқ валюта позицияси бўйича рискка дуч келадилар. Ташқи иқтисодий шартнома иштирокчилари учун валюта таваккалчилиги пайдо бўлишининг қуйидаги шартларини ажратиб кўрсатиш мумкин: -очиқ валюта позициясининг мавжудлиги; -шартнома валютаси сифатида хорижий валютадан фойдаланиш; -шартноманинг тузилиши ва у бўйича ҳисоб-китоб орасида вақт узилиш даврининг мавжудлиги. Валюта курслари мувозанатсизлиги қанчалик юқори бўлса, валюта таваккалчилиги шунчалик юқори бўлади. Ҳозиргача биз валюта таваккалчилиги тушунчасини фақат бир операцияга нисбатан кўриб чиққан эдик. Агар ташқи иқтисодий алоқалар иштирокчилари бўлмиш тарафлар хорижий валютада ифодаланган мажбурият ва талабларга эга бўлиб, кўп турдаги операцияларни амалга оширса, унда улар барча операциялар бўйича эмас, балки фақат очиқ валюта позицияси бўйича валюта хатарига учрайдилар. Қўриқланётган банк ҳақидаги ахборотни ноқонуний олиш ва ишлатиш йўллари. Товарнинг рақобатбардошлигини таҳлил қилишнинг муҳим босқичи баҳоланиши керак бўлган зарур ва етарли параметрлар гуруҳларни, шунингдек, хар бир гуруҳ ичидаги алоҳида кўрсаткичларни белгилаб

олишдан иборатдир. Хусусан ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида уни алоҳида-алоҳида таҳлил қилишда сегментациялаш, яъни банкнинг ўз устунлигини аниқлаш учун конкурент (рақобатбардош) банклар имкониятлари билан солиштириш, гуруҳ истеъмолчиларини аниқлаш, банкнинг кайси хизматларига қизиқиш кўплигини унинг асосий сегментлари орқали аниқлаш усуллари катта аҳамиятга эгадир. Бозорни сегментация қилиш негизида банк хизматлари (кредит, операцион-амалиёт, инвестиция ва бошқалар), ва товар белгилари (юридик, жисмоний шахслар, корпорация, банк-корреспондентлар ва давлат органлар) ётади. Банк амалиётида яна географик, демографик, психомаданий ва ахлоқий сегментацияларга бўлинади. Ўрганиб чикилган ахборотлар асосида тижорат банки ўз стратегиясини ишлаб чикади. Бунга янги очилган хизматларни эски мижозларга сотиш, эски хизматларни янги мижозларга сотиш, эски хизматларни янги бозорга сотиш ҳамда янги хизматларни янги бозорларда сотиш ва бошқаларга сотиш кабилар киради. Буларнинг барчаси банкларнинг бозор шароитида ўз мавкеини саклаб колишларига бевосита таъсир қилади Банк маркетингининг иккинчи кисми бу (товар-баҳо) сотиладиган хизматлар характери ва унинг баҳосини ўрганишдан иборатдир. Бошланғич параметрларнинг эҳтимоллик характеристикаларининг ҳамда рақобатбардошлик кўрсаткичидан фойдаланиш амалда банкнинг товар ва нарх соҳасида юритадиган сиёсатини анча аниқ тахмин қилиш имконини беради. Банкнинг товар сиёсатини муваффақиятли олиб бориш учун янги яратилаётган «товарларнинг» (хизматларнинг) алохида турлари бўйича ҳамда амалга оширилаётган тадбирларнинг ҳаммаси бўйича баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш зарур. Бозорнинг бетартиб ривожланиш шароитида банк томонидан янги «товар» ни шакллантириш кўп мезонли мураккаб жараён бўлиб, кўп сонли ахборотни таҳлил қилиш, уни ташкил этиш ва самарадорлик таҳлилининг тегишли усулларидан фойдаланишни талаб

қилади. Карор қабул қилишнинг ахборотга боғлиқ жихатини анча кенгайтириш банкнинг хозирги ижтимоий-иқтисодий мухитга мослашувини жадаллаштириш имконини беради. Халқаро андозаларга мос келувчи банклар (ХАБ) тузиш дастури икки асосий кисмдан ташкил топиш мумкин. ХАБ сифатида малака тақдим этилган банклар томонидан риоя қилиниши керак бўлган талаблар мажмуи; шундай банклар учун имтиёзлар мажмуи. Халқаро даражадаги банкка бўлган асосий талаблар рўйхатига қуйидагилар киради: • банк тўловларини ошкора олиш имкониятини таъминлаш; • банкнинг ишламаётган активларини қисқартириш; • банк заҳираларини биринчи навбатда узоқ муддатли давлат қимматли қоғозларини сотиб олиш йўли билан шакллантириш ва бу заҳираларни ишлайдиган активларга айлантириш; • банк тури, қўйилмалар суммаси, омонатчилар тоифасига караб заҳиралаш меъёрини диференциациялаш; қўйилма қолдиклари ўзгаришларини аниқрок илғаш имконини берадиган заҳира ҳисоб рақамларини тез-тез тартибга солиб туриш; • тўлов рискларини тўғри баҳолаш лаёқати; • маблағларни корхоналар акцияларига жойлаштиришда банклар учун рағбатлар тизимини ишлаб чиқиш ва кредитлар бериш; • банк хизмат кўрсатишида «зичлик меъёри» ни жаҳон андозалари даражасида таъминлаш; • банк сармоясини йўқотиш хавф-хатарсиз мижозлар маблағлари ҳисобидан портфелли инвестицияларни кенг тарқатиш; • банкларнинг бозор ахлоқи тактикасида ўринларнинг кўпроғини ишончли молия воситаларидан фойдаланишга берилиши; • чет элда шахобча тармоғининг мавжудлиги; • банк ахборотининг ва шахобча тармоғини бошқаришни тизимлилиги;

