Бандлик ва ишсизлик - Iqtisodiyot - Referatlar

Бандлик ва ишсизлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.552734375 KB

Ko'chirib olish

Бандлик ва ишсизлик Режа: 1. Бандлик тушунчаси. Тўлиқ ва самарали бандлик муаммоси. 2. Бандлик тўғрисидаги асосий назариялар. 3. Ишсизлик ва унинг турлари. 4. Ишчи кучини қайта тақсимлашнинг бозор меҳанизми. Жаҳон молиявий- иқтисодий инқирозининг бандлик ва ишсизликка таъсири. 5. Ўзбекистонда бандликни таъминлашда меҳнат биржалари фаолияти. Ишсизларни ижтимоий ҳимоялаш.

1. Бандлик тушунчаси. Тўлиқ ва самарали иш бандлик муаммоси Ўзбекистон Республикаси ва бошқа мамлакатларнинг қонунларига мувофиқ иш билан бандлик деганда фуқороларнинг қонунда тақиқланмаган ва уларга даромад келтирадиган фаолият билан шуғулланишларини тушунамиз. Республикамиздаги машҳур иқтисодчи олимлар проф. А.Ўлмасов ва проф. А.Ваҳобовлар ўз дарсликларида бандликка қуйидагича таъриф берадилар: “Бандлик меҳнат қобилиятига эга бўлган ва меҳнат қилишга иштиёқи бор кишиларнинг ишга жойлашиб фойдали меҳнат билан машғул бўлишларидир”. Иш билан банд аҳолига ёлланиб ишловчилар ва ўзларини мустақил равишда иш билан таъминлаган шахслар (тадбиркорлар, фермерлар, кооператив аъзолари ва бошқалар) кирадилар. Иш билан банд бўлиш учун мехнатга лаёқатли, яъни меҳнат қилиш қобилятига эга бўлиш керак, бундай қобилятга эга бўлган кишилар меҳнат ресурсларини ташкил этадилар. Ўзбекистонда меҳнат ресурсларига қуйидагилар киради: I. Меҳнатга лаёқатли ёшдагилар: - 16 ёшден-54 ёшгача бўлган аёллар; - 16 ёшдан-60 ёшгача бўлган эркаклар. II. Меҳнатга лаёқатли ёшдан катта ёшдаги (меҳнат нафақасидаги) ишловчилар. III. Балоғат ёшига етмаган ишловчи ўсмирлар (16 ёшгача бўлганлар). Юқорида кўрсатилган ахоли қатлами ялпи ишчи кучини ташкил қилади. Ишчи кучи деганда инсоннинг жисмоний ва ақлий қобилиятлари йиғиндисини тушунамиз. Меҳнат эса инсоннинг мақсадга мувофиқ йўналтирилган онгли фаолиятидар. Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётда банд бўлганлар сони 2008 йилда 11035,4 минг кишини ташкил қилди. Бошқа ресурслар каби, меҳнат ресурслари ҳам такрор хосил қилиб турилиши керак, буни тор ва кенг маънода қараш мумкин.

Ишчи кучини тор маънода такрор хосил қилиш инсоннинг жисмоний ва ақлий қобилиятларини узлуксиз кенгайтирилган тарзда тиклаб туриш, уларнинг меҳнат малакасини, умумий билими, касбий тайёргарлик даражасини янгилаб ва ўстириб бориш ҳамда ишчи авлодини тайёрлаш кабиларни ўз ичига оладиган жараёндир. Кенг маънода ишчи кучини такрор хосил қилиш эса қуйидагиларни англатади: - ахолининг табиий ҳаракати, табиий ўсишнинг умумий шартшароитлари яратиш; - ходимларни ишлаб чиқаришга жалб қилиш ва бўшатиш; - меҳнат ресурсларини тармоқлар, соҳалар ва ҳудудлар ўртасида тақсимлаш ҳамда қайта тақсимлаш; - аҳолининг ижтимоий, маънавий ва маданий эҳтиёжларини қондириб бориш; - ишчи кучини тўлиқ ва самарали бандлигини таъминлаш. Ўзбекистонда аҳолининг табиий харакати (1000 киши ҳисобига) 1 Кўрсатгичлар Йиллар 1991 1995 2000 2005 2006 2007 2008 Туғилиш 34.5 29.8 20.5 20.3 20.9 22.6 23.6 Ўлиш 6.2 6.4 5.5 5.4 5.3 5.1 5.0 Табиий ўсиш 28.3 23.4 16.0 14.9 15.6 17.5 18.6 Ишчи кучининг миқдор ўлчами – бу меҳнатга лаёқатли кишиларининг (иеҳнат ресурсларининг) умумий сонидир. Ишчи кучининг сифат ўлчами эса унинг билими, малакаси, маҳорати, кўникмаси ва иш тажрибаси каби кўрсатгичларда мужассамлашади. Ҳар бир миллий иқтисодиётнинг асосий мақсадларидан биттаси

1 Ўзбекистон Республикаси Статистика бўйича Давлат қўмитаси маълумотлари. тўла иш билан бандликни таъминлаш ҳисобланади. Бу мақсадга собиқ СССР ва бошқа собиқ социалистик мамлакатлар эришишга ҳаракат қилганлар, лекин бу - бир томондан реал хаётда амалга ошириш мумкин бўлмайдиган жараён бўлса, иккинчи томондан иқтисодиёт учун самарасиз ва мақсадга номувофиқ бўлиб чиқди. Шу сабабли амалий ҳаётга “тўлиқ бандлик” ва “самарали ёки оқилона бандлик” тушунчалари киритилади. Банд бўлиш товар ва ҳизматлар яратиш орқали даромад топиш воситасидир. Иш билан тўла бандлик меҳнатга лаёқатли бўлган ва ишлашни ҳоҳлаган барча кишиларнинг иш билан таъминланганини англатади. Шунингдек, иш билан тўла бандлик бир томондан иқтисодиётда ишсизликнинг табиий даражаси мавжуд бўлишини инкор этмайди, бошқа томондан, бу меҳнатга лаёқатли барча кишиларнинг умумлашган ишлаб чиқаришга жалб этилиш зарурлигини билдирмайди. Бандлик миқдоран қанча вақт иш билан машғул бўлишини билдиради. Сифат жиқатидан эса бу ишлаган вақтда қандай миқдорда товар ва ҳизматлар яратилиши, улар қанчадан сотилиши, натижада неча пуллик даромад олинишини билдиради. Миқдорий жиҳатдан тўла бандлик белгиланган иш куни, хафтаси ёки иш ойи давомида хар доим иш билан машғул бўлишини билдиради. Агар шу куни 7 соат, иш хафтаси 5 кун бўлса, бир ойда 22 иш куни бўлса, жами 154 соат (7x22=154) ишлаганда ва шунга тегишли ҳақ олганда тўла бандлик мавжуд бўлади. Агар кунига 5 соат, хафтасига 4 кун, бир ойда 80 соат ишланса, тўла бўлмаган бандлик келиб чиқади. Сифат жиҳатдан самарали ёки оқилона ва самарасиз ёки нооқилона бандлик мавжуд бўлади. Оқилона бандлик бу юксак меҳнат унумдорлиги ва шунга биноан юқори даромад келтирадиган ва ишловчининг меҳнатдан қониқишини таъминловчи бандлик бўлади. Оқилона бандлик юксак технологияга таянган иш жойида бўлади. Нооқилона бандлик меҳнат унумдорлиги паст, иш ҳақи кам ва ишловчи ўз меҳнатидан қониқмайдиган

