Адам Смит ва Давид Рикардо - Iqtisodiyot - Referatlar

Адам Смит ва Давид Рикардо

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Адам смит ва давид рикардонинг Иқтисодий таълимотлари Р е ж а : 1. Смит ва Рикардо ғоялари шаклланишининг тарихий шарт- шароитлари. 2. Адам Смитнинг иқтисодий таълимотлари. Давид Рикардонинг иқтисодий таълимоти. 4. Смит ва Д. Рикардо иқтисодий ғояларининг аҳамияти.

1. Адам Смит ва Д. Рикардонинг ғоялари шаклланишининг тарихий шарт-шароитлари. Классик буржуа иқтисоди Британиялик олимлар Адам Смит ва Давид Рикардо асарларида энг юксак чўққига кўтарилди. Бу ҳол тасодифий эмас эди, чунки бу олимлар яшаб ижод этган даврда Англияда чуқур иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ўзгаришлар рўй бераётган эди. Англия жаҳонда энг ривожланган, саноатлашган давлатга айлана бошлаган, капиталистик муносабатлар ҳал қилувчи ўринларни эгаллади. Мамлакатда нисбатан юксак ривожланган қишлоқ хўжалиги ва тез ўсаётган саноат мавжуд эди, фаол ташқи савдо олиб борилди. Буржуа жамиятига хос синфий ажралиш яққол бўлиб, ишчилар (пролетариат), буржуазия ва ер эгалари бор эди, ХVIII аср ўрталарига келиб Англияда янада деҳқонлар (йоменлар) синфи тарих саҳнасидан тушди. Дастлабки жамғарилиш натижасида ҳосил бўлган пул капитали (манбалари: эксплуатация, мустамлака сиёсати, айниқса, ноэквивалент савдоси, ерларнинг деҳқонлардан тортиб олиниши, босқинчилик урушлар) тобора кўп миқдорда саноат ва қишлоқ хўжалигига қўйила бошлади, йирик марказлашган мануфактура ва капиталистик фермалар тобора муҳим аҳамият касб эта бошлади. Агар ХVIII аср бошида мамлакат ҳали аграр ҳолатда бўлса, саноатнинг иқтисодиётдаги ҳисаси тез ўсиб борди, Англия индустриал - аграр давлатга айланди. Мануфактуралар сони ошди, улардаги ишчи сони кўпайди, ишчиларнинг аҳволи ниҳоятда оғир бўлиб, қаттиқ эксплуатацияга дучор этилди. Мануфактуралар сони ошиб бориш билан ички ва ташқи бозорларга ўсиб бораётган маҳсулотларга талаб тўла қондирилмас эди. Аср ўртасида Англия бошқа мамлакатларга нисбатан мануфактурадан фабрикага ўтишга яқин турар эди. Англия саноат тўнтарилиши арафасида эди. Мамлакатнинг саноат маҳсулотлари жаҳон бозорида юқори баҳоланган ва талаб тобора

ортган. Аммо давлат томонидан киритилган савдодаги протекционизм сиёсати, феодализм даврига бир қанча тартиблар, чеклашлар, қонунлар, давр талабига жавоб бермай капитализм ривожига тўсиқлик қиларди. Буржуазия синфи бу даврда прогрессив ўзгаришлар тарафдори эди, аммо у олиб бораётган эксплуатация усуллари ишчилар синфининг қаршилигига учрай бошлади. Ундан ташқари янги ўзгаришларга ҳали анча кучли ва уюшган дворянлар синфи ҳам тўсиқ эди. Англия саноат буржуазияси орқали соҳибкорлик фаолиятини кучайтиришни, феодализм қолдиқларини тугатишини талаб қиларди. Шу сабабли буржуазия синфи янги капиталистик ишлаб чиқариш усулини илмий жиҳатдан таҳлил қиладиган иқтисодий таълимотларга муҳтож эди. Шундай қилиб, ХVIII асрнингн иккинчи ярим ва ХIХ асрнинг биринчи чорагида Буюк Британияда иқтисодий ғояларнинг ривожланиши учун ниҳоятда қулай шароитлар юзага келди, бу ғоялар Адам Смит ва Давид Рикардо таълимотларида ўз аксини топди. Бу тадқиқотлар буржуазия мафкурасини ҳимоя қилган бўлсалар ҳам, унинг апологетлари (кўр - кўрона, атайлаб ёқловчилар) эмасдилар, чунки улар ўзларининг асарлари ва яратган тадқиқотларида бу тузишнинг барча фаолиятини тўла-тўкис маъқулландилар, уни бўяб кўрсатишга уринадилар, бу жамиятдаги кўпгина қарама - қаршилик ва нуқсонларни ечиб ташладилар, ишчилар синфига, унинг аҳволига ачиниш, раҳм - шавқат, ҳайрихохлик муносабатида бўлганлар. Улар томонидан яратилган таълимот инглиз классик буржуа сиёсий иқтисодига асос бўлди ва жаҳон иқтисодиёт фикрига катта таъсир кўрсатди. 2 . Адам Смитнинг иқтисодий таълимотлари. Адам Смит (1723-1790) Шотландияда (Керколди шаҳрида) божхона чиновниги оиласида дунёга келди. Глазго ва Оксфорд университетларида таълим олди, у ерда фалсафа, адабиёт, тарих фанлари билан бирга физика ва

математикани ҳам ўрганди. Адам Смит 1748 йил Эдинбургда оммавий лекциялар ўқий бошлади, 1751 йил Глазго университетининг профессори лавозимига сайланди, кейинчалик ижтимоий фанлар кафедрасини бошқарди. Адам Смит 1759 йил ўқиган лекциялари асосида, яъни этиканинг фалсафий муаммоларига бағишланган ўзининг биринчи " Ахлоқий ҳиссиёт назарияси " китобини яратди. Аммо у 1764 йил университетдаги ишини ташлаб, бир инглиз аристократик (кибор) оилага тарбиячи бўлиб келди, ўз тарбияланувчиси билан Европа бўйлаб сайёҳатга чиқди, Швейцарияда Вольтер, Францияда Дидро, физократлар Кенэ, Тюрго, Д. Алзибер, Гельвеция ва бошқа таниқли прогрессив олимлар билан учрашди, уларнинг ишлари билан танишди. Бу учрашувлар олимнинг дунёқарашини шакллантиришига катта таъсир қилди. У 1765 йил ўз юртига қайтди ва ўзининг бош асари " Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисидаги тадқиқот " ни ёзишга киришди. Бу асар 1776 йил мартида чоп этилди. Асарда инсоният томонидан илгари яратилган иқтисодий билимлар мужассамлаштирилди ва умумий назарий принциплар асосида нисбатан батартиб иқтисодий фанлар системасига айлантирилди. Бу асар беш китобдан иборат бўлиб, Смит биринчисида қиймат ва даромад муаммолари тадқиқ этилган, иккинчисида капитал жамғарилиши ва унинг табиати, учинчисида феодализм ва капитализм шаклланиши даврида Европанинг иқтисодий ривожланиши, тўртинчида маркантилизм ва физократларнинг таълимотига муносабати, бешинчисида давлат молия тизими тадқиқ этилган. Бу ажойиб асар Смит тириклиги даврида 5 марта такроран нашр этилди. Бу асардаги хулосалар кенг жамоатчиликни фақат Англияда эмас, чет элларда ҳам қизиқтириб қолди. Россияда бу асар таржимаси биринчи марта 1802 - 1805 йилда чоп этилади, ўсиб келаётган буржуазия учун бу асар айниқса асқотди, феодализм қолдиқларини тугатиш учун қимматли қурол бўлди (ўзбек тилида эса асар чиқмаган).

