Меҳнат бозори ва бандлик муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат бозори ва бандлик муаммолари Режа: 1. Аҳолининг иш билан тўла бандлигининг зарурияти 2. Меҳнат бозорининг шаклланиши 3. Аҳолини иш билан таъминлашни тартибга солиш

Аҳолининг иш билан тўла бандлигининг зарурияти Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш даврида Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов таъкидлаб ўтилганидек «Хеч кимга сир эмас, бугунги жиддий муаммоларимиздан бири - жойлардаги, авваламбор, ёшлар ўртасидаги ишсизликдир. Бу бир ой ёки бир йилда ҳал бўладиган эмас, албатта. Бу муаммони илдизи чуқур ва бунга олиб келадиган сабаблар кўп. Бундай мураккаб масалани ечиш учун у билан узвий боғлиқ бўган бошқа ечиш муаммоларини ҳам хал этишга тўғри келади»_. Республика аҳолисининг ижтимоий ҳимоялашда меҳнат бозори ва бандлик имкониятларини анқлаганда аҳоли сони ва уни таркиби аҳамиятлидир . 2006 йилнинг 1 октябрида Ўзбекистон Республикаси доимий аҳолисининг сони 26 561,9 минг кишини ташкил этди, мазкур йилнинг 9 ойи давомида у 248,5 минг киши ёки 0,9% га ортди (ўтган йилнинг III чораги билан таққосланганда, мутаносиб тарзда, 321, минг киши ва 1,2% га). 2006 йилда аҳолининг ўсиши бир қадар тезлашди. Масалан, 2005 йилнинг 9 ойи давомида аҳолининг ўсиб бориши 218,2 минг киши ва 0,8% ни ташкил этди. Бундай динамика аҳолининг табиий ҳаракатланиши ва миграцион жараёнларнинг янги тенденциялари билан изоҳланади. Аҳолининг умумий ўсиб боришидан 56,8 минг киши (22,9%) шаҳарларга ва 191,7 минг киши (77,1%) -қишлоқ жойларига тўғри келади, яъни асосий ўсиб бориш қишлоқларда рўй бераётир. Бироқ 2006 йилда шаҳар аҳолиси ўтган даврлардагига нисбатан тезроқ ўса бошлади. Шаҳар аҳолисининг ўсиб бориши жорий йилнинг 9 ойи давомида, ўтган йилнинг айни давридагига нисбатан 8,8 минг кишига кўпроқ бўлди. Мазкур ижобий вазият ривожланишда давом этган тақдирда, бир неча йиллардан буён давом этаётган шаҳар аҳолиси улушининг камайиши тўхташи керак. Бир қатор ҳудудларда аҳолининг сони янада тезроқ суръатларда ўсди. Республика бўйича аҳоли ўсиши ўртача 0,9% бўлган бир шароитда, Қашқадарё вилоятида аҳоли ўсиб бориши 1,4% ни, Сурхондарё вилоятида - 1,3% ни, Наманган и Хоразм вилоятларида - 1,1% ни ташкил этди. Мутлақ

ифодада аҳоли сонининг энг кўп ўсиши Фарғона водийси ҳудудларида, шунингдек, Самарқанд ва Қашқадарё вилоятларида кузатилди. Худди ўтган даврлардагидек, Тошкент шаҳри энг паст демографик ўсиш билан ажралиб турибди (2006 йилнинг 9 ойи давомида 7,3 минг кишига), бироқ бу борада ҳам вазият бир қадар ўзгараётир, пойтахт аҳолисининг миқдори тезроқ ўса бошламоқда. 2005 йилнинг айни даврида у атига 1,0 минг кишига, бутун 2005 йил давомида эса - 4,1 минг 9 И. А. Каримов. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ижтимоий қатлами Ўзбекистон сиёсий майдонида ўз ўринларини эгаллаш лозим. Халқ сўзи 2003 йил 8 октябрь. кишига ўсдики, бу 2006 йилнинг уч чорагидагига нисбатан 1,8 мартага камдир. Бу ўзгаришларни ижобий деб баҳолаш мумкин, зеро Тошкент шаҳри урбанизацион жараёнларнинг динамикасида муҳим роль ўйнайди, бу эса, ўз навбатида, республиканинг келгусидаги ижтимоий-иқтисодий ва демографик тараққиёти учун жуда муҳим. Республика аҳолиси ўсишининг асосий омили туғилиш ҳисобланади. Бу жиҳатдан 2006 йилда жиддий ўзгаришлар рўй бермади, янги туғилганларнинг миқдори барқарорлашди (2006 йилнинг 9 ойи давомида 409,8 минг ва ўтган йилнинг айни даврида - 409,6 минг янги туғилганлар). Шунга қарамасдан, 281 киши кўп туғилганлиги эмас, республиканинг шаҳарлари ва қишлоқ жойларида юз бераётган туғилишнинг барқарор тарзда қисқариш тенденциясининг тўхтаганлиги муҳимроқдир. Янги туғилганларнинг учдан икки қисмдан кўпроғи (69,3%) қишлоқ жойларига тўғри келади, бироқ ушбу кўрсаткичларда ҳам шаҳарлар томонга муайян силжишлар рўй бераётир: шаҳарларда туғилганларнинг улуши ўтган йилнинг айни даври билан таққослаганда 30,7 дан 31,0% га кўтарилди. 2006 йилнинг 9 ойи давомида вафот этганларнинг сони 105,0 минг кишини ташкил қилди: ушбу кўрсаткич ҳам барқарорлашиб, ўтган йил билан таққослаганда бор-йўғи 35 кишига ўсдики, бу йил натижалари бўйича аҳоли