иш жойидаги бандликдир. Нооқилона бандлик бор ерда технология юқори бўлмайди, малакаси ва иш тажрибаси кам кишиларнинг меҳнати талаб қилинади. Оқилона бандликка мисол қилиб кампьютер программистининг бандлигини олиш мумкин. У замонавий компьютерларда ишлайди, унинг меҳнати махсус истеъдод ва тайёргарлик талаб қилади, унинг иш ҳақиси бошқаларникидан анча юқори бўлади. Нооқилона бандликка мисол қилиб қишлоқ хўжалигидаги теримчи бандлигини олиш мумкин. Теримчи қўл меҳнати билан банд, ундан ақл-заковат ва махсус тайёргарлик талаб қилинмайди, бу иш ҳамманинг қўлидан келади, унинг оладиган иш ҳақи программистникидан 6-8 марта кам бўлади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, иш билан самарали бандлик, ходимларнинг ўз мехнати натижаларидан тўлиқ иқтисодий манфаатдорлигининг таъминланиши зарурлигини англатади. Бу ўз навбатида меҳнат ресурсларининг оқилона банд қилинишини ва улардан фойдаланишнинг интенсив турига таянишини тақазо қилади. Бандлик унинг мехнат қилувчи учун ахамиятига қараб бирламчи ва иккиламчи бандликка бўлинади. Бирламчи бандлик бу асосий иш билан, яъни даромаднинг асосий қисмини берувчи иш билан банд бўлишидир. Иккиламчи бандлик қўшимча иш билан, яъни қўшимча даромад берувчи иш билан банд бўлишидир. Кўпчилик ишловчилар бирламчи бандликка мойил бўладилар. Бирламчи бандлик келтирган даромад ишловчини қониқтирмаганда, у иккиламчи бандликка қўл уради. Иккиламчи бандлик ўриндошлик асосида ишлаш шаклида бўлади. Масалан, мухандис ойига 200 минг сўм иш ҳақи олади. Бу унинг оиласига етмайди. Шу сабабли у яна 50 минглик иш топиб, ишдан сўнг ёки дам олиш кунлари ўриндошлик меҳнати билан банд бўлади. Меҳнат бозордаги ҳолатни фақат иш ҳақи миқдори эмас, балки бандлик даражаси ҳам ифода этади. Бу даража таклиф этилган меҳнатнинг қанчаси сотилганини билдиради. Бандлик даражаси ишлашга қобилияти ва иштиёқи бўлганларнинг қанчаси амалда ишлаб туришларини билдиради.

Бандлик даражаси меҳнат ресурси - меҳнат қобиляти бор кишиларга нисбатан қисобланади. Бунда меҳнат қобиляти борларнинг ҳаммаси ишлашни хоҳлайди деб тахмин қилинади. Бандлик даражаси (Вd) ишловчиларнинг (И) меҳнат ресурсларидаги (Мr) хиссаси бўлиб, фоизда ифодаланади. Бунда Bd=N/Mr•100%, бўлади. Агар меҳнат ресурслари 120 бирлик, ишловчилар эса 108 бирлик бўлса Bd=108/120•100%=90% бўлади. Бандлик даражаси иш кучини қандай қисмини бозор талаб қилганлигини билдиради. Бу мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятига ва иқтисодиётнинг имконияти ҳамда аҳволига боғлиқ бўлади. Иқтисодиёти баққуват мамлакатларда у юксалиб бораётган кезларда бандлик юқори бўлади, яъни таклиф этилган иш кучининг катта қисми талаб қилинади. Иқтисодий ривожланган мамлакатлар учун меҳнатга лаёқатли аҳолининг 94%ининг банд бўлиши бандликнинг табиий даражаси деб қабул қилинган. Иқтисодий заиф мамлакатларнинг бандлик даражаси паст бўлади, чунки иш ўринлари кам бўлади, уларни кўпайтириш учун маблағ етишмайди. 2. Бандлик тўғрисидаги асосий назариялар “Бандлик” ва “Ишсизлик” категориялари бир-бирига қарамақарши тушунчалардир. Шу сабабли ишсизликнинг сабаби нимада эканлигини аниқлашга қаракат қилган назариячи - олимлар шу асосда бандликни қандай йўллар билан таьинлаши мумкин деган саволга жавоб беришга ҳаракат қилганлар. Ишсизликнинг сабабини классиклар жуда содда қилиб изоҳлашади. Бу назарияга кўра ишсизлик меҳнатнинг нархи билан меҳнатга талабдан келиб чиқади. Иш ҳақининг пасайиши меҳнатга бўлган талабни рағбатлантиради, яъни бунда бандлик ортади. Иш ҳақини ўсиши эса меҳнатнинг таклифини кўпайтиради, лекин меҳнатга бўлган талабни маълум даражада чеклайди. Англялик машҳур иқтисодчи Артур Пигу ўзининг 1903- йилда ёзган “Ишсизлик назарияси” китобида “Пигу самараси” деб номланган ғоясида ишсизликни асослаб шу тариқа тарзда бандликни тартиби

солинишини кўрсатиб берган. Турғунлик даврида бандлик, иш ҳақи ва нархлар пасайади. Лекин товарлар кўринишида ифодаланган реал иш ҳақи нисбатан секинроқ пасаяди. У хаттоки олдинги даражада сақланиб қолиши мумкин. Ҳозирги замондаги оилавий ишлаб чиқарилаётган товарлар нархларининг ўсиши шароитида бундай изоҳлаш хақиқатга тўғри келмайдигандек туюлади. Лекин бизга маълумки, иш ҳақи нотекс ўсади, баъзида номинал иш ҳақи товарлар нархига нисбатан юқорироқ даражада ҳам ўсиши мумкин. Агар реал даромадлар пасаймаса ёки озгина ўсса, бу турғунлик даври бўлишига қарамай истеъмол талабини сақланиб қолишини билдиради. Истеъмол товарларига талабнинг мавжудлиги эса ишлаб чиқариш воситаларига ҳам талабнинг борлигини билдиради. Турғунлик даврида нисбатан ссуда фоизи ҳам паст бўлади. Бу эса жонланиш даврига ўтиши асосида бандликни ўсишига олиб келади. Бошқача қилиб айтганда, Пигунинг фикрича, инвестиция билан таққослаганда реал иш ҳақининг нисбий ўсиши бошланғич нуқта ҳисобланади. Буни бутун таркибни тортган паравозга қиёс қилиш мумкин. Агар иш ҳақи “меҳнатга тўғри келадиган соф маҳсулот” чегарадан чиқиб капитал учун ажратилган маблағнинг ҳам бир қисмини ўз ичига олса, бундай ишлаб чиқаришнинг қисқариши ўз навбатида ишчи кучига бўлган талабнинг ҳам қисқаришига олиб келади. Яъни бундан шундай хулоса келиб чиқади: ишсизликни камайтириш учун иш ҳақини пасайтириш керак. А.Пигунинг фикрига мухолиф равишда инглиз иқтисодчиси Ж. М.Кейнс чиқади. Кейнснинг фикрига кўра, тўла бандликка эришиш, яъни ишлашни хоҳлаганларни иш билан таъминланиши иш даражасига боғлиқ эмас, шунга кўра у ишсизликни пасайтириш учун иш ҳақини камайтириш кераклигини рад этади. Кейнс назарияси бўйича бандлик даражаси самарали талабнинг функциясидир. Бу фикрларни формула ёрдамида қуйидагича ифодалаш мумкин:

∑L=ƒ∑D (W) Бандлик (L) иш ҳақи (W) да ифодаланган ялпи талаб (∑D) га боғлиқ. Динамикани аниқлаш учун m=1/1-С ни эслаймиз, бу ерда У даромад бирлигига тўғри келадиган С истеъмол ҳиссасининг камайиши, иқтисодий ўсишнинг секинлашувига ва бандликнинг қисқаришига олиб келади. Истеъмол товарларига ва инвестицион товарларга талабнинг ўсиши жамиятнинг самарали талабини кўпайтиради ва шу асосда бандликни бошқариб туради. Кейнс давлат томондан ижтимоий аҳамиятга молик ишларни (йўл қуриш, кўприклар ва бошқа инфраструктурани) ташкил этиш орқали фаол аҳолини иш билан банд қилиш масаласини илгари суради. Унинг фикрича тўла бандликка эришиш учун ҳаттоки “пирамида қуриш” ҳам фойдали ҳисобланади. Кейнс модели бўйича меҳнат бозорида иш кучи ортиқчалиги сақланиб турган ҳолда меҳнатга бўлган талаб ва таклифларнинг тенглашуви юз беради. Бутун дунёда, жумладан Ўзбекистонда ҳам бандликни таъминлашда социал-демографик жараёнларнинг аҳамияти жуда катта ҳисобланади. Республикамизда меҳнат ресурслари нисбатан кўп, аҳолининг табий ўсиши юқори. Лекин, улар ҳудудлар, тармоқлар ва фаолият турлари турлари бўйича нотекис тақсимланган. 2008 йилда иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича аҳоли 1 бандлигининг таркиби(фоизда) Тармоқлар Улуши (%)

Қишлоқ ҳўжалиги 27.66 Таълим, маданият, саноат,фан 13.89 Саноат 13.47 Савдо ва умумий овқатланиш 10.3 Қурилиш 8.56 Бошқалар 9.67 Яратилаётган иш жойлари сони меҳнатга лаёқатли аҳолининг ўсиш суръатларидан кескин фарқ қилади. Хҳжалик алоаларининг узилиши, бир қатор ишлаб чиқариш тармоқларида ўсиш суръатларининг пасайиши, иқтисодиётнинг тузилмавий ўзгариши аҳоли бандлиги соҳасидаги муаммоларни янада кескинлаштирди. Аҳолининг билим ва малака даражаси бозор муносабатларининг юқори талабларига тўлиқ жавоб бермай қолди. Айниқса, ёшларнинг ишга лаёқатли қисмида иш билан таъминланмаганлар сони ўсиб борди. Бу муаммоларнинг радикал ечими – кўпроқ меҳнат талаб қиладиган кичик ва ўрта ишлаб чиқариш корхоналарини қуриш ҳисобидан янги иш жойлари сонини кескин кўпайтириш ҳисобланади. Бу йўл катта инвестицалари ва вақтни талаб қилади. Вақт ва маблағларнинг кескин тақчиллиги шароитиди юқори кўрсатилган муаммоларнинг ечимини қуйидаги йўналишларда қидириши керак деб ҳисоблаймиз: - хусусий капитални, аҳолининг шахсий жамғармаларини максимал жалб қилиш, фуқороларнинг шахсий тадбиркорлик фаолиятини хар томонлама қўллаб-қувватлаш, уларга қонун чегарасида кўпроқ эркинликлар бериш; - чет эл капиталини жалб қилиш, унинг самарали фаолият кўрсатиши учун шароит яратиб (ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий ва бошқалар) бериш; - фаолият кўрсатаётган корхоналарнинг янги иш жойларини яратишга қаратилган шахсий маблағлари жамғарилган қисмини кўпайтиришни хар томонлама қўллаб-қувватлаш ;

- сермеҳнат сохаларни кенгайтиришда, қўшимча иш 1 Ўзбекистон Республикасининг статистика бўйича Давлат Қўмитаси маълумотлари. жойларини яратиш учун узоқ муддатли кредитларга маблағниларни кўпайтиришда, банк тизими ишини фаоллаштириш; - шахсий маблағлар ҳисобиги ёшларнинг олий ва ўрта маҳсус таълим олиш имкониятларини кенгайтириш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш, ўқув масканлари тармоғини кенгайтириш. Аҳоли бандлигини таъминлаш орқали меҳнатнинг қўлланиш доираси кенгаяди, товар ишлаб чивариш ва хизмат кўрсатиш кўпаяди, инсонларнинг яшаш даражаси кўтарилади, жамиятдаги ижтимоий танглик пасаяди. 3 Ишсизлик ва унинг турлари Ишсизлар – бу меҳнатга лаёқатли бўлиб ,ишлашни хоҳлаган, лекин иш билан таъминланмаганлардир. Ишсизлик келиб чиқишининг асосий сабаби –ишчи кучи (меҳнат)нинг аниқ бозорида ишчи кучи таклифининг унга бўлган талабдан ортиб кетиши ва бунинг натижасида иқтисодий фаол аҳоли бир қисмининг иш билан таъминланмаслигидир. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига мувофиқ 16 ёшдан бошлаб то пенсияга чиқиш хуқуқини олишгача бўлган ёшдаги ишга ва иш ҳақи (меҳнат даромади)га эга бўлмаган, ҳақиқатда иш қидираётган, меҳнат қилишга, касб-кор тайёрлигига ва қайта тайёргарликдан ўтишга тайёр шахс сифатида, иш билан таъминлаш давлат ҳизматлари мақбул келадиган ишни таклиф қилмаган, лекин меҳнатга лаёқатли шахслар ишсизлар деб юритилади. Ишсизлик келиб чиқиш сабабларига кўра: фрикцион, таркибий ва циклик ишсизликка бўлинади.

