Turbo Paskal tilning alfaviti va tilning asosiy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Paskal tilining alfaviti 2. Operatorlar 3. Ismlar va identifikatorlar 4. Ehlonlar 5. O` zgaruvchilar 6. Funktsiyalar va protseduralar 7. Programma matnini yozish q oidalari

www.arxiv.uz 1 . P a s k a l t i l i n i n g a l f a v i t i Ma`lumki, har qanday tilni o`rganish uning alfavitini o`rganishdan boshlanadi. Tilning alfaviti - shu tilgagina tegishli bo`lgan asosiy belgilari va tushunchalar to`plamidan iborat bo`ladi. Paskal tilining alfavitini tashkil etuvchi asosiy belgilar jamlamasini 3 guruhga ajratish mumkin: harflar, raqamlar va maxsus belgilar. Til alfavitining metalingvistik (Bekus - Naur) formulasi quyidagicha bo`ladi: <asosiy belgi>::қ<harf>  <raqam>  <maxsus belgi> Harf sifatida katta va kichik lotin harflari ishlatiladi. Lekin, matnlar va programmaga izohlar yozish uchun kirill alifbosining bosh va kichik harflarini ham alfavitga kiritilgan. Raqamlar sifatida oddiy arab raqamlari olingan: <raqam>::қ0  1  2  3  4  ...  9 Maxsus belgilar ko`p sonli va bir jinssiz bo`lganligi uchun ularni o`z navbatida 4 ta guruhga ajratamiz: <maxsus belgi>::қ<arifmetik amal belgisi>  <solishtirish amali belgisi>  <ajratgich>  <xizmatchi so`z>. <arifmetik amal belgisi>::қ *  Ғ  Қ  - Bu amallar mos ravishda ko`paytirish, bo`lish, qo`shish va ayirish belgilari hisoblanadi. Solishtirish amallarining belgilari, ularning matematik ifodasi va amallarning ma`nosi 1-jadvalda o`z ifodasini topgan. Bu yerda shu narsaga ahamiyat berish kerakki, bahzi bir amallar ikkita belgi orqali ifodalangan. 1-jadval Solishtirish amali Amalning Amalning ma`nosi

www.arxiv.uz belgisining Paskaldagi yozilishi matematik ifodasi қ қ Teng <> Tengmas < < Kichik <қ  Kichik yoki teng > > Katta > қ  Katta yoki teng Ajratgichlar guruhini quyidagi belgilar tashkil qiladi: <ajratgich>::қ .  ,  :  ;  (  )  [  ]  {  }  `  :қ Ajratgichlarning vazifalarini tilni o`rganish davomida aniqlab boramiz. Xizmatchi so`zlar guruhi juda keng, shuning uchun bu so`zlarni hammasini birdaniga yodlab, eslab qolish shart emas, balki ulardan foydalanish davomida ketma-ket eslab qolinaveradi: < xizmatchi so`zlar >::қand  array  begin  case  const  div  do  downto  else  end  for  function  goto  if  in  label  mod  nil  not  of  or  `acked  `rogram | `rocedure  record  re`eat  set  then  to  ty`e  until  var  while  with 2 . O p e r a t o r l a r Operator tushunchasi tilning eng asosiy tushunchalaridan biri bo`lib, h ar bir operator tilning yakunlangan jumlasi h isoblanadi va ma`lumotlar ta h lilining tugallangan bosqichini ifodalaydi. Operatorlarni ikki guruhga ajratish mumkin. 1-guruh operatorlarining tarkibida boshqa operatorlar qatnashmaydi va bu operatorlarni asosiy operatorlar deb ataladi. Asosiy operatorlar jumlasiga quyidagi operatorlar kiradi: o`zlashtirish operatori, protsedura operatori, o`tish operatori, bo`sh operator. 2-guruh operatorlarining tarkibida esa boshqa operatorlar ham qatnashib, ular tarkibiy operatorlar deb ataladi. Ular jumlasiga quyidagi operatorlar kiradi: tashkiliy operator, tanlov operatori, takrorlash operatori, ulash operatori.