ўлими миқдорининг умумий коэффицентида кичик камайишни кутишга асос беради. Айни пайтда шаҳарларда мазкур миқдор бирмунча камайди (588 кишига), қишлоқ жойларида эса ўсди (623 кишига). Туғилганлар ва вафот этганларнинг нисбати республика аҳолисининг барқарор табиий ўсиб боришини таъмин этди - 304,9 минг киши (ўтган йилнинг айни даврида 304,6 минг киши). 2006 йилда республика олдингидек ташқи миграциянинг салбий сальдосига эгалигича қолди. Бироқ аҳолининг республика ташқарисига миграцион оқимининг мутлақ кўрсаткичи (2005 йилнинг айни даври билан таққослаганда) 29,4 минг киши ёки бир ярим маротабага қисқарди. Миграция салбий сальдосининг мутлақ кўрсаткичи узоқ вақтдан буён (1996 йилдан) ва тўхтовсиз ўсиб борган бир пайтда, 2006 йилдаги бундай ўзгаришлар муҳим аҳамият касб этади, зеро бунинг ҳисобига малакали ишчи кучинингчиқиб кетиши камаяди. Шундай қилиб, аҳолининг табиий ҳаракатланиши ва миграциясидаги қайд қилинган ўзгаришлар шундан дарак берадики, 2006 йилда республикадаги демографик вазиятнинг маълум даражада яхшиланиши юз бераётир. Бозор ислоҳотларининг чуқурлашуви ва таркибий ўзгаришлар шароитида иқтисодиётни модернизация қилиш аҳоли бандлигини таъминлашга бевосита таъсир кўрсатмоқда. Жорий йилнинг 9 ойи давомида иқтисодиётда банд бўлганларнинг миқдори 2005 йилнинг айни даври билан таққослаганда 258,7 минг киши ёки 2,6% га кўпайди. Республикада бандликнинг тараққий этишидаги ўзига хос жиҳат моддий ишлаб чиқариш соҳалари билан таққослаганда (102,1%) ноишлаб чиқариш тармоқлари ходимлари миқдори илдам ўсишининг барқарор тенденцияси бўлди (103,5%). Мазкур давр мобайнида фаолият кўрсатишнинг ушбу соҳасида банд бўлганларнинг миқдори 117,4 минг кишига ўсди, яъни иктисодиётдаги бандлик ўсиб боришининг 45,4%и унинг ҳисобидан таъмин этилди. Натижада, ушбу соҳаларда банд бўлганларнинг солиштирма оғирлиги 32,8% дан 33,1% гача

ўсди, моддий ишлаб чиқаришда эса, мутаносиб тарзда, 67,2% дан 66,9% гача камайди. Иқтисодиётнинг реал секторлари орасида савдо, умумий овқатланиш, таъминот ва тайёрловдаги бандлик энг юқори суръатлар билан - 6,9% га ўсди, мутлақ ўсиб бориш эса 62,87 минг кишини ташкил этди. Саноатда банд бўлганларнинг сони барқарор ўсмоқда. У 3,6% га ёки 48,1 минг кишига ортдики, бу моддий ишлаб чиқаришда банд бўлганларнинг жами ўсиб боришида 34,0% ни ташкил этади. Натижада ушбу соҳа ишчиларининг улуши таққос қилинаётган давр мобайнида 13,2% дан 13,4% гача юксалди (1- чизма). Ўсишнинг анчайин юксак суръатларига, шунингдек қурилиш, транспорт ва алоқада (мутаносиб тарзда, 103,5 ва 103,1%%) эришилди. Бу, маълум даражада, республика иқтисодиётининг индустриализациялашуви билан боғлиқ. Ширкатлар (қишлоқ хўжалик кооперативлари)нинг аниқ мақсадни кўзда тутган ҳолда фермер хўжаликларига айлантирилиши натижасида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришидан ортиқча меҳнат кучларини озод қилиш жараёни давом этмоқда. Жорий йилнинг 9 ойи давомида республикадаги фермер хўжаликларида 77,2 минг ишчи ўринлари ташкил этилган. Аграр соҳадаги бандлик даражаси 2006 йилнинг 9 ойи давомида 28,9 % дан 28,1% гача ёки жами бўлиб 1,8 минг кишига пасайди. Ноишлаб чиқариш соҳасида уй-жой коммунал хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатишнинг ноишлаб чиқариш турлари (105,1%) ҳамда давлат ва хўжалик бошқаруви органлари аппаратларида (105,6%) банд бўлганларнинг сони энг юқори суръатлар билан ўсмоқда. Мутаносиб тарзда, иқтисодиётда банд бўлганларнинг умумий миқдорида уларнинг улуши ўсди. Соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот соҳалари ишчиларининг миқдори 4,6% га ёки 33,6 минг кишига ортди. Маориф, маданият, санъат, фан ва илмий хизмат кўрсатишда банд бўлганлар микдоринингўсиши анчагина баланд (104,0%) бўлди.