Адам Смит методологияси . Олим ўз асарлари ва тадқиқотларида баъзи бир одамлар шундай табиат берган хусусиятга эгаки, булар ижтимоий тузумга боғлиқ эмас деган хулосага келади. Ана шундай хуссиятлардан бири - эгоизм бўлиб, кишилар ўз хўжалик фаолиятида унга амал қиладилар. Аммо айрим шахснинг манфаатлари жамият манфаатларига мос тушади деб уқтирди Адам Смит. Ҳар бир одам капитални имкон борича қулай (самарали) ишга кийинтиришга уринади, чунки у жамиятни эмас, балки аввало ўзининг шахсий фойдасида қўллайди. Аммо ўз шахсий манфаатини ўйлаган пайтда бу ҳолат табиий ёки аниқроғи муқаррар равишда шунга олиб келадики, одам жамият учун кўпроқ наф келтирувчи машғулотни танлайди ва шу иш билан шуғилланади. Шундай қилиб, Адам Смит таърифи бўйича фойда кетидан қувиш ва рақобат бутун жамиятга наф келтирувчи фаолият деб қаралади. Биз узоқ йиллар давомида бу фикрга қарши курашиб келдик. Адам Смит капиталистик жамиятни табиий тузум билан бир деб тушунган. Шунинг учун капиталистик муносабатлар абадий, капиталистик хўжалик номаёндаларнинг хусусиятлари кишининг табиий хусусиятлари каби деб изоҳлайди (бу фикр қанчалик тўғрилигини тарих кўрсатди). Смит тушунчаси бўйича иқтисодий ҳаёт шундай жараёнки у айрим кишиларнинг хоҳишига боғлиқ бўлмаган объектив қонунларга бўйсунади. Бу қонунлар табиийдир, инсоннинг табиатидан келиб чиққан хўжаликнинг "табиий" қонунларини очишга интилган олим капиталистик ишлаб чиқаришни тадбиқ этади. Адам Смит иқтисодий ҳақиқатга оид фактларни қандай бўлса, бевосита кузатувчига қандай кўринса шундай ўрганиш билан чекланмасдан "табиий баҳо", "табиий норма", иш ҳақи ва бошқалар нимага боғлиқ эканлигини аниқлашга уринди. Бунинг учун абстракция ёрдамига таяниб иш юритди. У тасодифий воқеалардан ҳоли равишда капиталистик хўжаликнинг айрим хусусиятлари тўғрисида қатор муҳим хулосалар чиқарди. Шу билан бирга, бошқа вазифа - аниқ иқтисодий ҳаётни изоҳлашни ҳам ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Шу мақсадда шундоққина кўриниб турган капиталистик хўжалик воқеаларини изоҳлади ва системага солди.

Адам Смит абстракция усулидан фойдаланиб қатор чуқур илмий хулосаларга келди, ҳодисаларнинг ички боғланиши масалаларига кириб борди. Шунга параллел равишда у бошқа йўлдан ҳам борди, капиталистик ҳақиқат тўғрисидаги бевосита кузатиш натижалари умумлаштирилди. Биринчи метод эзотерик, иккинчиси экзотерикдир. И.Г Чернишевский Адам Смит методига аниқ характеристика берди. Иккала усулни бир вақтда қўллашнинг афзаллиги билан бирга катта камчилиги ҳам бор. Олинган натижаларни бевосита солиштириш мумкин эмас. Илмий таҳлил асосида олинган хулосалар юзаки умумламалар билан бир қаторда қўйилади. Мазмун ва ҳодиса шакллари доим мос келаверганидан бу хулосалар баъзида бир - бирига зид бўлган, аммо Адам Смит бунга охиригача тушуниб етди. Меҳнат тақсимоти ва пул тўғрисидаги тушинча . Бевосита масалага ўтишдан аввал бир нарсага диққатни жалб этиш керакки, бу Адам Смит яшаган муҳитдир. Муҳит олим тадқиқотларга катта таъсир кўрсатди. Бу даврда Англияда мануфактура ниҳоятда ривожланган ва саноат тўнтарилиши арафасидаги дастлабки қадамлар қўйилган пайт эди. Адам Смит мануфактурани ишлаб чиқаришнинг энг прогрессив, энг илғор шакли деб баҳолади, унинг тарихан ўткинчи эканлигини яхши тушунади (шароит таъсири). Адам Смит ишчилар, капиталистлар, ер эгалари турли синф вакиллари эканлигини яхши тушунган ва иқтисодий ривожланишнинг ҳамма учун тегишли, халқ бойлигининг орттиришдан жамиятнинг ҳамма аъзолари бир хил манфаатдор деб ўйлаган эди. Ўз даврида танқид қилинган бу ғоя ҳозирги пайтда ҳаққатга анча яқиндир (тарих кўрсатди). Адам Смит иқтисодий қарашларнинг асосида шундай ғоя ётадики, унга кўра жамият бойлиги ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат туфайли пайдо бўлади. У капиталистик ишлаб чиқаришнинг мануфактура босқичининг таҳлил қилиш асосида иқтисодий ва ўз тадқиқотининг бошланғич пункти деб қабул қилди. Смит ўз тадқиқотида нина - тўғноғич мануфактурасидаги кўпчиликка яхши маълум бўлган меҳнат тақсимотини мисол қилиб келтирди,

у ердаги ишчиларнинг ихтисослашуви ва меҳнат тақсимоти ишлаб чиқаришни ва меҳнат унумдорлигини кўп марта ошириш имконини беради. Меҳнат унумдорлиги қуйидаги уч усул билан амалга оширилади: 1. Меҳнат тақсимоти туфайли ишчиларнинг моҳирлиги ошади. 2. Меҳнат тақсимоти машиналар ихтиро қилишга имконият туғдиради. 3. Бир турдаги ишдан бошқасига ўтиш учун кетадиган вақт иқтисод қилинади. Ишчиларнинг бир хил ишни доим такрорлаши туфайли маҳсулотнинг сифати ҳам яхшиланиши керак, бу эса товарнинг баҳоси рақобат қувватини оширади. Шундай қилиб, Смит мануфактурада меҳнат тақсимотининг роли ва машина саноати сари ривожланиш тенденциясини тўғри ёритган. Ишлаб чиқариш хажми, маҳсулот ва истеъмол миқдори, унумли меҳнат билан шуғулланаётган аҳоли ва меҳнат унумдорлигининг даражаси билан белгиланади. Ҳақли равишда иккинчи омил муҳимроқ бўлиб у меҳнат тақсимоти билан бевосита боғлиқдир. Смит асарида меҳнат тақсимотининг салбий томонлари ҳам берилган. Бир хил операциянинг механик равишда такрорланавериши оқибатида ишчи бефаросат ва нодон бўлиб қолиши ҳам мумкин. Ақлий ва жисмоний меҳнат ўртасидаги фарқ кишиларнинг нафақат табиий кўрсаткичлар билан фарқлашади, балки уларнинг ҳаёти ва фаолияти оқибатидир, философ аравакашдан туғма хусусиятлари билан эмас, балки бошқа турдаги меҳнат ва ҳаёт тарзи билан фарқ қилади. Меҳнат тақсимоти билан бозор кенг бўлса, меҳнат тақсимоти ихтисослашуви учун кенг шароит бўлади. Тор бозорда бу имкониятлар чекланган бўлади, меҳнат унумдорлигининг ўсиши қийинлашади. Смит бир томондан мануфактура миқёсида ва иккинчи жамиятдаги турли корхоналар, соҳалар меҳнат тақсимоти ўртасида принципиал фарқ йўқ деб ҳисоблайди. Бутун жамият йирик мануфактура бўлиб меҳнат тақсимоти эса кишилар ҳамкорлигининг умумий шакли деб фараз қилинади. Шу билан