$www.arxiv.uz Masalani yechish algoritmida yuqoridagi ikki guruh operatorlarining ketma- ketligi cheklanmagan miqdorda qatnashishi mumkin. Bu ketma-ketlikdagi operatorlar o`zaro ";" ajratish belgisi orqali ajratiladi, yahni programma matnining yozuvi alohida operatorlarga bo`linadi. SHunday qilib, S orqali ixtiyoriy yozish mumkin bo`lgan operatorni belgilasak, masala yechilishining algoritmi quyidagi ketma-ketlik bo`yicha ifodalanishi mumkin: S ; S ; ...; S . Operatorlarning bu ketma-ketligi ularning programmada yozilish tartibi bo`yicha bajariladi. SHunday qilib, operatorning izdoshi undan keyin yozilgan operator hisoblanadi. Operatorlar bajarilishining bu tabiiy ketma-ketligini faqat o`tish operatori yordamida buzish mumkin. Tarkibiy operatorlarda esa operatorlarning bajarilish tartibi o`ziga xos qoidalar bilan aniqlanadi. 3 . I s m l a r v a i d e n t i f i k a t o r l a r Ma`lumki, ma`lumotlarning tahlili jarayonini ifodalovchi algoritm turli xil ob`ektlar (o`zgarmaslar, o`zgaruvchi miqdorlar, funktsiyalar va hokazo) ustida ish olib boradi. Bu ob`ektlarga ularning vazifasi va qabul qiladigan qiymatlariga qarab maxsus ismlar beriladi. Shu ismlarni odatda, identifikatorlar deb ataladi. Identifikator deb harf yoki "_" belgisidan boshlanuvchi, harf, raqam va "_" belgisining ixtiyoriy ketma-ketligiga aytiladi: <identifikator>::қ<harf>  <identifikator><harf>  <identifikator> <raqam> Agar quyidagi oraliq tushunchani kiritsak: <harf yoki raqam>::қ <harf>  <raqam> Yuqoridagi aniqlashni quyidagicha ham yozish mumkin: <identifikator>::қ <harf> {<harf yoki raqam>}. Xizmatchi so`zlardan identifikator sifatida foydalanish mumkin emas. Odatda identifikator so`zining o`rniga qulayroq va qisqaroq qilib ism deyish$

www.arxiv.uz mumkin. Programmada qatnashuvchi ob`ektlarga ismlarni programma tuzuvchi o`z ixtiyoriga ko`ra tanlab olishi mumkin. Bir xil ism bilan bir necha xil ob`ektlarni nomlash mutlaqo mumkin emas. Turbo paskal muhitida ismda qatnashuvchi belgilar soni (ism uzunligi) 63 ta belgidan oshmasligi kerak. Ismlarga misollar : _Burchak, _A1, Ahmad_Berdiev, C, Summa, Time, A, S1, … 4 . E h l o n l a r Paskal tilining asosiy tushunchalaridan biri ehlon qilish hisoblanadi. Programmada qatnashuvchi barcha ob`ektlarning ismlari mos ravishda programmaning bosh qismida, ularning qanday tipdagi qiymatlar qabul qilishi mumkinligiga qarab, ehlon qilinib qo`yilishi kerak. Paskal tilida ehlon qilishning 5 xil turi mavjud:  metkalar ehloni;  o`zgarmaslar ehloni;  tip aniqlash uchun ehlon;  o`zgaruvchilar ehloni;  protsedura va funktsiyalar ehloni. Umuman olganda, yuqorida sanab o`tilgan ehlonlarning vazifalari ularning nomlaridan ham sezilib turibdi, ehlonning vazifalari esa keyinroq to`la ochib beriladi. 5 . O ` z g a r u v c h i l a r O`zgaruvchi, programma ob`ekti bo`lib, turli xil qiymatlarni xotirada ma`lum nom bilan saqlab turish uchun ishlatiladi. O`zgaruvchi o`z qiymatini