Иқтисодиётнинг ноишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлганлар сонининг динамикаси ва уларнинг тармоқлар бўйича жойлаштирилишидаги ўзгаришлар иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ва хизмат кўрсатиш ва сервис соҳалари бўйича мазкур йилда қабул қилинган дастурини амалга оширишнинг натижалари ҳисобланади. Жорий йилнинг тўққиз ойи давомида 433,5 минг иш ўринлари яратилдики, бу бандликнинг ҳудудий дастурларида назарда тутилган тахмин қилинган параметрлардан 16,2%га ортиқдир. Ушбу давр мобайнида аҳоли бандлиги устивор равишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш натижасида таъмин этилдики, бу ерда янги иш ўринларининг умумий миқдоридан 60,9%и шакллантирилган. 1 -чизма. Бандликнинг тармоқлар бўйича таркиби 1 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Касаначилик соҳасида ишчи ўринларини ташкил этиш ҳисобидан бандлик ўсмокда. Масалан, ўтган йилнинг тўққиз ойи давомида 64,7 минг янги иш ўринлари (янги ташкил этилганларнинг умумий микдоридан 12,7%) яратилган бўлса, мазкур йилнинг айни даврида 114,6 минг иш ўринлари (26,2%) яратилди. Бу қадар жиддий ўсиш нафақат касаначиликнинг анъанавий шаклларини ривожлантириш натижасида, балки йирик саноат корхоналари ва хизмат 1 Ўзбекистон иқтисодиѐти.//Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

кўрсатиш ўртасидаги кооперация асосида уйда янги иш ўринларини яратиш ҳисобидан ҳам таъмин этилди. Таҳлил қилинаётган давр мобайнида республикада 40,6 минг ишчи ўринлари яратилдики, бу уларнинг касаначилик соҳасидаги умумий миқдоридан 35,4% ни ташкил этади. Касаничиликнинг республика учун ноанъанавий бўлган ушбу тури мазкур йилда қабул қилинган республика мақсадли дастурини амалга ошириш натижасида ривож топди. Янги объектларни ишга тушириш, амалдаги ишлаб чиқаришларни реконструкция қилиш ва кенгайтириш ҳисобидан ташкил этилган иш ўринларининг улуши худди ўтган даврдаги каби 13-14%% даражасини ташкил этди. Юқорида қайд этилганидек, янги иш ўринларининг катта қисми меҳнатни сарфлашнинг нодавлат тармоғида тузиляпти, бунинг натижасида унинг бандликдаги улуши 77,5% гача кўтарилди (ўтган йилдаги даврда 77,3%). 2006 йилнинг 9 ойи давомида республика меҳнат биржаларида ишга жойлашишга эҳтиёжманд бўлган 301,5 минг киши рўйхатга олинганки, бу ўтган йилнинг айни давридагига нисбатан 21,1 минг кишига камдир (31жадвал). Мазкур миқдорнинг пасайиши кейинги йилларда жорий меҳнат бозорининг шаклланишидаги ўзига хослик билан изоҳланадиган барқарор тенденцияга айланяпти. Рўйхатга олинган фуқароларнинг энг кўп миқдори Фарғона (умумий миқдордан 14,2%), Самарқанд (13,1%) ва Наманган (11,3%) вилоятларига тўғри келади. Меҳнат биржаларида асосан қишлоқ аҳолиси рўйхатдан ўтади ва уларнинг улуши йилдан-йилга кўпаймоқда. 2006 йилнинг III чораги якунларига кўра улар 2005 йилнинг айни давридаги 72,6%га қарши 76,8%ни ташкил қилди. Республиканинг айрим ҳудудларида ишга жойлашишга эҳтиёжманд бўлган қишлоқнинг улуши республикадаги ўртача кўрсаткичлардан анчагина ортиқдир: Сурхондарё вилоятида у - 93,8% ни, Бухоро вилоятида - 89,0% ни, Қашқадарё вилоятида - 86,5%ни ташкил этади. 31-жадвал. Жорий меҳнат бозорининг асосий кўрсаткичлари 2 2 Ўзбекистон иқтисодиѐти.//Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: “Ўзбекистон”, 2006.