• банкда ташқи хавф-хатардан ҳимоя қилишнинг қўшимча механизмлари ишлаб чикилмоғи лозим. Бунда бугунги кунда асосий эътибор мижоз билан ишлашга яъни банк даромадининг етакчи манбаи-банк комиссиясига қаратилишини назарда тутиш зарур бўлади; • асосий диққат эътибор хизмат сифатини оширишга, банк маҳсулотларнинг турли-туманлилигига (кредит карточкалари, суғурта, факторинг, молия заҳираларини жойлаштиришда маслаҳатлар бериш ва ҳоказо) ҳамда ҳалол рекламага қаратилиши керак; • банклар ўзларининг катта-кичиклиги, жойлашган ўрни ходимларнинг малакаси, мижозларнинг таркиби ва бошқаларга караб операцияларни бажаришга ихтисослашишлари, қисқа муддатли кредитлаш ва инвестициялаш билан шугулланишлари, клиринг маркази бўлмоғи керак; • банкнинг ахборот тизимлари асосига ҳисоб рақамларини тез мослашувчан режаси, ҳужжатли интерфейс қўйилган бўлиши лозим. Бу тизимлар ҳисоб ракамлар режасининг ўзгаришига мосланиш имкониятини; ҳисоб ва шахсий рақамларнинг ўзгарувчан тузилмасини; мижозларнинг исталган сони билан ишлашни; комиссион йиғимларни қўшиб ёзиб қўйишнинг турли усулларини; ривожланган тизимларда тузилмали чеклашларнинг олдини таъминлаш керак. Банк томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулот ўзида банк операцияларини, банк хизматларини ва банк ишларини акс эттиради. Риск шароитида тўлов тизимларининг ишлаш фаолиятини тиклаш чора- тадбирлари режаси ҳар хил воқеа содир бўлиши, жумладан электр энергияси ўчиши, табиат офатлари ва бошқа салбий шароитлар келиб чиқишларни инобатга олган ҳолда самарали сценарийлар ишлаб чиқилиши лозим. Бундан ташқари, тўлов тизими инфратузилмасининг асосий компонентларини инобатга олган ҳолда ва кризис шароитида тўлов тизимининг фаолиятини тиклаш бўйича у қўшимча офисга эга бўлиши керак.

Тизим операторлари кризисни бошқариш бўйича гуруҳлар ташкил қилиши ва рискларни бошқариш бўйича яхши ишлаб чиқилган тузилмавий жараёнларни ҳамда ички ва ташки коммуникацияларни ишлаб чиқиши керак. Тўлов тизимлари рискларини бошқариш бўйича ишлаб чиқилган режанинг самарадорлиги уни ҳар бир жиҳати бўйича текширилиши, аудит ўтказилиши, таҳлил этилиши ва вақти - вақти билан қайта кўрилиб турилиши лозим ва бу тўлов тизимларининг барқарор ишлашини кафолатлайди. Электрон тўлов тизимида хавф-хатарларни бошқариш тизими таъминлабгина қолмасдан, электрон тўлов ҳужжатларининг юқори тезликда қайта ишланиши, пул маблағлари айланиши тезлигини жиддий равишда оширади. Бу эса республика хўжалик юритувчи субъектлари фаолиятига ижобий таъсир этади. Халқаро ҳисоб-китоблар банки томонидан электрон тўлов тизимининг жорий қилинишида асосий тамойиллари ишлаб чиқилган. Бугунги кунда тўлов тизимида вужудга келган энг муҳим масалалардан бири таваккалчилик хавфларини табақаларга ажратиш ва уларнинг олдини олиш ва йўқотишдир. Тўлов тизими мутахассислари томонидан яратилган ва ривожланган давлатларда амалда қўлланилаётган ахборотларни сақлаш ҳамда уларнинг даҳлсизлигини таъминловчи дастур ва қурилмалар доимий ўрганилиб мониторинг олиб борилмоқда. Ўрганиш натижалари кенг муҳокама қилиниб миллий тизимга татбиқ қилиш зарурати борлиги аниқланганда зарурий чора тадбирлар ишлаб чиқилиб амалиётга татбиқ этилмоқда.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

O'xshashlar

Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари

Кредит хатар ва уни бошқариши

Товарлар сифатини шакллантирувчи ва сақлаш даврида уларни сифатига таъсир қилувчи омиллар.

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Банк тизими