www.arxiv.uz programmani bajarilish davomida, o`zlashtirish operatori yordamida qabul qiladi. q abul qilingan qiymat, o`zgaruvchiga boshqa yangi qiymat berilmaguncha saqlanib turiladi va yangi qiymat berilishi bilan eski qiymat butunlay o`chib, yo`q bo`lib ketadi. Har bir o`zgaruvchiga ma`lum bir tipga tegishli qiymatlarnigina qabul qilish huquqi beriladi. Boshqa tipdagi qiymatlarni o`zlashtirishga urinish programmaning xatoligini tahminlaydi. O`zgaruvchi - bu identifikatordir. Uning ismi o`zgaruvchining qiymatiga murojaat qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, programma matnidagi ism, shu o`zgaruvchining qiymatini ifodalaydi. 6 . F u n k t s i y a l a r v a p r o t s e d u r a l a r O`rta maktab kursidan funktsiya tushunchasi bizga yaxshi ma`lum. Algoritmik tillarda, faqat qiymatini hisoblash algoritmlari ma`lum bo`lgangina funktsiyalar ishlatiladi. Programma tuzuvchi programma uchun lozim bo`lgan keraklicha funktsiyalarni o`z programmasiga kiritishi mumkin. Xuddi funktsiyalar kabi hal qilinayotgan masalaning ma`lum bir tugallangan bosqichlarini hisoblash vazifasini protseduralar zimmasiga yuklasa ham bo`ladi. Fukntsiyani hisoblash natijasida faqat, yagona natijaviy qiymatga erishiladi, protseduradan foydalanganda esa, natijaviy qiymatlar soni yetarlicha ko`p bo`lishi mumkin. Programmada aniqlangan funktsiya va protseduralar o`zgaruvchilarning ehloni bo`limida ehlon qilinib qo`yilishi kerak. Bunda har bir funktsiya va protseduraga, ularning bajaradigan vazifasiga mos ismlar berib qo`yiladi. Ularni aniqlashda formal parametrlardan foydalaniladi. O`z navbatida, bu parametrlarning tiplari funktsiya va protseduraning ichida aniqlanilib, ehlon qilinadi. Programmada aniqlangan funktsiya va protseduralardan foydalanish uchun programma matnida ularning ismlari va formal parametrlarga mos, faktik parametrlari berilishi kerak.

www.arxiv.uz Ma`lumki, matematika kursidagi elementar funktsiyalardan programma tuzishda juda ko`p foydalanishga tug`ri keladi. Masalan sin ,cos ,ln , x x x ex va hokazo. Bunday funktsiyalarni boshqa tillardagi kabi standart funktsiyalar deb ataladi va standart funktsiyalarning ismlaridan boshqa maqsadda foydalanish maqsadga muvofiq emas. 7 . P r o g r a m m a m a t n i n i y o z i s h q o i d a l a r i Har bir algoritmik tilning programma matnini yozish qoidalari turlicha bo`ladi. Programmalash tillaridan eng soddasi Beysik tilining ma`lum versiyalarida, programmaning har bir operatori qathiy aniqlangan qator nomerlari orqali yoziladi. Paskal tilida esa, operatorlar ketma-ket yozilib, o`zaro ";" belgisi bilan ajratib boriladi. Bundan tashqari, yozilgan programmaning o`qishga oson va undan foydalanish qulay bo`lishligi uchun programmada "matnni ajratish" tushunchasidan foydalaniladi (bo`sh joy, qatorni tugashi va izohlar). Bo`sh joy (probel) grafik tasvirga ega emas belgi bo`lib, qatordagi bo`sh joyni anglatadi. Lekin, bo`sh joy belgisi o`zining sonli kodiga ega va programma matnidagi boshqa belgilar kabi kompg`yuterga kiritiladi. Q ator oxiri (tugashi) boshqaruvchi belgi bo`lib, u ham grafik tasvirga ega emas. Ma`lumki, programma matnini yozish davomida uni tabiiy ravishda yangi qatorlarga ajratilib yoziladi. CHunki, shu matnni yozmoqchi bo`lgan qog`ozning ham, kompg`yuter ekranining ham o`lchamlari cheklangan. Programma matnini alohida qatorlarga ajratmay yozish ham mumkin, lekin bir satrga 256 tadan ortiq belgi sig`maydi. Programma matnini alohida qatorlarga ajratish, programma tuzuvchining xohishiga qarab bajariladi. Ma`lum bir qator tugamay turib, yangi qatorga o`tish uchun "qator oxiri" tugmachasi bosiladi. Bu tugmacha ham o`zining maxsus sonli kodiga ega. Izoxlar programmani o`qishga oson bo`lishi, uni qiynalmay tekshirib, yo`l qo`yilgan xatolarni to`g`rilash va programmada bajarilayotgan ishlarni tushuntirib borish uchun qo`yiladi. Izoxsiz yozilgan programmani hujjat sifatida qabul