Йил Иш қидираётганла р сифатида рўйхатга олинганлар, минг киши Иш билан таъминланганла р, минг киши Иш билан таъминланган ларларни нг рўйхатга олинганлар сонидаги улуши, % Ҳисо бот даври охирида ишсизлар сони, минг киши 2005 й. 410,3 325,1 79,2 27,7 I ч. 2005Й 106,2 80,5 75,8 37,0 1-И ч. 2005Й. 220,5 171,7 78,0 38,1 I ч. 2006Й 100,2 79,8 79,6 29,5 1-И Ч.2006Й 204,5 165,0 80,7 29,3 1-Шч. 2006Й. 301,5 246,9 81,9 30,6 Манба: Меҳнат биржаларининг маълумотлари асосида ҳисобланган. 2006 йил давомида жорий меҳнат бозорида ҳисобот юритилган барча йиллар давомида меҳнат биржаларига мурожаат қилган фуқароларни ишга жойлаштиришнинг энг юксак даражасига эришилган. 2006 йилнинг 1 октябрида у ўтган йилнинг айни санасидаги 78,3% га қарши 81,9% ни ташкил этди. Иқтисодиёт тармоқларининг ишчи кучига бўлган талаби ўсиши билан изоҳланадиган ушбу кўрсаткичнинг ижобий ўзгаришлари жорий меҳнат бозорининг янада мувозанатлашуви учун ва меҳнат биржалари воситасида иш излаётган фуқаролар учун муҳим аҳамият касб этади. Айни пайтда қишлоқ жойларида иш билан таъминлашнинг даражаси шаҳарлардагига нисбатан сезиларли даражада баланд бўлди - мутаносиб тарзда, 83,2 ва 77,5% % (32-жадвал). Шу билан бир пайтнинг ўзида республика пойтахтида мазкур

кўрсаткич энг юксакдир - 84,5%, бу меҳнат сарфининг энг ривожланган соҳалари ва ишчи кучига талабнинг ўсиши билан изоҳланади. 32- жадвал. Шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг иш билан бандлик даражаси* Йил Иш қидираётганлар сифатида рўйхатга олинганлар, минг киши Иш билан таъминланганлар, минг киши Иш билан таъминланганлик даражаси, %да қишлоқ шаҳар қишлоқ шаҳар қишло қ 2005 105,6 304,7 80,9 244,2 76,6 80,1 I ч. 2005 26,1 80,1 19,3 61,2 73,9 76,4 1-И 4.2005 55,4 165,1 38,8 133,1 70,0 80,0 I ч. 2006 25,0 75,2 18,9 60,9 75,6 81,0 1-И ч. 2006 52,4 152,1 33,1 131,9 63,2 86,7 1-Шч. 2006 70,2 231,3 54,4 192,5 77,5 83,2 Манба: Меҳнат биржаларининг маълумотлари асосида ҳисобланган. 2006 йилнинг 1 октябрида республикада ўтган йилнинг айни давридаги 34,2 мингга қарши 30,6 минг ишсизлар ҳисобга олинган. Шуни инобатга олган ҳолда, Ўзбекистонда ишсизлик даражаси иқтисодий фаол аҳоли миқдоридан 0,3% ни ташкил қилади. Шу билан бир пайтнинг ўзида, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш вазирлигининг Халқаро меҳнат ташкилоти методологияси бўйича амалга оширилган ҳисоб-китобларига кўра, республикадаги ишсизликнинг реал даражаси 3,0% атрофидадир. Расмий мақомга эга бўлган ишсизларнинг умумий миқдоридаги энг катта улуш қуйи Амударё ҳудудларига тўғри

келади. Ишсизларнинг умумий миқдоридан 15,5% Қорақалпоғистон Республикасига, 12,9% Хоразм вилоятига тўғри келади. Нисбатан катта миқдор, шунингдек, Қашқадарё (11,1%) ва Наманган (10,1%) вилоятларига тўғри келади. (32-жадвал) 33-жадвал. Ўзбекистон Республикаси аҳолиси сонининг динамикаси (давр бошида, минг киши.) 3 Иил Жами аҳоли Шаҳар аҳолиси Қишлоқ аҳолиси Миқдор Усиб бориш, % Миқдор Усиб бориш, % Миқдор Ўсиб бориш, % 2000Й. 24487,7 1,5 9165,5 0,9 15322,2 1,8 2001 й. 24813,1 1,3 9225,3 0,7 15587,8 1,7 2002Й. 25115,8 1,2 9286,9 0,7 15828,9 1,5 2003Й. 25427,9 1,2 9340,7 0,6 16087,2 1,6 2004Й. 25707,4 1,1 9381,3 0,4 16326,1 1,5 2005Й. 26021,3 1,2 9441,9 0,6 16579,4 1,6 2006Й. 26312,7 1,1 9495,1 0,6 16817,6 1,4 I ч 2005 й (1.04.05 йилда) 26095,0 0,3 9460,7 0,2 16634,3 0,3 1-И ч. 2005Й (1.07.05 йилда) 26161,8 0,3 9467,5 0,1 16694,3 0,4 I ч. 2006Й (1.04.06 йилда) 26386,7 0,3 9516,2 0,2 16870,5 0,3 1-И ч. 2006Й (1.07.06 йилда) 26465,3 0,3 9531,1 0,2 16934,2 0,4 1-Ш ч. 2006Й (1.10.06 йилда) 26561,9 0,4 9546,8 0,2 17015,1 0,5 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси 3 Ўзбекистон иқтисодиѐти.//Ахборот ва таҳлилий шарҳ, 2006 йил январ-сентябрь - Т.: ―Ўзбекистон‖, 2006.