Фрикцион ишсизлик янги ишлаш жойига кўчиб ўтиши натижасида асосий иш жойини вақтинча йўқотган, лекин фаол иш қидираётганлар киради. Буларга қуйидагиларни киритиши мумкин: - ўз хоҳиши билан иш жойини ўзгартирувчилар; - ишдан бўшатилганлиги туфайли янги иш жойи қидирувчилар; - вақтинчалик иш жойини йўқотганлар(масалан, автомобил саноатида янги модел ишлаб чиқаришга ўтиш); - биринчи марта ишга жойлашиш учун иш қидириб юрган ёшлар. Бу турдаги ишсизлар у ёки бу сабабга кўра иш жойини йўқотган бўлиб, бундай шаклда ишсизлик доимо сақланиб қолади ва меҳнат бозорини тўлдиради. Фрикцион ишсизлик зарур ва мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Чунки кўпчилик ишчилар ўз хоҳиши билан кам ҳақ тўланадиган иш жойидан, кўп ҳақ тўланадиган ишга ўтади. Бу иш кучининг малакасини ва махоротини оширишга ундайди. Меҳнат ресурсларини самарали тақсимлашга шу билан бирга реал миллий маҳсулотларнинг кўпайишига олиб келади. Таркибий ишсизлик - истеъмолчи талаби ва технологиядаги ўзгаришлар оқибати ҳисобланган таркибий ўзгаришлар натижасида келиб чиқади. Таркибий ишсизлар махсус тайёргарлик қилмасдан, билимини оширмасдан иш топа олмайдилар. Фрикцион ишсизлик қисқа муддатли ҳарактерга эга, таркибий ишсизлик эса узоқ муддатга чўзилиб жиддий ҳисобланади. Циклик ишсизлик – иқтисодий инқироз фразаси билан боғлиқ равишда келиб чиқади ва мажбурий ишсизлик ҳисобланади. Масалан АҚШда 1982 йилда кризис даврида ишсизлик даражаси 9.7%га кўтарилган (буюк турғунлик) даври – 1933 йилда эса циклли ишсизлик даражаси 25%га етган. 2008 йилги жаҳон моилавий - иқтисодий инқирозда АҚШда ишсизлик даражаси 5,6%га етди. Ишсизлик намоён бўлиш хусусиятига кўра ихтиёрий, муассасавий (институционал), технологик, худудий, яширин ва турғун турларга бўлинади.

Ихтиёрий ишсизлик – одатда бу турдаги ишсизликка ўз хоҳиши билан ишламаётганлар киритилади. Иш ҳақиниг пасайиши сабабли ёки уй хўжалиги билан шуғулланиши, бола боқиш ва бошқа сабабларга кўра ихтиёрий равишда ишламасликлари мумкин. Муассавий ишсизлик - бу меҳнат бозорларининг самарали ташкил этилмаслиги натижасида келиб чиқади. Масалан, вакантли жойлар тўғрисида тўлиқ маълумот бўлмайди. Технологик ишсизлик - ишлаб чиқаришнинг технологик усули ўзгариши, хусусан механизациялаш ва автоматлаштириш, роботлаштириш ва инфармацион технологияларнинг қўллаш натижасида вужудга келади. Худудий ишсизлик - худудий, тарихий, демографик, маданий, миллий ва ижтимоий-рухий омиллар билан боғлиқ ҳамда мавжуд бўлади. Яширин ишсизлик – фаол ахолининг иш куни ёки иш хафтаси давомида тўлиқ банд бўлмаган қисмидир. Турғун ишсизлик - меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш жойини йўқотган, ишсизлик нафақасини олишдан махрум бўлган ва меҳнат фаолиятига хеч қандай қизиқиши бўлмаган қисми. Ишсизлик давом етиш вақтига қараб қисқа муддатли ва узоқ муддатли ишсизликка бўлинади. Кўпгина мамлакатларда 6 ойгача ишсизликни қисқа муддатли, ундан ортиқ муддатга чўзилган узоқ муддатли ишсизлик деб аталади. Иқтисодий фаол ахолининг қай даражада иш билан бандлигини аниқлаш мақсадида ишсизлик даражаси аниқланади. Ишсизлик даражаси ишсизлар сонининг ишчи кучи умумий сонига нисбатининг фоиздаги ифодасидир: Ишсизлик даражаси =ишсизлар сони/ишчи кучи сони •100% Ишчи кучи сони=Ишловчилар ёки банд бўлганлар + фаол иш қидирувчилар ёки ишсизлар Тўлиқ бандлилик ишсизликнинг табиий даражада мавжуд бўлишининг кўзда тутади ва у қуйидагича аниқланади, чунки фрикцион ва таркибий ишсизлик доимо бўлиб туради:

Ишсизликнинг табиий ёки муқаррар даражаси = фракцион ишсизлар + таркибий ишсизлар Ўзбекистонда ишсизлик даражаси 1 № Кўрсаткичлар Йиллар 1995 2000 2005 2006 2007 2008 1 Ишсизлик сони (минг киши) 31.0 42.0 410.3 391.5 557.4 623.3 2 Ишсизлик даражаси 0.4 0.4 0.3 0.3 0.2 0.2 Ишсизларнинг бундай табиий даражада муқаррар мавжуд бўлиши, ҳамма ресурсларнинг захираси бўлганлиги каби, меҳнат ресурсларининг ҳам захираси сифатида қаралади. Шунга кўра ишсизлар сони циклик ишсизликларга тенг бўлади. Иқтисодчиларнинг фикрига кўра ишсизликнинг “табиий” даражаси 3- 5% атрофида бўлиши керак. Лекин бу кўрсаткич турли мамлакатларда ўзининг объектив шароитидан келиб чиқиб фарқ қилади. Масалан, АҚШда 7%, чунки бу мамлакатнинг ишчи кучини сафарбарлиги жуда юқори. Японияда эса ишсизлик 1% атрофида бўлса тўла бандликка эришилган деб қаралади. Японияда бир умирлик асосида ишлаш кенг тарқалган, демак иш кучини сафарбарлиги паст. Ишсизликнинг социол иқтисодий оқибатлари иқтисодчилар томонидан хам ижобий хам салбий баҳоланади. Ишсизликнинг мавжудлиги туфайли иш билан банд бўлганлар меҳнат интизомини бузмасликка, сифатли меҳнат қилишга интилишади. Ишсизлик кишиларни зарур малакага эга бўлишга, ўз устиларида кўпроқ ишлашга ундайди. Шунинг учун, иқтисодчилар фикрига кўра маълум даражада ишсизлик бозор иқтисодиётининг доимий йўлдоши бўлиши керак. 1 Ишсизлик даражаси Ўзбекистон республикаси Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида хисобланди