бирга, объектив шароитини ҳисобга олиб мануфактурадаги меҳнат тақсимоти ва эндигина ривожланиб келаётган машина саноатининг салбий оқибатлари ҳам тан олинади. Ишчи капиталнинг иложсиз қўшимчасига айлана боради, ишлаб чиқариш воситаларидан меҳнат объекти ва шароитидан маҳрум бўла боради. Инсоннинг алмашувига мойиллиги унинг психологияси ва хулқ - атворига хос бўлиб, меҳнат тақсимотининнг ривожига ҳам таъсир этади. Ундан кейин меҳнат тақсимотининг ўсиши ва алмашувнинг кенгайиши параллел боради ва бир - бирининг ривожланишига туртки бўлади. Бу жараёнда пулнинг муҳим роли бор. Смит товар дунёсидан пулнинг стихияли равишда, узоқ ривожланиш жараёни натижасида аҳамиятини кўрсатиб беради. Пулнинг пайдо бўлишини айрим иқтидорли кишиларнинг кашфиёти ёки кишиларнинг ўзаро ҳамкорлигига боғлаш мумкин эмас. Смит пулнинг муомала воситаси - функциясини бошқаларига нисбатан (5-та) алоҳида таъкидлайди. Оқибатда, Смит фикрича, пул техник қурол бўлиб, иқтисодий жараёнларни енгиллаштиради ва уни "Муомаланинг буюк ғилдираги" деб баҳолайди. Олтин ва кумуш пулларни қоғоз пул билан алмаштириш мақсадга мувофиқ ва уни банклар чекланган миқдорда чиқариши зарур деб ўйлаган ҳамда кредитни, капитални активлаштириш воситаси деб ҳисоблаган ва унга катта эътибор берган. Аммо А.Смит пул - кредит омилларининг мустақиллигини етарли баҳолай олмайди ва ишлаб чиқаришга таъсирини тушунмади. А. Смит қийматнинг меҳнат назариясини В. Петтига нисбатан анча чуқур ва тўлароқ ишлаб чиқди. У товарнинг бозор ва табиий ёки ҳақиқий баҳоларини фарқлайди, ҳақиқий баҳони қиймат билан айнан бир деб тушунади. "Қиймат" сўзи унингча 2 хил мазмунга эга. Бу сўз билан буюмнинг фойдали, ҳамда уни бошқа буюмга алмашиш қобилияти белгиланади. Демак, у истеъмол ва алмашув қийматларидан фарқланган. Мисол учун: сув ва олмосни олиб, у товарларнинг алмашув қийматини

уларнинг фойдалилиги ёки истеъмол қиймати билан тушунтириш беъмани эканлигини кўрсатиб берди. Қийматнинг ягона манбаи ва охирги ўлчови шу товарни ишлаб чиқариш учун сарфланган меҳнат бўлиб, бу меҳнат сарфлари жамият учун зарур ўртача сарфга тенгдир. Смит малакали ва мураккаб меҳнат вақт бирлигида кўпроқ қиймат яратади, шунинг учун мураккаб меҳнатдан оддийсига ўтиш маълум коэффициентлар ёрдамида бажарилишини уқтирди. Алмашув қиймати товарнинг табиий хусусияти эмас. Товарларнинг табиий "хусусияти" уларнинг истеъмол қийматлари ҳисобланади. Агар табиий хусусияларни инкор этсак, товарларда ягона хусусият қолади: товарлар инсон меҳнатининг маҳсулидир. А.Смит В.Петтидан фарқли равишда, меҳнат фақат олтин ва кумуш ишалб чиқаришда қиймат ҳосил қилади деган. Смит меҳнат барча моддий ишлаб чиқариш тармоқларида қийматини ҳосил қилади деган фикрда эди. У иш вақти ва қиймат миқдори орасидаги тўғридан - тўғри алоқадорликни аниқлади, меҳнат қийматининг асоси эканлиги исботланади. Смит меҳнатнинг икки ёқлама характерини (абстракт ва конкрет меҳнат бор). Қиймат ўз табиатига кўра ижтимоий характерга эга бўлиб товар ишлаб чиқарувчиларнинг ижтимоий муносабатларини акс эттиради ва бир товарнинг иккинчисига муносабати алмашув қиймати орқали бўлиши аниқланди. У товар ишлаб чиқаришни абадий ва табиий деб эълон қилди. А.Смит эзотерик, тавсифий методдан фойдаланиб бошқа қиймат назариясини ишлаб чиқди. Унга кўра, қиймат шу товарни сотиб олиш учун кетган меҳнат миқдори билан аниқланади. Смит фикрича, қийматни сотиб олинадиган меҳнатга қараб аниқлаш шу товарни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат билан аниқлаш усулига қарама - қарши эмас. Эквивалентлик асосида товар алмашувининг қонуни бир хил миқдордаги меҳнат акс этган товарлар алмашади. Шундан Смит товар ишлаб чиқарувчи бир товарни бошқасига алмашганда тенг миқдордаги меҳнатни

сотиб олади, шу сабабли товар қийматини сарфланган, ҳам сотиб олинадиган меҳнат билан баб - баравар аниқлаш мумкин деган хулосани чиқарди. Бу ҳолда қиймат ўлчови деб иш вақти ўрнига меҳнатнинг алмашув қиймати келтирилади.. Сотиб олинадиган меҳнат назариясида қиймат тушунчаси ишлаб чиқариш фаолиятидан алмашув соҳасига кўчирилган, алмашув қиймати эса ўз ҳисобига фақат маълум миқдордаги меҳнатни олиш қобилияти сифатида изоҳланган, холос. Капиталист ва ишчи ўртасидаги муносабатни таҳлил этиб, А.Смит бунда эквивалентлик қонуни бузилганлигини кўрди. Капиталист ишчига иш ҳақи сифатида ишчи томонидан яратилган қийматининг фақат бир қисмини тўлайди. Бу қийматнинг иккинчи қисмини эса капиталист фойда сифатида ўзлаштиради. Олим капитализм даврида қиймат қонуни бузилаяпти деб эълон қилди ва қийматининг меҳнат назарияси капитализмгача бўлган шароитларда қўлланиши мумкин деб ҳисобланади. Унинг фикрича, қиймат фақат "жамиятнинг дастлабки ҳолати", капиталист ва ёлланма ишчилар бўлмаган, яъни оддий товар ишлаб чиқариш шароитлардагина меҳнат билан аниқланади. Маълумки, оддий товар ишлаб чиқарувчилар меҳнат маҳсулини сотади ва сотиб олади, ишчи кучи у ерда товар эмас. Тушунарлики, у шароитда бегона меҳнат фақат меҳнатнинг моддийлашган шаклида сотиб олинади. Капитализмда эса ишчилар ишчи кучини товар сифатида сотувчилар сифатида, капиталистлар ишлаб чиқариш эгаси сифатида бу товарни сотиб олувчилар сифатида иш юритдилар, оқибатда жонли ва моддийлашган меҳнат ўртасида доимий алмашув рўй беради. Смит ишчи кучи деган категорияни билган, ишчи ўз меҳнатини сотади деб хато ўйлаган. Шу сабабли у капитализмда меҳнатни ўзлаштиришни қийматининг меҳнат назарияси асосида тушунтириб бера олмаган. А.Смит қийматини даромад билан ҳам тенглаштиришга уринган. Демак, А.Смит капитализмга мос яна

битта қиймат, даромад назариясини ўйлаб топди, бу ерда қиймат, даромад - иш ҳақи даражаси, фойда ва рента билан аниқланади. Қийматни даромадлар асосида тушунтириш олимни қийматнинг меҳнат назариясига қарама - қарши қилиб қўйди. Бу ғайриқонуний концепция вульгар сиёсий иқтисод намояндалари томонидан кенг фойдаланилди. А.Смитнинг капиталистик жамиятининг синфий структурасини баҳолашда физократларга нисбатан анча илгарилаб кетди. У ишлаб чиқариш воситасига бўлган муносабатига кўра ишчилар, капиталистлар ва ер эгаларини ажратиб берди. Ҳар бир синф ўзининг асосий даромадини ишчилар - иш ҳақи, капиталистлар - фойда, ер эгалари эса рента шаклида оладилар. А.Смит турли қатлам ва оралиқ гуруҳлар мавжудлигини ҳам аниқлади ва асосий синфлар даромадни оладилар, бошқа гуруҳларнинг даромади эса қайта тақсимлаган ёки иккиламчидир. Иш ҳақи - ишчи даромади А Смит бўйича меҳнат маҳсулоти бўлиб, меҳнат учун тўланадиган табиий мукофотдир. А.Смит фикрича, оддий такрор ишлаб чиқаришда ҳам меҳнат ҳақи мавжуддир. У оддий ишлаб чиқарувчи билан ёлланма ишчининг даромадини бир деб билган. Оддий ишлаб чиқаришда "иш ҳақи" ишчининг бутун меҳнат маҳсулотига тенг. А.Смит иш ҳақи масаласини физократлардан (В.Петти) бошқачароқ ҳал этди. Маълумки, В.Петти тирикчилик учун зарур минимум харажатлар назариясини илгари сурган. А.Смит "табиий бааҳо" тушунчасини ишлатган ва иш ҳақи тирикчилик учун зарур минимум харажатдан анча ортиқ бўлиши, болалар ҳаёти ва тарбиясига эга харажатлар ҳам ҳисобга олиниши керак деган фикрда эди. А.Смит таълимотида ишчи кучи деган категория йўқ. Капиталист ва ишчи ўртасидаги муносабатда ишчи кучи сотилиши жараёнини у тушунмаган, аммо иш ҳақини нормал даражасини аниқлашида у амалда ишчи кучини қийматдан фойдаланган, иш ҳақини миқдори тўғрисида