Ўтган йилнинг айни даври билан таққослаганда, 2006 йилнинг 1 октябрида Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш вазирлигининг меҳнат органларида рўйхатга олинган эркин (вакант) иш ўринларининг миқдори камайди (мутаносиб тарзда 31,5 ва 30,1 минг бирлик). Уларнинг энг катта миқдори Тошкент шаҳрида мавжуд (республика бўйича умумий миқдордан 30,9%). Бироқ битта вакант иш ўрнига тўғри келадиган ишсизларнинг миқдори Қорақалпоғистон Республикасида энг юқори - 9,7 киши, бу кўрсаткич Ўзбекистон бўйича ўртача 1,0 кишидир. (33,34-жадваллар). 34-жадвал. Иш билан банд аҳолининг иқтисодиёт тармоқларида тақсимланиши (давр бўйича ўртача, минг киши)* 2005 й. 9 ой Жами банд аҳоли сонидаги улуши, % 2006 й. 9ой *) Жами банд аҳоли сонидаги улуши, % 2006 г. 9 ой *) 2005 й. 9 ойга нисбатан % да Банд - жами 10094,6 100,0 10353,3 100,0 102,6 жумладан: моддий ишлаб чиқаришда 6786,4 67,2 6927,7 66,9 102,1 улардан: саноатда 1334,8 13,2 1382,9 13,4 103,6 қишлоқ ва ўрмон хўжалигида 2913,9 28,9 2912,1 28,1 99,9 транспорт ва алоқада 331,1 3,3 343,4 3,3 103,1 қурилиш 831,6 8,2 860,3 8,3 103,5 савдо, умумовқатланиш, таъминот, тайёрлов 915,2 9,1 978,0 9,4 106,9 бошқалар 457,8 4,5 451,0 4,4 98,5 номоддий ишлаб чиқаришда 3308,2 32,8 3425,6 33,1 103,5

улардан: транспорт и алоқада 151,2 1,5 157,4 1,5 104,1 уй-жой коммунал хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатишнинг ноишлаб чиқариш турларида 314,4 3,1 330,3 3,2 105,1 соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда 728,5 7,2 762,1 7,4 104,6 маориф, маданият, санъат, фан ва илмий хизмат кўрсатишда 1369,2 13,7 1423,6 13,8 104,0 молия ва кредитда 54,1 0,5 54,1 0,5 100,0 давлат ва хўжалик бошқаруви органлари аппаратларида 206,4 2,0 218,0 2,1 105,6 бошқаларда 484,4 4,8 480,1 4,6 99,1 Давлат секторида, % 22,7 22,5 X Нодавлат секторида, % 77,3 77,5 X Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси Жорий меҳнат бозоридаги вазият шундан дарак берадики, республикада аҳолини иш билан таъминлаш масалаларида барча чораларни ишга солган ҳолда иқтисодиёт ва меҳнат соҳасида рўй бераётган бозор ўзгаришларга мос рақобатбардош муҳитни шакллантириш ва кучайтириш мақсадга мувофиқдир. Меҳнат бозорининг шаклланиши Меҳнат ресурслари меҳнатга лаёқатли аҳоли ва ишлаётган меҳнат ёшидан ўтганлар, яъни нафақахўрлар ва навқирон ёшлардан ташкил топади. Меҳнат ёки ишчи кучи бозорини аниқлаш учун аҳолининг кўпайиши суръайтларини ва унинг сабабларини билиш зарур, хусусан умумий кўпайишини, табиий кўпайишини. Меҳнат бозори доимий ҳаракатдаги тизим бўлиб, унда ишлаб

чиқариш воситаларининг эгалари ва ишчи кучлари субъект сифатида муносабатда бўладилар, бу тизимда иш жойлари ва ишчи кучи ўртасида таркибли муносабатлар, уларга талаб ва таклиф тақиқланади. Меҳнат бозорининг асосий белгилари қуйидагилар: - ишчи кучига талаб ва унинг таклифи; - ишчи кучининг қиймати ва баҳоси (ҳақи); - рақобат; Меҳнат бозори - бу динамик тизим бўлиб, унда мулк ва ишчи кучи эгалари ўзаро муносабат қиладилар, иш жойи ва ишчи кучи хажми тузилмаси ва уларнинг нисбатига бўлган талабни шакллантиради. Масалан, 2004 йилдаги аҳолининг сони 26,4 млн. киши бўлган, 16 ёшга етмаган ёшлар, нафақахўрлар ва I, II гуруҳ ногиронлар 12,3 млн. киши, ихтисослаштирилган ташкилотлардаги шахслар 3 минг киши, ишлаётганлар ва ишлашни истамаганлар сони 2,6 млн киши ва ўқишдагилар сони 930 минг кишини ташкил қилган. Жаъми ишчи кучи 13181,0 минг киши: ишлаётганлар 9367,8 минг киши; ишсизлар 342 минг киши. Меҳнат ресурслари - меҳнат ёшидаги ва меҳнатга қоблиятсиз ёшда бўла туриб ишлаётган шахслардан шаклланади. Уларга меҳнатга қоблиятли ёшдаги аҳоли, ишлаётган нафақахўрлар ўсмирлар, I ва II гуруҳ ногиронлари киради. Жамиятнинг мавжуд ресурслари чегаралангандир. Шунинг учун барча давлатлар ва ҳукуматлар мазкур ресурсларни алоқаси борича максимал равишда режали ишлашга ҳаракат қилмоқдалар, у табиий ресурсларга ва шунингдек меҳнат ресурсларига ҳам тааллуқлидир. Ресурсларни самарали равишда ишлатишда улардан кўп миқдорда товарлар ва хизмат кўрсатиш маҳсулотлари ишлаб чиқаришни назарда тутмоқ лозим. Унинг ошириш шартларидан бири тўла иш билан таъминлашдан иборатдир. Ишчилар мажбуран ишсиз қолишлари мумкин эмас. Агар ким меҳнат қилишни истамаса ва бунга қобилиятлари бўлса, иқтисод барчани меҳнат билан таъминлаши зарур.