Ишсизликнинг салбий томони шундаки, инсонларга зарур неъматлар яратишга қодир кишилар бу ишни қила олмай қоладилар. Узоқ вақт ишсиз юриш касбий малака ва махоротини йўқолишига олиб келади, бекор юрганларнинг ўзи ва оиласи тирикчилигидан қийналиб қолади. Ишсизлик кишиларни рухан эзиб қўяди. Баъзи холатларда ишсизлар орасида жиноятчилик хам авж олиши мумкин. Америкалик иқтисодчи А.Оукен ишсизлик даражаси ва ЯММ орқада қолиши ўртасидаги нисбатни математик кўринишда ифодалаб берган. Оукин қонунига кўра ишсизликнинг ҳақиқий даражаси унинг табиий даражасидан 1%га юқори бўлса, ЯММ (ЯИМ)нинг орқада қолиши 2.5%ни ташкил қилади, яъни улар ўртасидаги нисбат қуйидагича бўлади - 1:2.5; 2:5; 3:7.5 ва ҳ.к. Ишсизликнинг табиий даражасидан юқори бўлиши натижасида жамият томонидан маълум миқдордаги махсулотнинг ишлаб чиқарилмаслигини қуйидагича ифодалаш мумкин: Ишлаб чиқарилмаган маҳсулот = Потенциал ЯММ (ЯИМ) - Ҳақиқий ЯММ (ЯИМ) Статистик маълумотларга кўра, инфляция билан ишсизлик ўртасидаги мустахкам боғлиқлик бор экан. Бу маълумотлардан инглиз иқтисодчиси Олбан Флиппис фойдаланиб, 1958 йилда эгри чизиқни ҳосил қилади. Бу эгри чизиқ Буюк Британияда 1861-1957 йиллардан иш ҳақи даражаси ўзгаришларнинг бир-бирига боғлиқлигини кўрсатиб беради. У бу даврда иш ҳақи секин суръатлар билан ўсганда ишсизликнинг юқори бўлганлигини ва иш ҳақи тез ўсганда эса ишсизлик пасайганлигини кўрсатиб берди. Буни қуйидагича тушунтириш мумкин, меҳнатга талаб юқори бўлганда тадбиркорлар янги ишловчиларни ишга жалб қилиш учун ёки ишлаётганларни иш жойларида тутиб туриш учун иш ҳақини ставкасини

оширадилар. Ишсизлик ошганда эса, яънги меҳнатнинг таклифи талабдан анча ошиб кетганда,иш ҳақи ставкалари камаяди. Бундан, ишсизликка қарши номинал иш ҳақини инфляцион ўстириш орқали курашиш мумкин деган хулоса келади. Кейинчалик Флиппс графигига америкалик иқтисодчилар П.Самуэльсон ва Р.Солоу ўзгартиришлар киритиб, иш ҳақи ставкасини нархларнинг ўсиш суръати билан алмаштирдилар. Бунда график қуйидаги кўринишга эга бўлди: Бу графикда абцисса ишсизлик даражасини, ордината ўқи нархлар даражасини кўрсатади. Агар хукумат ишсизлик даражасини жуда юқори деб хисобласа, ўзининг фискал ва бюджет-пул сиёсати орқали янги талабни қондириш зарурати ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ва янги иш жойларини вужудга келтиришга ҳаракат қилади, бунда ишсизлик U 2 даражагача пасаяди, лекин инфлация даражаси P 2 гача ўсади. Инфлацияга қарши давлат сиёсати натижасида нархлар P 3 даражагача пасаяди, ишсизлик эса U 3 даражагача ортади. Филлипс эгри чизиғида ишсизлик ва инфляция ўртасидаги боғлиқлик қисқа даврадагина амал қилиши мумкин. Агар инфлация 5 йилдан ортиқ вақт Р Р 2 Р 3 Р 1 Нархлар даражаси 0 u2 u3 u1 u Ишсизлик даражаси

давом этса, ишсизлик даражаси янаям ошиб кетиши мумкин. Буни юқоридаги графикда эгри чизиқнинг ўнг томонга силжишида кўришимиз мумкин, яъни бунда стагфляция холати келиб чиқади (Стагфляция холатининг маъноси инфлация даврида ишсизликнинг ўсишидир). Ҳозирда узоқ даврлар учун Филлипс эгри чизиғи ўрнига ишсизликнинг табиий даражаси назариясидан фойдаланилмоқда. Бу назария узоқ давр мобайнида фақат табиий ишсизлик даражасидагина инфлацияни ўртача суръатда ушлаб туриш мумкинлигини билдиради. Бу назария кейинги йилларда (2008 йилдаги жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозигача) АҚШ ва Англия хукуматлари томонидан мувофақиятли қўлланди ва бунинг натижасида мазкур мамлакатларда инфлациянинг ўсиши суръатлари анча пасайишига эришилди. 4. Ишчи кучини қайта тақсимлашнинг бозор механизми. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг бандлик ва ишсизликка таъсири. Ишчи кучи ҳам бозор иқтисодиётида олди-сотди объекти бўлганлиги учун меҳнат бозорида унга талаб ва таклиф вужудга келади. Меҳнатнинг бозор нархи иш хақи бўлиб, бу ёлланиб ишловчиларга маълум вақтда бажарилган ишнинг миқдори ва сифатига қараб тўланади. Меҳнатга талаб у келтирадиган даромадга боғлиқ бўлиб ва доимо ўзгариб туради. Меҳнатга талаб бошқа шароитлар ўзгармаса, талаб қонунига кўра, иш ҳақига боғлиқ бўлади, яъни иш хақи юқори бўлса, меҳнатга талаб қисқаради, агар у пас бўлса, аксинча, талаб ортади. Иш хақи паст бўлган шароитда албатта фойда ортади. Иш берувчилар иш хақини камайтиришга интилишса, ёлланиб ишловчилар уни оширишга ҳаракат қилади, чунки хар қандай товар эгаси уни яхши пуллашга харакат қилади. Аммо иш ҳақи ортган шароитда ҳам меҳнатга талаб кўпайиши мумкин, чунки иш ҳақига нисбатан мехнат унумдорлиги тезроқ ортиб бориши юз беради. Натижада иш ҳақига кетган қўшимча сарфни мехнат унумдорлигининг ортиши қоплайди ва ҳатто уни тежашига ҳам олиб келади.