гап борганда эса тирикчилик харажатлари қиймати ҳисобга олиниши керак дейди ва иш ҳақи миқдорининг ўзгариш механизмини ўрганиб унинг қуйи чегараси жисмоний тирикчилик минимуми бўлиши керак - деган хулоса чиқарди. Агар иш ҳақи ундан паст бўлса ишчиларнинг оммавий қирғини рўй беради. Ҳиндистон ва Хитойдаги ишчиларнинг ҳақи (иқтисодиёт тушкунлик ёки турғунлик ҳолатида) жисмоний минимумга яқинлашади. Англия Шимолий Америкада (ривожланиш меъёрида ёки тез суръатлар билан борган) иш ҳақи минимумдан юқори эди. Ундан ташқари иш ҳақи анъана, маданий савия, таркиб топган истеъмол меъёрига ҳам боғлиқ. Иш ҳақи миқдорини ўзгариши бозор механизмини ҳаракати асосида шаклланади, унинг ўзгаришининг бевосита сабаби бу меҳнат бозорида талаб ва таклифнинг тебраниб туриши ҳисобланади. А. Смит жамиятининг қуйидаги уч ҳолатини фарқ қилган:  юксалаётган;  стационар - турғун;  таназзул (регрес) га учраган. Биринчисида бойлик кўпаяди ва меҳнатга талаб - эҳтиёж ортади. Стационар (турғун) ҳолатда ишчиларни аҳволи оғир, турмуши эса аянчли бўлади. А.Смит бўйича юқори иш ҳақи иқтисодий ривожланишига ёрдам беради, чунки катта иш ҳақи одамларни меҳнат унумдорлигини ошириш учун рағбатлантиради. А.Смит иш ҳақини ошириш меҳнатга бўлган лаёқатни камайтиради, ишчиларни дангаса қилиб қўяди деган ғояларга қарши эди. (В.Петти фикри билан солиштиринг). Ёлланма ишчилар аҳволи жамиятнинг асосий мазмунини ташкил этади ва биронта жамият шубҳасиз, унинг асосий қисми камбағал ва оғир аҳволда бўлса, бахтли жамият бўла олмайди, бундан ташқари оддий адолат шуни ҳам талаб қиладики, бутун ҳалқни боқаётган, кийинтираётган ва бино қураётган кишилар ўз меҳнати туфайли яратилган бойликлардан маълум қисмини олиб дурустгина яшаш учун керак бўлган

маблағларга эга бўлиши зарурлигини тақазо этади, (Бу фикрга ҳамма яхшилаб эътибор бериши керак). А.Смит буржуазияга ишчилар синфининг қашшоқлиги унинг манфаатларига қарама - қарши эканлигини уқтиради ва ҳатто фойда камаймаган ҳолда иш ҳақи ошиши мумкинлиги кўрсатиб беради. Буржуазия бу фикрга айниқса кейинги пайтда катта эътибор берди. А.Смит ўгитларига қулоқ солади. Қийматнинг меҳнат назариясидан келиб чиқиб, фойда ёлланма ишчи меҳнатига тўланмагандир деган хулоса чиқарилди. Замонамиз олимларининг фикрича, Адам Смит қўшимча қиймат келиб чиқишининг ҳақиқий сабабини топишга яқинлашган, чунки фойда капиталист билан бевосита боғланган, бунда ишчи ўз меҳнат самарасини капиталист билан бўлишишга мажбур бўлади. Бу ҳолатда фойда янги пайдо бўлинган қиймат билан иш ҳақининг фарқ айирисидир: ишчига у ҳосил қилган товарнинг бир қисми тегади, холос. Қолган қисмини капиталист фойда сифатида олади. Амалда фойда қўшимча қийматдир. Физиократлардан фарқли равишда А.Смит қўшимча маҳсулот фақат қишлоқ хўжалигида истеъмол қийматларининг ортиши ҳисобигагина эмас, балки ходимнинг меҳнати яратган янги қийматдир деган хулосага келди. (Ишлаб чиқариш соҳасининг аҳамияти йўқ). Аммо бошқа ҳолатда у фойдани бошқача тушунади, эгасига рентани тўлагандан кейин саноат капиталистига қоладиган даромад, пул капитали эгаси ссуда фоизини тўлагандан кейин қоладиган даромад. Бу ерда фойда хизматчи капиталистнинг корхона даромади сифатида амал қилади. А.Смит бу ҳолдаги фойдани корхонани бошқариш билан боғлиқ бўлган бошқа кўринишдаги иш ҳақи деб эълон қилишга қарши чиқди. У фойда миқдори корхонани бошқаришдаги меҳнатнинг миқдори ва мураккаблигига эмас, балки аванс қилинган ҳажмига боғлиқ эканлигини таъкидлайди. А.Смит томонидан кўпинча қийматга илмий изоҳ берилади ва унинг пайдо бўлиши механизмни тушунилди. У фойда барча авансланган капитал

туфайли туғилади деб ўйлайди. Фойда нормасининг текислашиб боришини, ўртача фойда пайдо бўлиши жараёнини сезган олим бу орада юзага келадиган қарама - қаршиликни кўра олмади. Агар қўшимча қиймат ёлланма меҳнат маҳсули бўлса, у капиталга пропорционал бўла олмайди. А.Смит тарихий ривожланиш тизими ўзгарувчи капитал қийматдан "ялпи авансланган капитал-ўртача фойда ишлаб чиқариш баҳоси" тизимига ўтилганлигини инкор этиб, ўртача фойдани қўшимча қиймат билан қориштириб юборди. Оқибатда, қиймат капитални умумий натижаси ёки капиталига унинг фаолияти учун тўланадиган ҳақ сифатида қоралайдиган бўлди. Шу фикр билан боғлиқ равишда, у проценти тўлаганидан кейин қоладиган фойданинг бир қисми капитални ишлатиш билан боғлиқ бўлган меҳнат ва таваккалчилик учун тўланадиган мукофот кўп ҳолларда арзимас мукофот, ҳақ деб гапира бошлади. Бу хато фикр бошқа олимлар томонидан кенг қўллаб - қувватланди. Фойда нормаси ва процентнинг паст даражасини А.Смит иқтисодий ривожланиш ва "Миллатни равнақи" кўрсаткичи деб характерлади, аммо фойда нормасини пасайиб бориш тенденциясини тушунтириб бера олмади. У бой давлатлардаги капитал ортиқлигини капиталистлар рақобатини фойда нормаси пасайишига сабаб деб кўрсатди. Гап бу ерда капитални органик тузилишида бормоқда. Олим уни олдин кўра билмади. А.Смит буржуазияни прогрессив илғор синф деб ҳисоблади, чунки у капитал жамғарилишига ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришга имконият яратади. Ер рентаси - ер эгасини даромадини фойда каби ишчининг меҳнат маҳсулотидан чегирилган қисми деб тушунтиради. А.Смит рентани ижара ҳақидан ажратган ва рента орқали ерни яхшилаш учун капитал сарфига алоқаси йўқ деди, чунки бу ерни яхшилашни кўпинча ижарачи олади. Аммо ижара шартномаси янгиланганда ер эгаси рентани оширади, ерни яхшилаш гўёки унинг ҳисобига амалга оширилган бўлади.