Бозор иқтисоди шароитида товарлар ва хизматлар кўрсатиш бозорида сотилади. Капитал бозор маблағлари асосида сотилади ва сотиб олинади. қимматли қоғозлар бозори мулк ва шу кабилар мавжуд, Меҳнат бозори ҳам бозорларнинг таркибий қисмини ташкил этади. Барча бозорларда таклиф ва талаблар бўйича қонунлар мавжуд. Меҳнат бозорида ёлланган ишчилар ишга бўлган ўз қоблиятини таклиф этадилар, яъни ҳақ тўлашга нисбатан ўз ишчи кучларини ва малакаларини таклиф этсалар, иш билан таъминловчилар эса ўз талабларини қўядилар, харид қилинган ишга бўлган қобилиятини сотиб оладилар ва унга ҳақ тўлайдилар. Ўз навбатида меҳнат бозорида уч зарур бозор элементлари мавжуд: талаб, таклиф ва нархлар, иш ҳақи ҳисобланади. Иш ҳақи меҳнат билан бандлик даражаси ва ишсизлик орасидаги нисбатга боғлиқ.

Таклиф қуйидаги омиллар асосида юзага келади: - иш ҳақи даражаси; - маданият; - дин; - касаба уюшмалари мавжудлиги; - солиқ миқдорлари; -ишчи кучининг таркиби (масалан, унда ёшларнинг кўпчилик қисмини ташкил этиш); - ишчи кучини ҳудудлар бўйлаб тақсимланиши. Ўзбекистонда ҳозир ишсизликнинг фрикцион ва таркибий - структуравий турлари мавжуд бўлиб, меҳнат биржаларининг маълумотларига қараганда расмий ишсиз қолган кишилар сони 100 мингга яқинлашиб бормоқда, яъни халқаро иқтисодий уюшмалар, Жаҳон Банки талаблари даражасида турибди. Республика ҳукумати, Меҳнат ва ижтимоий мухофаза вазирлиги, меҳнат биржалари амалга ошираётган аниқ чора-тадбирлари меҳнатда бандликни ошириш ва иш кучидан самарали фойдаланишни айниқса, қишлоқ жойларида янги иш жойларини яратиш, қишлоқда саноат корхоналарини қуриш ва хизмат кўрсатиш соҳаларини ўстириш. Косибчилик, хунармандчиликни ривожлантириш, қишлоқ ҳўжалигига янги технологияни жорий қилиш, кадрлар малакасини ошириш ва касб-хунарга ўргатиш, аҳолининг меҳнатда бандлигини тўла таъминлайди. Бу вазифаларни амалга оширишда нодавлат ва давлат муассасаларининг аҳамияти ва тутган ўрни катта. Ащолини иш билан таъминлашни тартибга солиш О=илона бандликни шаклланишининг барча демографик, ижтимоий, и=тисодий ва бош=а жищатлари =уйидаги мезонларда ыз аксини топади: ишчи кучи ãà талаб ва таклиф ыртасида áîçîð мувозанат è га эришиш; иш жойларини кыпайтириш; и=тисодий фаол ащолининг мещнатда иштирокини ошириш; мещнат унумдорлигини íã ысишини таъминлаш; ащоли íèíã мещнат даромадларини кыпайтириш; ишсизликни камайтириш ва бош=алар. Мазкур мезонлар =уйидаги кырсаткичлар ёрдамида ани=ланади: мавжуд ва янги