Иш ҳақи харажатлар тарзда фойдага таъсир этиши орқали меҳнатга талабни ўзгартиради. Иш ҳақи билан меҳнатга талабнинг ўзгариши боғлиқлигини қуйидаги чизмада кўрсатишимиз мумкин: Y u3 u1 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 Ишловчилар u сони ( нафар ) u2 Чизмада кўриниб турибдики, соатбай иш ҳақи 50 сўм бўлганда ишлаш учун 500 киши талаб қилинган, меҳнат арзонлашиб, соатбай ҳақ 20 сўмга тушганда, меҳнатга талаб ортиб, жами 700 кишидан иборат бўлган, яъни иш ҳақини қисқариши меҳнатга талабри оширган – бу талаб қонунининг меҳнат бозоридаги ифодаланишидир. Меҳнат бозоридаги таклиф ҳам нархга нисбатан эластик бўлади, иш ҳақи ошса, меҳнат таклифи кўпаяди, камайса, таклиф қисқаради. Аммо 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Соатбай иш ҳақи (сўм) x B A - - - - - - - - - ● ● ' ' ' ' ' ' ' ' ' Ме ҳ натга талаб

меҳнатни тирик одам таклиф этганидан, таклиф меҳнат аҳлиининг нимани афзал кўришга боғлиқ бўлади. Турмуш даражаси паст бўлиб, моддий мухтожлик шароитида кўп ишлаб, кўп пул топишга интилиш устунлик қилади. Моддий тўкинчилик ва юқори турмуш даражаси шароитларида оз ишлаб яхши яшаш мумкин бўлганлигидан, қўшимча пул топишга нисбатан дам олиш афзал кўрилади. Натижада иш вақти қисқариб, бўш вақт кўпайиши мумкин. Нимани афзал кўришига қараб меҳнатнинг таклифи ўзгаради. Қуйидаги чизмада меҳнатнинг таклифи билан иш ҳақининг боғлиқлиги тасвирланган. (график) u2 u3 u1 u0 100 Иш 200 300 400 ловчилар сони 500 600 700 800 900 ( нафар ) Y 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Соатбай иш ҳақи (сўм) x S D - - - - - - - - - ● ● ' ' ' ' ' ' ' ' ' Ме ҳ нат та клифи ●

Ушбу чизмада иш ҳақи 30, 50, 70 сўм бўлишига қараб, меҳнат таклифи 300, 500, 700 кишидан иборат бўлади. Бу меҳнат таклифининг меҳнат нархига эластиклигини кўрсатади. Меҳнат бозорида талаб ва таклиф тенглашганда мувозанат ҳосил бўлади. Бу мувозонат маълум иш ҳақи миқдори даражасида пайдо бўлади. Буни юқоридаги икки чизманинг бирлаштирилган ҳолатида кўриш мумкин. Чизмада талаб чизиғи АВ таклиф чизиғи DS билан М нуқтасида кесишган. Бу нуқта мувозанат нуқтаси бўлиб, талаб ва таклиф миқдорини тенглашганлигини билдиради. Иш ҳақи 500 сўм бўлганда фирманинг 500 киши меҳнатига талаби қондирилади, иш қидирган 500 киши ишга жойлашади, демак, иш кучининг бундан ортиғи керак бўлмайди. Меҳнатга бўлган талаб ва меҳнатнинг таклифига иш хақидан ташқари бошқа омиллар ҳам таъсир қилади, булар: 1. Техника тараққиёти; 2. Иқтисодий танглик ёки турғунлик; 3. Янги технологиянинг жорий этилиши; 4. Ишлаб чиқариш таркибининг ўзгариши; 5. Мавсум йиллик; Y 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Соатбай иш ҳақи (сўм) 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 u2 u3 u1 u Иш ловчилар сони ( нафар ) x S D - - - - - - - - - ● ' ' ' ' ' ' ' ' ' М B A

Булардан ташқари шундай меҳнат турлари борки, улар махсус қобилият талаб қилади. Масалан: оғир жисмоний иш соғлом ва бақувват кишиларни; санъат,адабиёт, фан, конструкторлик алохида истеъдод талаб қилади. Шундай касблар борки, улар пухта билим, махсус тайёргарлик ва катта тажриба талаб қилади. Масалан, Германияда мустақил ишловчи врач бўлиш учун, олий маълумот олгач, яна 10-12 йил тайёргарлик кўриши лозим. Меҳнатнинг таклифига яна ишнинг қизиқарли бўлиши, ундан обрў топиш, қўшимча имтиёз олиш, юқори мансабга эришиш имкони, ишсиз қолиш хавфининг йўқлиги, меҳнат шароитининг яхшилиги, шунингдек ишхонадан арзон кредит (қарз) олиш имкони ва бошқалар таъсир қилади. Меҳнатнинг таклифига нуфус қонуни, яъни аҳолининг ўсиш қонуни хам таъсир қилади. Аҳоли тез ўсиб, меҳнат қилиш ёшига етган аҳоли қанча кўп бўлса, меҳнат таклифи хам шунча кўп бўлади. Ўзбекистонда 1995 йилда меҳнат ёшига етганлар жами аҳолининг 49.3%ни ташкил этади. Шунга кўра меҳнат таклифи ҳам кўп бўлган. 1995 йилдан бошлаб Ўзбекистонда аҳоли ўсишининг секинлашуви натижасида тахминан 2015 йилдан бошлаб меҳнат таклифининг қисқаришига олиб келди. Аммо, шу даврга келиб меҳнатга талаб хам кескин қисқариши мумкин, чунки техника шиддат билан ўсмоқда. 2008 йилда бошланган ва бугунги кунда кўлами тоборо кенгайиб бораётган жахон молиявий – иқтисодий инқирози реал секторга яъни иқтисодиётнинг барча жабхаларига, жумладан бандлик ва ишсизликка ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Ишчи кучи махсус товар бўлиб, у ишлаб чиқаришга хизмат қилади, яъни унинг иштирокида пировардиди истеъмолга тайёор товарлар яратилади. Меҳнатга бўлган талабнинг миқдори меҳнат билан яратиладиган товар ва хизматларга бўлган талабнинг хажмига боғлиқ бўлади. Агар бозорда товарларга талаб ошиб, улар яхши сотилиб турса, меҳнатга ҳам талаб ортади. Агар талаб қисқариб товар бозори касодга учраса, мехнатга талаб қисқаради. Мана шу сабабли иқтисодий инқирозлар даврида меҳнатга талаб кескин қисқариб кетади, яъни ишсизлар сони кескин ошиб кетади.

Мамлакатимиз Призиденти И.А.Каримов ўзининг “Жахон молиявий- иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” китобида қайд қилиб ўтганларидек: ”Аҳолининг иш билан таъминланиш муаммоларини ҳал қилишда ҳам жиддий сифат ўзгаришлари кўзга ташланмоқда. Биз учун ўта долзарб бўлган бу масалани ечишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш билан бирга, хизмат кўрсатиш соҳаси ва касаначиликнинг турли шаклларини кенг жорий этиш, қишлоқ жойларда чорвачилик ривожлантиришни рағбатлантиришга алохида ахамият берилмоқда. 2008 йил мобайнида юртимизда 661 мингга яқин, жумладан, кичик бизнес сохасида 374 мингта, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасида қарийб 220 мингта, касаначилик хисобидан эса 97 минг 800 1 та янги иш ўрни яратилди. Бу республикамизда жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозини таъсирини камайтириш ва уни бартараф этиш бўйича амалга оширилган чора тадбирларнинг натижасидир. Чунки ривожланган мамлакатларда бу инқироз таъсирида ишсизлар сонининг ошиб бораётганлигини қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин: Ривожланган мамлакатларда 2007-2008 йилларда ишсизлик 2 даражаси ва 2009 йил истиқбол кўрсаткичлари (фоизда) Ривожланган мамлакатлар 2007й 2008й 2009й (истиқбол) АҚШ Япония Буюк Британия Германия 4.6 3.8 5.5 7.0 5.6 4.1 5.7 7.4 7.2 4.4 6.4 8.2

1 И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида бартараф етишнинг йўллари ва чоралари. Т.: Ўзбекистон ,2009,24-25-б. 2 Муаллифлар жамоаси. Ўзбекистон Рес. Призиденти Ислом Каримовнинг, Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этиш йўллари ва чоралари” номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. Т.: Иқтисодиёт, 2009, 16-17-б Жадвалдаги маълумотлардан кўринадики, жаҳоннинг ривожланган мамлакатларидаги ишсизлик кейинги 3 йил мобайнида ўсиб бориши кузатилмоқда. 2009 йилда АҚШда ишсизлик даражаси 7.2%, Японияда 4.4%, Буюк Британияда 6.4%, Германияда 8.2%га ўсиши кутилмоқда. Бу ўз-ўзидан ижтимоий трансфертларнинг кўпайиши хисобига давлат харажатларнинг ўсишига олиб келади. Шунга кўра ҳукуматлар даражасида инқироздан чиқиш бўйича давлат дастурларини ишлаб чиқишда бандлик масалаларини, талабни рағбатлантириши орқали ишлаб чиқариш кўламини кенгайтиришга қаратилган кескин чораларни кўриш масаласи долзарб қилиб қўймоқда. Бизнинг мамлакатимизда эса юқоридаги масалаларни олдини олиш мақсадида 2009-2012 йилларга мўлжаллаб инқирозга қарши чоралар дастури қабул қилинди ва унда бир қатор устувор йўналишлар, вазифалар, тадбирлар белгилаб берилди. Хусусан ахоли бандлигини таъминлаш мақсадида 2009 йилнинг ўзида 1389 та янги маиший хизмат кўрсатиш корхоналари ташкил этилиши мўлжалланган. Чунки шахобчаларнинг асосий қисмини қишлоқ жойларда ташкил этилди. Ташкил етилиши мўлжалланган шахобчаларда ҳар йили 200 минг ортиқ янги иш жойлари ташкил этилиши кўзда тутилган. Президентимиз ўз асарларида 2009 йилдан яна бир муҳим устувор вазифа – бу мамлакатимизни модернизация қилиш ва ахоли бандлигини оширишринг мухим омили сифатида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфрактузилмани янада ривожлантиришдан иборат эканлигини белгилаб бердилар. Чунки инфратузилмани ривожлантириш кўп меҳнат талаб қиладиган кенг кўламли соха хисобланади. Бу янги иш ўринларини ташкил этиш, ахолининг, айниқса ёшларнинг иш билан бандлигини таъминлаш, одамларнинг даромади ва фаравонлигини ошириш имконини беради.

5. Ўзбекистонда бандликни таъминлашда меҳнат биржалари фаолияти. Ишсизларни ижтимоий химоялаш. Меҳнат иқтисодий ресурсларидан бири бўлганидан унга талаб бозорда юзага келади ва бу меҳнат яратадиган товар ва хизматларга бўлган талабга боғлиқ бўлади. Агар буларга талаб ошса бозорда меҳнатга ҳам талаб ошади, аксинча буларга талаб қисқарса, меҳнатга талаб камайади. Меҳнат бозори бу ишчи кучини олди-сотди қилиш юзасидан ишга талабгорлар билан иш берувчилар ўртасидаги иқтисодий муносатдир. Ўзбекистон Республикаси Конситутсиясига мувофиқ ҳар бир шахс меғнат қилиш, эркин иш танлаш, хаққоний мехнат шароитлари асосида ишлаш ва қонунда белгиланган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Фуқороларнинг меҳнат хуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси ва тегишли қонунлари билан ҳимояланиб қолмай, балки бундай ҳимоя кафолатланади ҳам. Давлат меҳнат бозорининг шаклланиши ва самарали амал қилишига, хавфсиз меҳнат шарт-шароитларини яратишга, меҳнат сифати ва унумдорлигини оширишга ва пировард натижада мамлакат ахолисининг турмуш даражасини ўстиришга ҳар томонлама кўмаклашади. Ўзбекистон Республикасида барча фуқоролар меҳнат хуқуқлари ва улардан фойдаланишгада тенг имкониятларга эгадирлар. Хеч кимнинг жинси, ирқи, миллати, тили, дини, эътиқоди ёки ижтимоий келиб чиқиши меҳнат хуқуқларидан фойдаланишда тўсиқ бўла олмайди. Меҳнат бозори харидорлар – иш берувчилар бўлиб, улар давлат идора ташкилотлари, хусусий ва жамоат ташкилотларидан иборат бўлади. Меҳнатни бозорга таклиф этувчилар – сотувчилар иш кучи эгалари бўлиб, улар меҳнат қобилятига эга бўлган ва ўз меҳнатини сотишга иштиёқи бўлган кишилардан иборатдир, улар асосан хонодон ахли хисобланади. Меҳнат бозорининг аниқ шакллари бўлади, булар меҳнат биржалари ва ишга ёлловчи фирмалардир, булар ёлланиб ишловчилар билан иш берувчиларни бир-

бирига боғловчи воситалар хисобланади. Воситачиликни касаба уюушмалари ҳам бажаради. Меҳнат бозорини тартибга солишда меҳнат биржаси алоҳида ўрин тутади. Меҳнат биржаси – ишчи, хизматчи ва корхона, фирматашкилотлар ўртасида иш кучини сотиш ва сотиб олиш бўйича кесишувни амалга оширишда мунтазам воситачи вазифасини ўтайдиган махсус муассасадир. Ўзбекистонда бандлик хизмати муассасалари томонидан ишга жойлаштирилганлар қуйидаги маълумотлар билан тавсифланади (минг киши) 1 Статистическое Обозрение Узбекистана, Т., 2009. Вилоятлар бўйича 2007й 2008й Ўзбекистон Рес. Қорақолпоғистон Рес. Андижон вилояти Бухоро вилояти Жиззах вилояти Қашқадарё вилояти Навоий вилояти Наманган вилояти Самарқанд вилояти Сурхандарё вилояти Сирдарё вилояти Тошкент вилояти Фарғона вилояти Хоразм вилояти Тошкент шахри 486.5 36.2 39.5 27.3 23.8 49.7 26.2 41.5 48.7 28.2 15.2 33.1 57.3 28.3 31.5 546.6 42.6 45.2 31.0 26.6 49.1 29.1 45.5 58.7 31.7 17.4 38.1 64.3 31.4 35.4

2008 йилда Ўзбекистон бўйича иш қидириб меҳнат биржасига мурожат қилганлар сони 623.3 минг кишини ташкил қилди, мурожат қилганларнинг 87.7%ни ишга жойлашганлар ташкил қилди. Дастлабки мехнат биржалари Х1Х асрнинг биринчи ярмида очилган. Хозирги пайтда мехнат биржаси функциясини асосан давлатнинг мехнат биржалари бажаради. 2009 йилдан бошлаб меҳнат биржалари –“Ахоли бандлигига кўмаклашиш марказлари” деб атала бошлади. Бундай марказларнинг асосий вазифалари қуйидагилардир: - ишсиз қолганларни рўйхатга олади, хамда иши жойини ўзгартирмоқчи бўлганларни ишга жойлаштиришда воситачилик қилади; - ишчи кучига бўлган талаб ва таклифни ўрганади; - қандай ихтисосликлар бўйича ишчилар зарурлиги хақида ахборот беради; - ёшларни касб ихтисосликлар бўйича йўналтиради, янги касбҳунарга ўргатишни ташкил қилади. Чунки мехнат биржалари жойлашган худуддаги корхона, фирма, ташкилотлар унга ўзларига зарур бўлган турли касбдаги мутахасислар бўйича талабномалар билан мурожаат қиладилар. Бу марказларнинг фаолияти фақат иш билан таъминлаш эмас, балки ишлаб чиқариш тармоқлари таркибидаги ўзгаришлар билан боғлиқ холда ўзгариб турадиган меҳнат бозори эхтиёжини қондиришдан иборат. Ўзбекистон Республикасининг Давлат Статистика Қўмитасининг маълумотларига кўра 2008 йилда иқтисодиётда банд бўлганларнинг сони 11035.4 минг кишини ташкил қилди. Ушбу йилда Республика бандлик хизмати муасасаларига 623.3 минг киши ишга жойлаштиришга кўмаклашиш учун мурожаат қилиб, улардан 546.6 минг киши иш билан таъминланди, бу 2007 йилга нисбатан 0.4 % пунктга кўпдир. Республикамизда ахолининг юқори суръатлар билан ўсиб бораётганлигини, шунингдек жахон молиявий-иқтисодий инқирозининг

таъсирини хисобга олган холда иш билан бандликнинг таъминлаш учун мамлакатимизда бир қатор тадбирларни амалга ошириш мўлжалланмоқда: Биринчидан, кенг фаолият турлари, шунингдек, якка тартибдаги тадбиркорликни кенгайтириш учун шароит яратиш. Биринчи навбатда қишлоқ хўжалиги ҳам ашёни қайта ишлаш, истеъмол моллари, махаллий хом ашёдан қуриш материаллари тайёрловчи хусусий кичик корхоналарни фаол ривожлантиришни рағбатлантириш. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганларид “...... кичик, ўрта ва хусусий тадбиркорликнинг ялп ички махсулот ишлаб чиқаришда нафақат хал қилувчи мавқе эгаллаши, айни вақтда ахоли фаровонлиги ва даромадлар ортишида, ишсизлик муаммосини ечишда хал қилувчи омилга айланишига эришмоғимиз лозим”. 2008 йили фаолият юритётган кичик бизнес субъектлари сони қарийб 400 мингтани ташкил этди, яъни сўнги 6 йил мобайнида бу кўрсатгич 1.9 баробарга кўпайди. Кичик бизнес субъектлари томонидан ишлаб чиқарилаётган саноат махсулотлари хажми 2008 йилда салкам 22% га кўпайди. Бу саноат тармоқларидаги ўртача ўсиш кўрсаткичидан анча кўпдир. Бунинг натижасида кичик бизнеснинг ялпи ички махсулотдаги улуши 2007 йилдаги 45.5%дан 2008 йилги 48.2% га кўтарилди. Бугунги кунда мамлакатимизда иш билан банд бўлган ахолининг 76%дан кўпроғи айнан шу сохада меҳнат қилаяпти. Иккинчидан, хизмат кўрсатиш сохаси ва касаначиликнинг турли шаклларини кенг жорий этиш, қишлоқ жойларда чорвачиликни ривожлантиришни рағбатлантиришга алохида ахамият берилмоқда. 1 Каримов И.А Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт –пировард мақсадимиз.Т.: Ўзбекистон, 2000 ,17-б 2008 йил мобайнида мамлакатимизда 661 мингга яқин, жумладан кичик бизнес сохасида – қарийб 374 мингта, хизмат кўрсатиш ва сервис сохасида- қарийб 220 мингта, касаначилик хисобидан эса – 97 минг 800 тага янги иш

ўрни яратилди, булардан 436 минг иш ўрни, яъни 66%и қишлоқ жойларига тўғри келади. Вахолангки дунёнинг энг ривожланган мамлакатларида иш ўринлари қисқариб бораётган шароитда бу ижобий натижадир. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек: “Бугунги босқичда касаначилик сохаси бандлик ва оила бюджети даромадларини оширишнинг қўшимча манбаига айланиб бораётганини хеч ким инкор этолмайди. Айни вақтда касаначилик фуқороларни, биринчи навбатда, хотин-қизлар, айниқса, кўп болали аёлларни, ёрдамга мухтож ногиронлар ва меҳнат қобиляти чекланган бошқа шахсларни ишлаб чиқариш фаолиятига жалб этиш учун мухим ахамият касб этмоқда”. 2008 йилда касаначилар томонидан 34 милиард сўмлик махсулот ишлаб чиқарилди ва хизматлар кўрсатилди. 2008 йилда кимошди савдосида 20300 бош қорамол сотилди, ушбу йилда қорамол сотиб олиш учун 48.2 млрд сўмлик имтиёзли кредитлар ажратилди. Учинчидан, қишлоқларда кенг тармоқли ижтимоий ва ишлаб чиқариш инфратузилмасини яратиш, шу орқали янги иш жойларини очиш, янги ишлаб чиқаришларни вужудга келтириш. Тўртинчидан, ишдан бўшаган ходимларни қайта тайёрлаш ва қайта ўқитишни ташкил этишни тубдан ўзгартириш. Бешинчидан, вақтинча ишга жойлаштириш имкони бўлмаган меҳнатга яроқли ахолини давлат томонидан ишончли равишда ижтимоий химоялаш. Бу сиёсат уларнинг ўта зарур эхтиёжларини қондириш ва кафолатли тирикчилик манбаларига эга бўлишига қаратилади. Ахолининг иш билан бандлиги муаммоси кўп қиррали бўлиб, у барча одамларга ўз қобилятларини ишга солиш, ўз эхтиёжларини қондириш учун дастлабки тенг имкониятларни таъминловчи давлат ва бозор механизмини вужудга келтириш, ишчи кучини унумли ва самарали иш билан банд қилиш, зарур холларда ишчи кучини иқтисодий тармоқлари ва сохалари ўртасида қайта тақсимлаш каби масалаларни ҳам ўз ичига олади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. 12. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер.

O'xshashlar

Меҳнат бозори, иш билан бандлик, ишсизлик

Бандлик фонди

Меҳнат бозори ва бандлик муаммолари

Меҳнат бозори ва бандлик муаммолари

Ишсизлик ва инфляция даражасининг иқтисодий таҳлили