Қийматнинг меҳнат назарияси асосида рентанинг эксплуататорлик табиати очиб берилади. Ер капитал каби ўз мулк сифатида меҳнаткашга қарши турадиган моддий шароит ҳисобланади. Ер хусусий мулкка айлангач, ходим - ишчи меҳнати якунларининг бир қисмини ер эгасига қайтаришга мажбур. Рента ерда хусусий мулкчилик монополияси пайдо бўлиш оқибатидир. Ер унуми ва жойлашувининг турли бўлиши ҳам рентага сабаб бўлиши мумкин дейди у. Аммо абсолют ва диференциал рента тушунчаси унда бўлмаган. Физиократлардаги каби табиий куч таъсири ҳам эътиборга олинган. Бу рентани ҳосил қилишга қишлоқ хўжалик ишлари ва ишчи ҳайвонлари иштирок этади. Деҳқончилик капитал қўйиш энг фойдали самарали соҳа деб ҳисобланган. А.Смитнинг рента тўғрисида бошқа бир қанча фикрлари бор, лекин уларда асосий масала жуда чалкаштириб юборилган ва нотўғри талқин этилган. К.Маркс В.Петти рентани А.Смитдан яхшироқ таҳлил этган деганда ҳақ эди. Унумли ва унумсиз меҳнат тўғрисида таълимот А.Смитда анча мукаммал таҳлил этилган. Физиократлардан фарқли равишда бойликнинг манбаи у ёки бу конкрет меҳнат шакллари эмас, балки умуман меҳнат эканлигини кўрсатиб берди. А.Смит фикрича, қиймат ва фойда умумий ижтимоий меҳнат билан яратилади. Аввало капиталда алмашувчи, яъни фойда яратувчи меҳнат унумли деб эълон қилинди, мақсадидан қатъий назар бошқа турдаги кишиларни фаолияти унумсиз меҳнат ҳаражати деб айтдилар. Унумли ва унумсиз меҳнатнинг фарқи шундаки, биринчиси капиталга алмашса, иккинчиси даромадга алмаштирилади. Бу тушунчадан ҳам бошқа фикр ҳам бор. Меҳнат метафизик равишда қаралиб, тарихий бўлмаган ҳамма даврларга хос категория деб тушунтирилади. Моддий бўлмаган ишлаб чиқаришнинг ҳаммаси унумсиз меҳнат деб қаралади. А.Смитнинг тасдиқлашича, давлат даромади деярли ҳаммаси унумсиз меҳнатни таъминлаш учун сарф бўлади. (Бу гапда жон бор).

А.Смитнинг капитал ва такрор ишлаб чиқариш тўғрисидаги назариясида анча катта зиддиятлар мавжуд. Баъзида у капиталга тўғри баҳо бериб, капитал ёлланма меҳнатни эксплуатация қилиш туфайли фойда келтирувчи қиймат дейди. Бошқа ҳолларда капитал бу ишлаб чиқариш воситалари захиралари (запас) бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнини давом эттириш учун керакли дейилган. Физиократлар фақат қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган капитални унумли деб атаган бўлсалар, А.Смит саноат капиталини ҳам унумли деб уқтиради. У савдо капиталини унумли деб ҳисоблайди, чунки у саноат капиталидан ажралиб қолган эмас, балки моддий ишлаб чиқариш соҳасида яратилган қўшимча қиймат савдо фойдасининг манбаидир. Оддий товар хўжалигида капитал категорияси йўқ. Капитал жамғариш жамият бойлигини оширишнинг бош шарти деб эълон қилинади. Бунда асосий роль тежамкорликка қаратилади, ноўрин сарф - харажатлар танқид қилинади, капитални исроф қилиш, яъни буромаднинг ортиқча бўлишига қарши бўлган. Капиталистлар томонидан ёлланма ишчиларнинг қўшимча меҳнат натижаларини ўзиники қилиб олиши ижтимоий ҳодиса бўлиб ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун фойда яратиш зарур деб ҳисобланади. Капитал жамғарилиши доим ва чексиз рўй беради, бу жамият учун фойдали иш деб баҳоланади. А.Смитнинг капитал ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун захира (запас) керак эканлиги тўғрисидаги қоидаси асосий ва айланма (оборот) капиталдаги тушунчанинг боши эди, бу терминларни ҳам у киритган. Физиократлар (Кенэ) бошланғич ва йиллик аванс тушунчаларини деҳқончилик капиталига қўллаган бўлсалар, А.Смит асосий ва айланма капитални соҳасидан қатъий назар барча амалдаги капиталга хос деб тушунтиради. Аммо айланма капитал деганда товар капиталини хато тушунган (бу муомала соҳасига хос капитал). Бу капитални ҳосил қилувчи

моддий элементларга сотувчилар қўлидаги озиқ-овқат, материал ва тайёр буюмлар, ҳамда кўрсатилган товарларни тақсимлаш ва муомалага киритиш учун керак бўлган пуллар ҳам кирган. Унинг фикрича, айланма капитал доимо муомалада бўлиши керак. Савдо - саноат мақсадлари учун мўлжалланган машина ва меҳнат қуроллари, ерни яхшилаш (тозалаш, қуритиш, ўғит ва бошқалар) учун ажратилган нарсаларни жамиятнинг барча аъзоларини ўзлаштирган ва фойдали қобилиятлари асосий капиталга тегишли ҳисобланган. Шундай қилиб, В.Петтидан кейин А.Смит ҳам асосий капиталга ходимларни меҳнат малакаси ва қобилиятини қўшди. Бу масалани анча чигаллаштиради, чунки малака ва қобилият капитал деб эълон қилинади, унинг эгаси фойда олувчи бўлиб қолади (ишчи ҳар доим фойда эгаси бўла олмайди, унинг капиталини ер эгаси олади). Асосий ва айланма капитални солиштириб, улар ўртасидаги фарқ шундаки, дейди А.Смит биринчи (с) бир эгадан иккинчисига ўтмайди ва яна айланмай фойда келтиради, иккинчиси эса қўлидан бир шаклда кетиб, бошқа шаклда қайтиб келади ва фойда келтиради. Шундай қилиб, асосий капитал умуман айланмайди, оборот (айланма) капитал доимо муомалада бўлади. Ҳақиқатда асосий ва айланма капитал ишлаб чиқариш капиталининг иккала кўринишидир. Улар бир - биридан қийматининг айланиш усуллари билан фарқ қилади. Асосий капиталнинг қиймати конкрет меҳнат билан бўлаклар бўйича ишлаб чиқарилган товарга кўчирилади, айланма капитални қиймати эса тўлиғича шу товарга ўтади. Ижтимоий капитални доимий ва ўзгарувчи капиталга бўлиш масаласи А.Смитга номаълум бўлиб қолади. А.Смит капитал жамғаришга катта аҳамият берди У талон - тарожлик жамиятга душманлик ва тажовузкорлик, тежамкорлик эса жамият ҳомийсидир деб эълон қилди. Аммо у капитал жамғаришни ишчилар томонидан оддий истеъмол қилиш сифатида ифодалайди, қўшимча

қийматниннг киши томонидан ўзлаштиришни ўзгарувчи капиталга айланиш деб тушунди. Индивидуал капитал доимий ва ўзгарувчи қисмларга бўлинади. Аммо у ижтимоий капитални бутунлай ўзгарувчан капитал деб хато ўйлаган, яъни капитални унумли меҳнатни таъминлаш учун кетадиган қисмга тенглаштирган. А.Смит шундай фикр юритади. Капиталистнинг тежамкорлиги унумли хизматчиларни таъминлаш учун мўлжалланган фойдани кўпайтиради. Бу эса ўз навбатида хизматчилар сонини оширади, улар ўз меҳнати билан яратган товарлар қиймати оширади, ундан сўнг қўшимча меҳнат ҳаракатга келади, оқибатда йиллик маҳсулотга қўшимча қиймат қўшилади. А.Смитнинг ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқариш назарияси унинг қиймат назариясига асосланган. У ижтимоий маҳсулот қийматини таркибий қисмлари тўғрисида хато таълимотни яратди. А.Смит фикрича, ялпи ижтимоий маҳсулотнинг қиймати ва ҳақи фойда ва рента йиғиндисига тенг, яъни даромадлар суммасидир. Ишлаб чиқариш жараёнида жонли меҳнат билан бирга ишлаб чиқариш воситалари ҳам қўлланишини тушунган ҳолда ишлаб чиқариш воситалари қийматини даромадларга бўлиш мумкин (иш ҳақи, фойда, рента) деб ўйлайди. Шундай қилиб у ялпи ижтимоий маҳсулот (с) дан доимий капитал (с) ва чиқариб ташлаган. Қийматдан унинг таркибий қисми бўлган доимий капитални инкор этиш такрор ишлаб чиқариш жараёнини таҳлил қилиш имконини йўққа чиқаради. Ҳар йили ишлаб чиқарилган маҳсулот гўё тўла истеъмол қилинган бўлиб чиқади, ўз ўзидан равшанки бундай шароитда кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш эмас, ҳатто оддий такрор ишлаб чиқариш мумкин бўлмай қолади. А.Смит такрор ишлаб чиқариш муаммосини ечиш учун йўл қидириб ўз назариясига ялпи ва соф даромад ўртасидаги фарқни киритади. Мазкур мамлакатнинг йиллик барча маҳсулоти ялпи даромаад бўлса, соф даромад

ялпи даромаднинг шундай бир қисмики, уни шу мамлакат аҳолиси ўз капиталини сарфламай истеъмол захирасига (запас) қўйиши мумкин. А.Смитнинг хатоси шуки, у йиллик маҳсулот қийматини шу йили янгидан ҳосил қилинган қиймат билан айнан бир деб ўйлаган. Лекин янгидан ҳосил қилинган даромадлар ажралади, у йиллик маҳсулот қиймати ишлатилган ишлаб чиқарилган воситалар қиймати, яъни доимий капитални ҳам ўз ичига олади. Бу хатолик А.Смитнинг қиймат тўғрисидаги таълимотининг қанчалиги ва чекланганидан келиб чиқади. А.Смит меҳнатнинг икки томонлама характерини тушунмасдан, абстракт меҳнат янги қиймат ҳосил қилишини, конкрет меҳнат ишлаб чиқариш воситалари қийматини янги яратилган маҳсулотга ўтказишини кўрсата олмади. Ижтимоий маҳсулот қийматидан доимий капитал қийматини йўқотиб қўйган А.Смит капитал жамғарилиши бутун қўшимча қийматни қўшимча иш ҳақига айланиши билан тенг деган хато хулоса чиқарди. У ўйлардики, капиталистик ишлаб чиқариш ривожи билан ишчи ва уларнинг истеъмолига талаб ҳам бир суръатда олади. Чунки даромад ва шахсий истеъмол ишлаб чиқариш билан паралел ўсади (анчагина мамлакатларда шундай бўлмоқда). А.Смит эркин рақобат даврида Буюк Британиядаги иқтисодий сиёсатни асослашга катта эътибор берди. Унинг бош талаби ишлаб чиқарувчиларга иқтисодий эркинлик таъминлансин, давлат иқтисодий ҳаётга аралашмасин. Унинг тартиб қоидалари, эскирган қонунлар, корпорациялар ва савдо монополия имтиёзларига қарши чиқди. Ҳодисаларнинг стихияли бориши ва рақобатни ҳар қандай чеклаш иқтисодий ривожланишни албатта секинлаштиради. Аммо давлатнинг айрим функцияларни у ижобий баҳолади, масалан, мамлакат ички тартибини сақлаш, ташқи ҳарбий хавф - ҳатардаан асраш ривожнинг зарурий шартлари деб ҳисоблади. (Бизнинг давлат фаолияти билан солиштиринг). Давлатнинг молиявий фаолиятига алоҳида аҳамият берган.

А.Смит асарининг 5-чи китоби (охирги қисми) давлат бюджети ва давлат қарзига бағишланган. Олим бутун жамият манфаатларига мос келадиган харажатларнигина қўллаб-қувватлади. У "арзон давлат" тезисини илгари сурди. Смит буржуа давлатининг солиқ сиёсатининг назарий асосларини яратади. Солиқлар "гражданларнинг кучи ва имконияти"га мос келиши ишга яроқли ҳар бир киши бўйича аниқланиши керак, имкони борича солиқ, арзон шаклда ва олиш вақти тўловчилар манфаатига мос келиши зарур деган ғояларга амал қилган давлатлар ривож топади. Саноат буржуазиясининг манфаатларини ҳимоя қилган олим Лендлорд (йирик ер эгалари)га берилган солиқ иммунитетига (имтиёз) қарши чиқди. Ер рентаси давлат солиғи қўйиладиган энг қулай объектдир. Смит фойдадан олинадиган солиқ самарасиз деган хулоса чиқарди. Корхона эгаси фойдани сақлаш учун ўз маҳсулотига юқори баҳо қўйиш билан солиқ оғирлигини истеъмолчи устига юклади. У иш ҳақидан олинадиган солиқ ҳам мақсадга лоиқ эмас деб ҳисоблади. Бу солиқни ҳам корхона эгаси тўлайди, чунки тирикчилик минимумини таъминлаш керак. Смит меркантилизмга, шу билан бирга савдодаги протекционизмга, ташқи савдодаги ҳар қандай чеклашларга қарши эди. Олимнинг сиёсати феодализм қолдиқларига катта зарба бўлди. А.Смит ночор аҳволга тушиб қолган иқтисодиётни ривожлантириш учун қўйидаги уч омилни кўрсатиб берган эди:  Мамлакатда тинчлик-осойишталик бўлиш керак;  Меъёридаги енгил солиқлар тизими;  Давлат иқтисодиёт ишларига ҳадеб аралашавермаслиги зарур, қолгани табиий равишда ошаверади. Бу қоидалар бизнинг хўжалигимизга ҳам бевосита оид фикрлар ҳисобланади.

Давид Рикардонинг иқтисодий таълимотлари Инглиз классик иқтисодий мактабининг машҳур намоёндаси Давид Рикардо (1772-1823) У.Петти ва А.Смитнинг иқтисодий ғояларини янада ривожлантиради. У Лондонда буржуа даллоли оиласида туғилди, 14 ёшидан отасига ёрдамчи бўлди. Икки йил Амстердамда савдо мактабида таълим олди. Ёшлигиданоқ биржадаги қулай операциялар туфайли катта бойлик тўплади (1793-1812). Бойигач, табиий фанлар билан химия, биологияни мустақил ўрганди. 2 марта шериф (милиция бошлиғи) этиб сайланди, 1819- 1823 йиллари Англия парламентининг аъзоси бўлди. Парламент минбаридан ўзининг илғор иқтисодий фикрларини тарқатиш мақсадида фойдаланди, эркин савдони талаб этди, протекционизм ва пул муомаласи соҳасидаги давлат сиёсатини танқид қилди. Унинг дастлабки асарлари пул ва пуул муаммоларини таҳлил қилишга қилишга бағишланди. "Олтин баҳоси тўғрисида уч хат" ва бошқалар. 1817 йили унинг асосий асари "Сиёсий иқтисод ва солиқ солишни бошлаш" чоп этилган, 1823 йили ёзилган "Миллий банк тузишнинг режаси" ўлимидан кейин чиқди. Давид Рикардо Смит ғояларини қўллаш билан бирга унга қарши фикрларни ҳам илгари сурди. Капиталист ва ишчиларнинг манфаатларини бир-бирига қарама-қарши эканлигини очиб берди ва у капиталистларга қарши деб уқтиради. Жамиятдаги бу ўзгаришларга тарихий, иқтисодий ва ижтимоий омиллар сабаб бўлди. Шулардан энг муҳимлари ХУ111 аср охири Х1Х асрнинг бошларида Англияда саноат тўнтарилиши рўй берди. Оқибатда Англия кўп йиллар давомида "Дунё фабрикаси" номини олди, лекин меҳнаткашларнинг ҳаёти ёмонлашди ва эксплуататор синфларининг бойиши кучайди. Машина саноатининг ривожи туфайли иш куни узайди, меҳнат шароити ёмонлашди, ишчилар машинанинг қўшимча қисмига айланди. Халқ курашга отланди, машина синдирувчилар ҳаракати кучайди, аммо саноат

тўнтариши даврида пролетариат ҳали уюшган синфга айланмаган эди. Капитализм эса ривожланаётган тузум эди. Буржуазия ҳам феодализм қолдиқларига қарши чиқиб прогресив роль ўйнаган эди. Демак, Д.Рикардо Англияда саноат тўнтарилиши даврининг иқтисодчиси бўлиб майдонга чиқди (Смит мануфактура даврининг иқтисодчи) Рикардо шулар туфайли буржуазия сиёсий иқтисодини кучлироқ томонига кўтарди. Рикардо асарлари сиёсий иқтисод предмети ва методини аниқлашда иқтисодий тадқиқот методологиясини амалий ишлаб чиқдида муҳим ролни ўйнайди. Унинг фикрича, жамиятнинг синфий тузилиши унинг иқтисодий фаолиятида ҳал қилувчи ўрини эгаллайди. Сиёсий иқтисоднинг асосий вазифаси "ер маҳсулоти" яъни миллий даромад ва миллий бойликни синфлар ўртасида тақсимот қонунларини аниқлашдаан иборат. Бу Рикардонинг ютуғи, лекин хатоси шундаки, тақсимот усулини моддий неъматларини ишлаб чиқариш усули билан боғлиқ қилиб қўйган. У логик абстракция методидан фойдаланади, ижтимоий фанларда аниқ усул, айниқса, илмий дедукцияни кенг қўллади. У ўз концепцияси асосига қиймат қонуни, яъни товарларнинг қийматини иш вақти билан аниқлашни ҳал қилиб қўйди. Бошқа иқтисодий категориялар шу қонунга қанчалик мос келиш-келмаслигини ўрганди. Рикардо капитализм жамияти ташкил этилишнинг якка-ю ягона табиий ва абадий шакли деб ўйлаган (буни тарих кўрсатади). Рикардо қиймат қонунини ўрганишни ишлаб чиқишда Смит хулосаларига суянди. У товарнинг икки факторини: истеъмол ва алмашув қийматларини янада аниқроқ ўрганди, фойдалилик (истеъмол қиймат) алмашув қийматининг зарурий шароити, аммо унинг ўлчови бўла олмайди. Барча товарларнинг алмашув қиймати (баъзи ҳоллар бундан мустасно, масалан, илгариги рассомларнинг картиналари, ноёб вино) уларни ишлаб чиқаришга кетган сарфлари билан аниқланган. Алмашув қиймати ҳар доим нисбий бўлиб, бошқа товар (ёки пул) нинг маълум миқдорида ўз аксини топиши туфайли Рикардо абсолют қиймат ҳам

бўлиш керак деган масалани қўйди. Бу қиймат субстанция меҳнатидаги миқдордир. Алмашув қиймати абсолют қиймат рўёбга чиқа оладиган зарурий ва ягона, мумкин бўлган шаклдир. Лекин Рикардо бу ғояни умрининг охирида тугалламаган асари "Абсолют ва нисбий қиймат" бобида берган, яъни фикр мантиқий охирига етказилмаган. Рикардо Смит ғояларини тўлдирди. Агар Смит бўйича қиймат оддий товар ишлаб чиқаришда сарфлаган меҳнат билан аниқланса капиталистик ишлаб чиқаришда реализация қилинадиган даромадлардан иборат эди. Рикардо қийматни аниқлашда сарфланган меҳнатдан фойдаланди. Рикардо иш ҳақининг товар қийматига таъсирини рад этди. Масалан, дейди у, агар меҳнат унумдорлиги ошмай туриб иш ҳақи кўтарилса, бундан товар қиймати ўзгармайди. Бошқа шароитлар ўзгарилган ҳолда, бу ҳолат товар баҳосига ҳам таъсир этмаслиги керак, фақат иш ҳақи ва товар баҳосидаги фойда ўртасидаги дастлабки ўзгариш бўлиши мумкин. Капиталистлар эркин рақобат шароитида иш ҳақи ўсишини баҳога кўчира олмайди, фойданинг бир қисмидаан махрум бўлишга мажбур. Бу қоида катта ижтимоий сиёсий характерга эга, чунки ишчилар иш ҳақини ошириш учун кураши бефойда, негаки иш ҳақи ошса, баҳолар ҳам ошади деган фикрда бўлган. Рикардо Смит каби меҳнат назариясини капиталистик ишлаб чиқариш шароитида қўллашда катта қийинчиликка учраган. Қийматнинг ишлаб чиқариш баҳосига айланиш муаммосига эътибор беради ва уни ҳал этишга уринади. Реал ҳаётда капиталдан олинадиган фойда нормаси мўтадилашиш тенденциясига эга. Аммо товарлар уларни ишлаб чиқаришга сарф бўлган тирик меҳнат сарфларига мос равишда бир-бирига алмашса бундай бўлиши мумкин эмас. Бу ҳолатда капиталнинг органик тузилиши паст бўлган ёки капитал капитал тез оборот бўладиган тармоқлар, бошқа органик тузилиши юқори бўлган ва капитали секинроқ оборот бўладиган тармоқларга оқиб ўтар

эди ва иккинчи тармоқларга оқиб ўтмас эди, натижада иккинчи тармоқлар ривожланмасди. Бу қарама-қаршиликни ҳал этиш учун Рикардо қиймат назариясини модифакациялаштирди. Аммо ишлаб чиқариш баҳоси ва ўртача фойдаларнинг оралиқ звеноларини таҳлил қилиш ва қиймат қонунига келтиришга уринди. Бу босқичда Рикардо аввалги (иш ҳақи товар қийматига таъсир этмайди) тезисдан воз кечди. У капитал состави ва оборотдаги фарқлар меҳнатга турлича ҳақ тўлаш туфайли қийматга таъсир этмайди деб ҳисоблаган. Аммо бу роль мантиқий ечимга эга эмас эди. Рикардо иш ҳақи, фойда ва рента масалаларини ечишга катта ҳисса қўшди. У Смит каби асосий уч синфнинг дастлабки даромадлари масаласига эътибор берди. У меҳнатни товар деб ҳисоблаб, меҳнатнинг бозор баҳоси (иш ҳақи) табиий баҳо бўлади ва шу атрофда ўзгарди. Табиий баҳо деганда ишчи кучининг қийматини тушунган. У масалага тарихий анъаналар асосида ёндошишга уринса ҳам меҳнатнинг табиий баҳосини жисмоний минимумга тенглаштирилади. Масалан, нон баҳоси ва иш ҳақини миқдори ўртасида бевосита боғлиқлик бор дейди. Агар нон баҳоси ошганда иш ҳақи ўсмаса, ишчилар оч қолади ва ўлимга маҳкум этилади. Рикардо Мальтус каби ишчиларнинг хақлари очлик даражасида ушлаб турилиши капитализмга хос қонун эмас, балки барчага тегишли табиий қонунлар туфайлидир, дейди. Маълум қулай шароитларгина ишлаб чиқариш кучлари аҳоли ўсишини таъминлай олади. Ишчилар кам ҳақ олганликларидан норози бўлмасликлари керак деган бир фикр илгари сурилди. Рикардо қўшимча қийматни унинг конкрет шакллари - фойда, ссуда фоизи, рента сифатида таҳлил этади. Ишчи ўз меҳнати билан иш ҳақи сифатида оладиган миқдордан кўпроқ қиймат яратиши ўз - ўзидан равшан дейди у. Аммо уни иш ҳақининг фойда нисбати қизиқтиради. У қиймат структураси ва товар баҳосини аниқлаганда "Смит догмаси"даги хатога йўл қўяди, яъни доимий капитал (с) ни янги маҳсулотдаги ҳиссасини инкор этган.