$яратилган иш жойларининг сони; бажарилган иш ва=тининг ми=дори; ащоли жон бошига ишлаб чи=арилган ЯИМнинг щажми; мащал ë ий ва жалб этилган мещнат ресурсларининг сони; ащолининг миграцион о=ими; мещнатни фонд ва энергия билан =уролланиши; ижтимоий инфратузилма хизматларининг ми=дори; =ишло= хыжалиги щ àð би ð ходимини ер юкланмаси; ыртача йиллик иш ща=и; ащолининг уй-жой билан таъминла íè ши; мещнат ресурслари íèíã малака ва маълумот даражаси; асосий фондлардан фойдаланишнинг сменалик коэффициенти; ижтимоий ишлаб чи=аришда банд былмаган шахслар âà ишсизлар сони щ àìäà у ëàðíèíã нафа=а ми=дори; мещнатнинг умумий натижаларидан ва ижтимоий инфратузилма хизматларидан =аноатланиш даражаси; мулкчиликнинг турли хил шакллари ва мещнатни ташкил =илишнинг самарадорлиги ва щ.к. Ю=орида =айд этилган мезонлар ва уларнинг кырсаткичларидан мещнатга лаё=атли ащоли íèíã о=илона бандлигини шакллантиришни тартибга солиш механизмларини, тегишли ма=садли комплекс дастурини ва эконометрик моделларни щамда комплекс тащлили ва èñòè=áîëèíè б åëãèëàøíèíã методологик асосларини яратишда ва уларни татби= этишда фойдаланиш мумкин. И=тисодий сиёсатнинг таркибий =исми былган бозорни бош=ариш (тартибга солиш) сиёсати уч асосий ма=садга эришишни назарда тутади: таркибий =айта =уришни ра\батлантириш ва бышаб =олган ходимларни =айта та=симлаш жараёнини жадаллаштириш; ишсизларни мещнат жараёнига тезлик билан жалб =илиш; иш =идираётганларнинг щар бирини иш билан таъмин этиш. Давлатнинг ащолини иш билан таъминлаш сиёсатининг чоратадбирлари =уйидаги сощалар быйича таба=алаштирилган: таъсир кырсатиш объекти быйича (умумий ва ихтисослашган чора – тадбирлар); мабла\ билан таъминлаш быйича.$ $Ащолини иш билан таъминлаш ва унга таъсир кырсатиш усулларига =уйидагиларни киритиш мумкин: билвосита (маъмурий) усуллар: =онун йыли билан тартибга солиш; мещнат =онунчилиги, жамоа шартномалари; бевосита (и=тисодий) усуллар: молиявий, монетар, фискал (хазина) сиёсати. Ащолини иш билан таъминлашга давлатнинг таъсир кырсатиш усуллари: пассив таъсир кырсатиш – иш билан банд былмаган ащолига ижтимоий ёрдам; фаол таъсир кырсатиш – мещнат таклифини ра\батлантириш, мещнатга былган талабни ра\батлантириш, талаб ва таклифни мувофи=лаштириш чора- тадбирлари (ахборот, маслащат хизмати кырсатиш, касбий сощада маслащатлар бериш, ащолининг камро= ра=обатдош гурущлари учун бандлик дастурларини ишлаб чи=иш ва щоказолар). Давлат бандлик сиёсати доирасида мещнат бозорини тартибга солишда бандликка кымаклашиш жам\армаларининг ащамиятинг алощида таъкидлаб ытиш керак. Бандликка кымаклашиш жам\армаси харажатларини шартли равишда =уйидаги йыналишлар быйича =исмларга ажратиш мумкин: ишсизлик быйича нафа=ага сарфланадиган мабла\лар, ишсизларга моддий ёрдам кырсатиш, узо= муддатли пенсиялар тылаш. (Буларни пассив сиёсат деб аташ =абул =илинган.); =айта тайёрлаш ва жамоат ишларига сарфланадиган мабла\лар. Фаол сиёсатнинг мазкур шакли амалдаги =онунчиликдан келиб чи=ади, яъни бандлик сощасидаги давлат хизмти учун мажбурий щисобланади. молиявий =ыллаб-=увватлашга, =имматли =о\озлар сотиб олиш ва бош=а харажатларга мылжалланган мабла\лар. Айтиб ытилган бу шаклларни бирлаштириб турадиган томон шуки, улар =онун билан кафолатланмаган. Шу билан бирга «молиявий =ыллаб - =увватлаш» моддасига доир харажатларни мещнат бозоридаги фаол сиёсат шаклларига киритиш =абул =илинган;$ $бандлик хизматларини ривожлантириш учун мылжалланган мабла\лар (уларни таъминлаш, капитал мабла\лар, реклама, «Бандлик» ахборот хизмати). Давлатни бандликка кымаклашиш жам\армаси =уйидаги тыловларни амалга оширади: ишсизлик быйича нафа=а тылаш; бандлик хизмати йылланмаси билан кынгилли равишда бош=а жойларга кычиб борувчининг йыл чи=имлари билан бо\ли= моддий харажатларини =оплаш; ва=тинча мещнатга лаё=атсизлик даври учун ща= тылаш; бандлик хизмати томонидан касбий тайёргарлик, =айта тайёрлаш, малака ошириш учун стипендиялар. Ишсизларга узо= муддатли пенсиялар тайинлаш муносабати билан Пенсия жам\армаси харажатлари бандликка кымаклашиш жам\армасидан =опланади. Ащолининг бандликка кымаклашиш жам\армасига бадаллар тылаши учун су\ урта тарифи мещнат ща=ига тылашга мылжалланган мабла\ларнинг 1,5%ини ташкил этади. Бадаллар тылашдан ногиронларнинг жамоат ташкилотлари, ногиронлар ва пенсионарларнинг жамоат ташкилотлари, уларга тегишли былган корхоналар, шунингдек, диний бирлашмалар озод =илинади. Щозирги ва=тда Ызбекистонда мещнат бозорини бош=аришда бир =атор йыналишлар мавжуд былиб, улар ащоли бандлиги давлат хизматига тааилу=лидир. Бу хизматнинг асосий вазифаси мещнат бозори ща=идаги ахборотни тар=атиш щисобига мещнат бозорининг фаолият кырсатиши самарадорлигини оширишдан иборат. Ызбекистонда давлат бандлик хизмати 1991 йилда ташкил этилган эди. Республика ащоли бандлик хизмати ишининг асосий тамойиллари хал=аро амалиётга мувофи= келади. Щозирги ва=тда Ызбекистон ащоли бандлиги хизмати минта=аларда (вилоятлар, шащар ва туманларда) ишлаб турибди. Ащолининг бандлигига кымаклашиш билан бо\ли= хизматлар бандлик хизмати органлари томонидан бепул кырсатилади. Бозор муносабатларининг$ $ривожланиши бандликнинг нодавлат хусусий характердаги тузилмалари щам ташкил этилишига имкон бермо=да. Булар ходимни танлаш быйича тижорат агентликлари, ы=ув юртлари щузуридаги муассасалар, диний идоралар щузуридаги ва щоказо муассасалардир. Мещнат биржалари щам ишлаб турибди. Тажрибаларнинг кысатишича, мещнат биржалари мещнат бозорининг тыла маънода тартибга солувчи таъсирчан воситаси былиб =олиши мумкин. Мещнат биржалари мещнат бозори ща=идаги, унинг ащволи ва исти=боли ты\рисидаги ахборотларни ызида тыплайди. Бозор тузилмаси сифатидаги мещнат биржаси хилма-хил вазифаларни бажаради. Ащоли бандлигини нодавлат даражасида ташкил этиш сощасидаги тижорат тузилмаларининг бош=а шакллари щам мавжуд. Қисқача хулоса: Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш даврида Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов таъкидлаб ўтилганидек «Хеч кимга сир эмас, бугунги жиддий муаммоларимиздан бири - жойлардаги, авваламбор, ёшлар ўртасидаги ишсизликдир. Бу бир ой ёки бир йилда ҳал бўладиган эмас, албатта. Бу муаммони илдизи чуқур ва бунга олиб келадиган сабаблар кўп. Бундай мураккаб масалани ечиш учун у билан узвий боғлиқ бўган бошқа ечиш муаммоларини ҳам хал этишга тўғри келади»_. Меҳнат ресурслари меҳнатга лаёқатли аҳоли ва ишлаётган меҳнат ёшидан ўтганлар, яъни нафақахўрлар ва навқирон ёшлардан ташкил топади. Меҳнат ёки ишчи кучи бозорини аниқлаш учун аҳолининг кўпайиши суръайтларини ва унинг сабабларини билиш зарур, хусусан умумий кўпайишини, табиий кўпайишини. Ҳозирги даврда ҳар қандай давлатда бандлик ва аҳоли турмуш даражаси тадбиркорликни ривожланиши билан белгиланади. Иқтисодиёти$