www.arxiv.uz qilinmaydi. Muvaffaqiyatli qo`yilgan izoh programmaning va programma tuzuvchining katta yutug`i hisoblanadi. Izoxlar ixtiyoriy vaqtda programma matniga kiritilishi yoki olib tashlanishi mumkin. Bu bilan programmaning ishi o`zgarib qolmaydi. Izoxlarni "{" va "}" qavslari ichiga olinib yoziladi. Programma "matn ajratgich"laridan foydalanishning quyidagi qoidalariga amal qilish lozim:  tilning ketma-ket yozilgan ikkita konstruktsiyasi orasiga albatta bo`sh joy yozilishi kerak;  ajratgichlarni xizmatchi so`zlar, sonlar va ismlar orasiga qo`yish maqsadga muvofiq emas. Q uyida yuqoridagi qoiadalar asosida yozilgan programmaga doir misol keltirilgan. Misol. Қuyidagi berilgan funktsiyalarning qiymatlarini [ a , b ] oralig`idagi xқ a Қ ih , n a b h   lar uchun ( n -berilgan son) hisoblash programmasini tuzing: f 1 ( x )қ x 2 , f 2 ( x )қ3- x , f 3 ( x )қ0,5- sinx `rogram ` 1; { f 1 ( x )қ x * x ; f 2 ( x )қ3- x ; f 3 ( x )қ0.5- sin ( x ) funktsiyalar qiymatini [ a , b ] orali g` ida hisoblash programmasi } const n қ10; {[ a , b ] orali q ni 10 ta bo`lakchalarga ajratdik} Var a,b:real; i:integer; x,h,y1,y2,y3:real; Begin read(a,b); {[a,b] oraliqni chegaralarini ajratish } h:қ(b-a)Ғn; x:қa; i:қ0; { Boshlang`ich ma`lumotlar hisoblandi } Re`eat

www.arxiv.uz y1:қx*x; y2:қ3-x; y3:қ0.5-sin(x); Writeln (x,y1,y2,y3); {Funktsiyalar hisoblanib, natijalar chop etilmoqda} x:қxҚh; i:қiҚ1; Until iқnҚ1 {Hisob ishlari yakunlandi} end . F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ` y x a t i :

www.arxiv.uz 1. Virt N. Algoritmi strukturi dannix programmi. - M.: Mir, 1985 g. 2. Abramov V., Trifonov N., Trifonova G. Vvedenie v yazik Paskal. - M.: Nauka, 1988 g. 3. Faysman A. Professionalnoe programmirovanie na Turbo Paskale. - T.: "Infomeks Korporeyshn", 1992 g. 4. Findlay W., Watt D.A., Paskal. An introduction to methodical programmin. Third edition. – London: pitman, 1985 g . 5. Polyakov D. B., Kruglov I. Yu. Programmirovanie v srede Turbo- Paskal (versiya 5.5): Sprav.-metod. posobie. – M.: Izd-vo MAI. 1992 g. 6. Epaneshnikov A., Yepaneshnikov V. Programmirovanie v srede Turbo Paskal 7.0 M., Dialog-nauka, 1993 g. 7. Epaneshnikov A., Yepaneshnikov V. Delhi 5. Yazik Object Pascal. – M .: Dialog - MIFI , 2000 g . 8. Kultin N. Programmirovanie v Turbo Paskal 7.0 i Delhi , 2-e izdanie, S. Peterburg, BXV-S. Peterburg, 1999 g. 9. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar, T. – Yangi asr avlodi, 2001 y. 10. Oxunov M.X., Fozilov I.R. “Informatira” fanidan ma`ruza matnlari.- F.:Texnika, 2005. 11. www.dialog@bitex.ru , www.frolov.ru 12. www.tuit.uz

O'xshashlar

Turbo-Paskal muhitida ishlash asoslari

Algoritmik tilning asosiy tarkibiy tuzilmalari. Beysik tili funktsiyalari va operatorlari

Turbo-Paskal muhitini o`rnatish va muhitda ishlash

Dasturlash tillari va ularning sinflari paskal programmalash tili

Paskal tilining asosiy tiplari va strukturasi