Товар қиймати иш ҳақи ва фойдадан иборат бўлганлиги сабабли фойда иш ҳақига тескари пропорционал ва унга боғлиқ, фойда амалда қўшимча қиймат сифатида қаралади. Рикардо фойданинг ер рентасини тўлагандан кейинги ҳолатни ўрганади. Ундан ташқари фойда аванс қилинган капитал миқдорига пропорционал деб ҳисоблайди. У фойда нормасининг пасайиш тенденциясига алоҳида эътибор берди. У бунинг бош сабаби капитализмга хос бўлмай, табиий фактордир деган. Фойда нормасининг пасайиши охирги оқибатда капитал жамғарилишининг камайишига олиб келиши мумкинлиги уни ташвишга солган. У капитал деб ишлаб чиқариш воситалари ва капиталистнинг ишчиларига иш ҳақи сифатида харажатларини кўрган. У капитални натура ҳолда ва тарихдан ташқари тушунган. Унингча ибтидоий овчи ва балиқчи капитал эгаси бўлган. Рикардо ер рентасини таҳлил қилишда муҳим ютуқларга эришди. У рента назариясини қийматининг меҳнат назариясига асосланиб текширди. Рентанинг манбаи ернинг қанақадир соҳиблиги эмас, балки маълум мулкий муносабатлар шароитидаги ерга қилинадиган меҳнат ҳисобланади. Ер ресурслари чекланган бўлиб, унумдорлиги ва жойлашуви турлича бўлган ерлар ишланиши туфайли қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг қиймати ёмон участкалардаги меҳнат сарфлари билан аниқланади. Бундай ерлар соҳибкорига ўртача фойда беради ва рента бермайди. Нисбатан яхшироқ ерларда фойда ўртача нормадан юқори бўлади, ана шу ортиқча фойда рента сифатида ер эгаси томонидан олинади. Ёмонроқ ерлар хўжалик ҳисобига жалб этилиши орқали ер эгаларининг оладиган рентаси ўз - ўзидан ортади, ваҳоланки улар бирор бир иш қилмайди ва сарф бўлмайди. Рикардо бу ерда дефференциал рента ҳосил бўлишини кўрсатиб берди. Хусусий мулкчилик шароитида ёмон ерлар ҳам маълум рента келтириши мумкинлигини у инкор этди. Лекин шундай рента бор, у абсолют рента бўлиб, уни К.Маркс атрофлича ўрганган.

Рикардо пул ва пул муомаласи масалаларига эътибор қилди. У дастлабки асарларида пулнинг ички қийматига эга бўлган товар деб қараган. Пул қиймати унга сарф қилинган меҳнат билан аниқланган. Рикардо пулнинг хусусияти шуки, у алоҳида товар, бошқа товарларнинг қиймат ўлчови ва муомала воситаси сифатида ҳаракат қилади - дейди. У қоғоз пуллар миқдори муомалада бўлган товар массаси қийматига мос бўлиши керак, ортиқча пуллар банк томонидан истеъмолдан чиқарилиши зарур (мамлакатимиздаги аҳвол билан солиштиринг) дейди. Аммо у ўзининг бош асарида бу концепциядан чекинди, аввал метал пулларнинг ички қиймати бор деб гапирди, кейинроқ у пулни техник восита деб изоҳлади ва пулнинг миқдорий назариясини ишлаб чиқа бошлади. Унингча, муомаладаги пул миқдори турлича ва эркин бўлиши мумкин, пулнинг қиймати эса муомила соҳасида белгиланади ва унинг миқдорига боғлиқ бўлади. Рикардо эркин савдо тарафдори бўлган, меркантилистлардан фарқли равишда, товар киритишдан ортиқ (экспорт кам, импорт кўп) бўлишдан, мамлакатдан олтин чиқариб кетишдан хавфсирашга ҳожат йўқ дейди, чунки эркин импорт автоматик олтин муомаласи баҳо ўзгаришни тартибга солади ва иқтисодий тенгликни таъминлашига ёрдам беришга ишончи комил эди. Рикардо Англиянинг ташқи алоқалари иқтисодиётда катта роль ўйнашини алоҳида ўрганади. У биринчилардан бўлиб, айрим товарларни ишлаб чиқаришда халқаро тақсимоти ва ихтисослашувининг фойдалилигини исботлаб берди, нисбий устунлик принципини ишлаб чиқди. Бунга кўра, айрим мамлакатлар маълум товарларни ишлаб чиқаришда қулайликларга эга бўлади, кам ҳаражат сарф қилди. Бунда табиий ва иқлимий факторлар ҳам катта роль ўйнайди. Маълум товарларни ишлаб чиқариш бу мамлакат учун бошқа мамлакатлардагига нисбатан қулайроқ бўлиши мумкин. Ихтисослашув ҳатто қолоқ давлат учун ҳам қулайроқ бўлади. Эркин савдо аввало инглиз манфаатларига мос тушса ҳам, у пайт бу ғоя принципиал жиҳатидан ҳам прогрессив эди. Рикардо фикрича ишлаб

чиқариш, товарларни реализация қилиш, капиталистик хўжалик учун принципиал муаммо бўла олмайди. У ортиқча ишлаб чиқариш кризиси бўлиши мумкин эмас, капиталистик система учун бу жиддий хавф туғдирмайди деган фикрда эди. Смит ва Рикардо капитализм системасининг қарама - қаршилигини тушуниб етмадилар. Чунки бу даврда ҳали кризислар йўқ эди, фақат 1825 йили ана шундай кризис рўй берди. 4. А.Смит ва Д.Рикардо иқтисодий ғояларнинг аҳамияти. А.Смит ва Д.Рикардо Англия буржуа классик сиёсий иқтисодининг буюк ва сўнги намоёндалари эдилар. Уларнинг асарларида буржуа сиёсий иқтисоди энг юксак чўққига кўтарилди ва жаҳон иқтисодий тафаккурига катта ижобий таъсир кўрсатди. Ундан кейинги буржуа иқтисодчилари ўз олдиларига илмий бўлмаган, апологетик мақсадларни қўйдилар. Классик иқтисодий мактабининг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: классик иқтисод учун шу нарса характерлики, унда мантиқий абстракция методи ёрдамида иқтисодий воқеа ва ҳодисалар моҳиятига етиш учун ҳаракат қилинди. Олимлар мавжуд воқеаларни имкони борича катта холисоналик билан таҳлил этдилар ва буржуа тизимини мақташ билан шуғулландилар. Классик иқтисодчилар ғояси асосида инсон ҳохишига боғлиқ бўлмаган объектив иқтисодий қонунлар мавжудлиги тўғрисидаги тушунчалар ётган эди. Бу қонунлар иқтисодий системада табиий турғунликни таъминлашга қодир бўлиб, ўз - ўзини тартибга солиш тенденциясига хосдир. Шу сабабли, бу таълимот аъзолари давлатнинг иқтисодиётни, савдони ҳар қандай чеклашларига доимо қарши бўлди. Классик иқтисодий мактабнинг "биноси" қийматнинг меҳнат назарияси асосида қурилган. Бу назария даромадларни тақсимлаш назариясига ҳам асос деб қаралган. Классик буржуа сиёсий иқтисоди биринчи марта буржуа жамиятининг синфи тузилиши тўғри ёритиб борди, капиталистлар ва ер эгалари даромад манбалари ёлланма ишчиларни эксплуатация қилиш

эканлиги очиб берилди. Аммо қўшимча қийматнинг асл табиати аниқланмади. Ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқарилиши механизмни тадқиқ қилишда ҳам муҳим ютуқлар қўлга киритилди. Аммо доимий капитални маҳсулот қиймати элементи аниқлаб берилмади. Классиклар асосий иқтисодий муаммо сифатида капитал жамғарилишини илгари сурдилар ва у билан боғлиқ бўлган зиддиятларни етарлича баҳолай олмадилар, умумий ортиқча ишлаб чиқариш кризислари бўлиши мумкинлигини инкор этдилар.

O'xshashlar

Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари

Менежмент назария ва амалиётининг ривожланиши

Халқаро савдонинг назарий асослари

Иқтисодий тараққиётнинг умумбашарий қонуниятлари

Жахон бозори. Халкаро валюта ва кредит муносабатлари