10 И. А. Каримов. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ижтимоий қатлами Ўзбекистон сиёсий майдонида ўз ўринларини эгаллаш лозим. Халқ сўзи 20032 йил 8 октябрь. ривожланган давлатлар имконияти фундаментал илмий тадқиқотларни олиб бориш, асосий тармоқларни ривожлантириш асосида аҳолини истеъмол товарларга бўлган ўсиб бораётган талабини қондиришга қаратилган бўлса, ривожланаётган давлатларни эътибори асосан мавжуд ресурслардан тўлароқ фойдаланишга қаратилиб келинмоқда ва уларнинг ривожланиш суръатлари шу ресурсларни янги, илғор технология асосида пировард маҳсулот ишлаб чиқариб дунё бозорида салоҳиятини кўтаришга боғлиқдир.

Тавсия этилган адабиётлар. Ўзбекистон Республикаси «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги қонуни. Халқ сўзи, 1998 йил, 2 март. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль. «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони. Халқ сўзи, 2005 йил, 16 июнь. Ефимова М.Р., Багнова С.Г. «Социальная статистика» М.: Финансы и статистика, 2005. Абдураҳмонов Қ.Х. ―Меҳнат иқтисодиёти‖ дарслик. –Т.: Меҳнат. 2004.

O'xshashlar

Меҳнат бозори ва бандлик муаммолари

Меҳнат бозори, иш билан бандлик, ишсизлик

Меҳнат бозори инфратузилмаси фанининг моҳияти, предмети ва мазмуни

Меҳнат бозори статистикаси. Миллий бойлик статистикаси

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари