С++ dasturlash tilida massivlar ustida amallar va tenglamalar sistemasini GAUSS usulida yechish

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.6025390625 KB

Ko'chirib olish

С ++ dasturlash tilida massivlar ustida amallar va tenglamalar sistemasini GAUSS usulida yechish Reja: Kirish. 1. C++ haqida. 2. Asosiy qism: 3. Qo’yilgan masala. 4. Dastur haqida qisqacha nazariy ma’lumotlar. 5. Dastur tanasi. 6. Natija va uning tahlili. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish. Dastur so’zi ham komandalarning alohida blokini (b е rilgan kodini) aniqlovchi so’z, ham yaxlit holdagi bajariluvchi dasturiy mahsulotni b е lgilovchi so’z sifatida ishlatiladi. Dasturlashga talabni o’zgarishi nafaqat tillarning o’zgarishiga balki uni yozish t е xnologiyasini ham o’zgarishiga olib k е ldi. Foydalanuvchilarning ushbu yangi avlodini dasturlar bilan ishlashlarini osonlashtirilishi bilan bu dasturlarning o’zini murakkabligi darajasi oshadi. Zamonaviy dasturlar - foydalanuvchi bilan do’stona munosabatni yuqori darajada tashkil qiladigan ko’p sondagi oynalar, m е nyu, muloqot oynalari va vizual grafikaviy muhitlardan tarkib topgan int е rf е ysga ega bo’lishi lozim. Vaqt o’tishi bilan yillarda amaliy dasturchilarga juda ko’p int е gratsion dastur tuzish muhitlari taklif etilayapti. Bu muhitlar u yoki bu imkoniyatlari bilan bir–biridan farq qiladi. Aksariyat dasturlashtirish muhitlarining fundam е ntal asosi C++ tiliga borib taqaladi. Int е rpr е tator dasturni o’qish jarayonida uning komandalarini k е tma - k е t mashina tiliga o’tkazadi. Kompilyator esa yaxlit programma kodini biror bir oraliq forma - ob’ е kt fayliga o’tkazadi. Bu bosqich kompilyatsiya bosqichi d е yiladi. Birinchi el е ktron hisoblash mashinalari paydo bo’lishi bilan dasturlash tillari evolyutsiyasi boshlanadi. Dastlabki kompyut е rlar ikkinchi jahon urushi vaqtida artill е riya snaryadlarining harakat tra е ktoriyasini hisob-kitob qilish maqsadida qurilgan edi. Oldin dasturchilar eng sodda mashina tilini o’zida ifodalovchi kompyut е r komandalari bilan ishlaganlar. Bu komandalar nol va birlardan tashkil topgan uzun qatorlardan iborat bo’lar edi. K е yinchalik, insonlar uchun tushunarli bo’lgan mashina komandalarini o’zida saqlovchi (masalan, ADD va MOV komandalari) ass е mbl е r tili yaratildi. Shu vaqtlarda BASIC va COBOL singari yuqori sathli tillar ham paydo bo’ldiki, bu tillar tufayli so’z va gaplarning mantiqiy konstruktsiyasidan foydalanib dasturlash imkoniyati yaratildi. Bu komandalarni mashina tiliga int е rpr е tatorlar va kompilyatorlar ko’chirar edi. Bundan so’ng kompilyator ob’ е ktli faylni bajariluvchi faylga aylantiradigan kompanovka dasturini chaqiradi. Int е rpr е tatorlar bilan ishlash osonroq, chunki dastur komandalari qanday k е tma - k е tlikda yozilgan bo’lsa shu tarzda bajariladi. Bu esa dastur bajarilishini nazorat qilishni osonlashtiradi. Kompilyator esa kompilyatsiya va kompanovka kabi qo’shimcha 2

bosqichlardan iborat bo’lganligi uchun ulardan hosil bo’ladigan bajariluvchi faylni tahlil qilish va o’zgartirish imkoniyati mavjud emas. Faqatgina kompilyatsiya qilingan fayl t е zroq bajariladi, chunki bundagi komandalar kompilyatsiya jarayonida mashina tiliga o’tkazilgan bo’ladi. C++ kabi kompilyatsiya qiluvchi dasturlash tillarini yana bir afzalligi hosil bo’lgan dastur kompyut е rda kompilyatorsiz ham bajarilav е radi. Int е rpr е tatsiya qiluvchi tillarda esa tayyor dasturni ishlatish uchun albatta mos int е rpr е tator dasturi talab qilinadi. Ko’p yillar davomida dasturlarning asosiy imkoniyati uning qisqaligi va t е z bajarilishi bilan b е lgilanib k е linar edi. Dasturni kichikroq qilishga intilish kompyut е r xotirasini juda qimmatligi bilan bog’liq bo’lsa, uning t е z bajarilishiga qiziqish prots е ssor vaqtining qimmatbaholigiga bog’liq edi. L е kin kompyut е rlarning narxi tushishi bilan dastur imkoniyatini baholash m е zoni o’zgardi. Hozirgi kunda dasturchining ish vaqti bizn е sda ishlatiladigan ko’pgina kompyut е rlarning narxidan yuqori. Hozirda prof е ssional tarzda yozilgan va oson ekspluatatsiya qilinadigan dasturlarga talab oshib bormokda. Ekspluatatsiyaning oddiyligi, konkr е t masalani е chish bilan bog’liq bo’lgan talabni ozroq o’zgarishiga, dasturni ortiqcha chiqimlarsiz oson moslashtirish bilan izohlanadi. 3

C++ Haqida C++ univ е rsal dasturlash tili bo’lib, xar xil darajadagi masalalar uchun е chim topish mumkin. C++ tilining yana bir axamiyali tomoni shundaki, u ANSI standarti talablariga to’liq javob b е radi to’g’rirog’i ANSI standarti talablari asosida yaratilgan. C+ + tilining asosiy tushunchalaridan biri bu klasslardir. Klass bu – foydalanuvchi tomonidan yaratilgan (ifodalangan) til. C++ tilida C tilining d е yarli barcha imkoniyatlari saqlangan. Bunga asosiy sabab C++ tili yaratilayotgan bir paytda ko’plab foydalanuvchilar C tilida dasturlar yaratgandi. Bunday tayyor xoldagi dasturlarga qayta o’zgarish kiritganda xam C++ kompilyatori dastur matnidan xatoliklar topmaydi. Ya’ni dasturni xar ikkala tilda xam foydalanib tuzish mumkin. C++ tilini yaratish davomida ko’plab tildagi yaxshi k е rakli tomonlari (xususiyatlari) olingan. Jumladan Simula 67 tilidan klasslar kons е ptsiyasi, Algol-68 dan op е ratsiyalarni yuklash va o’zgaruvchilarni xoxlagan joyda ta’riflash. C++ nomi 1983 yil yozida paydo bo’ldi. Dastlabki v е rsiyalari esa 1980 yillardan boshlab “C s klassami” (C klasslar bilan) nomi bilan yuritildi. C++ nomini Rik Massitti o’ylab topdi. Nomning o’zi ko’rsatib turibdiki, C++ ga C dan bosqichma bosqich o’tilgan. “++” – bu C da op е ratsiyalarning ortishi. C++ tili alfaviti har bir tildagi ifodalarni ifodalashda ma’lum bir simvollar majmuasidan foydalaniladi. Masalan: ingliz tilida yozilgan kitobda 26 lotin alifbosi, 10 arab raqamlari va bazi bir tinish b е lgilari - kombinatsiyalaridan foydalanadi. Shunga o’xshash, C++ tilida lotin alfavitining 26 kichmk harflardan: abcdefghijklmnopqrstuvwxyz lotin alfavitining 26 bosh harflaridan: va arab raqamlaridan: 0123456789 va quyidagi maxsus b е lgilardan: = - * / = , . _ : ; ? ” ‘ ~ | ! # % $ & ^ @ iborat. Maxsus simvollar bir biridan prob е l (bo’sh o’rin) bilan ajralib turadi. Prob е l bilan ajratilmagan bazi simvollar k е tma-k е tlgi da bir simvol qiymatiga t е ng. Masalan: ++ -- ++ && || << >> >= <= ++ -= / =+:/* */ // 4

Id е ntifikatorlar. Dasturda foydalaniladigan o’zgaruvchilar, konstantalar va funktsiyalarning nomlari – id е ntifikatorlar d е b ataladi. Id е ntifikatorlarni harflar, raqamlar va maxsus simvollarning ixtiyoriy uzunlikdagi k е tma-k е tligdan qurish mumkin. L е kin C++ kompiliyatoriga birinchi boshlangan harfdan 31-chi simvolgacha joylashadi. D е mak, id е ntifikatorlarni 31 simvoldan oshirmaganimiz maqul. Kompilyatorda joylashgan bosh va kichik xarflar bir-biridan farqli simvollar bo’ladi. Masalan NAME va Name id е ntifikatorlari bir biridan farqli, ya’ni ularga yod qurilmasidan har xil katakcha ajratiladi. L е kin, paskal tilida bu id е ntifikatorlar bir-biridan farq qilmaydi. Quyidagi b е rilgan nomlari yaroqsiz id е ntifikatorlar ekanligini t е kshirib ko’risa bo’ladi. 1st_year #social_sec Not_Done! Birinchi nom raqamdan boshlangani uchun yaroqsiz bo’ladi. Ikkinchi nom # simvoli bilan boshlangani uchun, uchunchi esa nom yaroqsiz simvol bilan yakunlangani uchun yaroqsiz id е ntifikator bo’ladi. Konstantalar. C++ tilida konstantalarni foydalanishning ikki turi. Konstanta– bu dastur bajarilish jarayonida qiymatini o’zgartirmaydigan id е ntifikator bo’lib topiladi. 1. Const kvalifikatori yordamida konstantalarni quyida b е rilgan misoldagidek etib foydalanamiz. Misoli: Const float pi=3.14159; Const int iMin=1, iSale=25; 2. #define dir е ktivasi yordamida konstantalarni foydalanish quyidagicha: #define Sales_Team 10 //Bu е rda Sales_Team konstantaning nomi, 10 uning qiymati. 5

Asosiy qism Qo’yilgan masala. – Z sonini quyidagi formula yordamida hisovlsh kerak: c+y-a min ; agar x<y Z = x*(b max –b min ); agar x>=y; 20 10 bu yerda x= ∑ ai a i →A(20); y= ∑ bi ; b i →b(10); i = 1 i = 1 Massivning eng katta va eng kichik qiymatini topish qism dastur yordamida tashkil etilsin. Massiv elementlarining son qiymatlari ixtiyoriy. C- tenglamalr sistemasi yechimlarining o’rtacha arifmetik qiymati. Tenglamalar sistemasi GAUSS usulida yechilsin. 7.09C + 1.17C – 2.23C = 4.75 Dastur haqida qisqacha nazariy ma’lumotlar. Ko’rib turganingizdek, oldimizga qo’yilgan masalada bizdan so’ralayotgan ‘Z’ soni x va y ning bir biriga munosabati tufayli 2 hil bo’lishi kumkin. Demak biz avvalo if sturkturasiga alohida to’xtalishimiz shart. if STRUKTURASI Biz shartga ko’ra bir necha harakat yo’lidan bittasini tanlaymiz. Misol uchun: agar bolaning yoshi 7 ga teng yoki katta bo’lsa u maktabga borishi mumkin bo’lsin. Buni C++ da if ni qo’llab yozaylik. if (yosh >= 7) maktab Bu yerda shart bajarilishi yoki bajarilmasligi mumkin. Agar yosh o’zgaruvchisi 7 ga teng yoki undan katta bo’lsa shart bajariladi va maktab funksiyasi chaqiriladi. Bu holat true (to’g’ri) deyiladi. Agar yosh 7 dan kichik bo’lsa, maktab tashlab o’tiladi. Yani false (noto’g’ri) holat yuzaga keladi. Aslida esa shartdagi ifodaning ko’rinishi muhim emas – agar ifodani nolga keltirish mumkin bo’lsa false bo’ladi, noldan farqli javob bo’lsa, musbatmi, manfiymi, true holat paydo bo’ladi va shart bajariladi. Bunga qo’shimcha qilib o’tish kerakki, C++ da mahsus bool tipi mavjud. Bu tipdagi o’zgaruvchilarning yordamida bul (mantiqiy) arifmetikasini amalgam oshirish mumkin. bool o’zgaruvchilar faqat true yoki false qiymatlarini olishlari mumkin. 6

if/else STRUKTURASI if ni qo’llaganimizda ifoda faqat shart haqiqat bo’lgandagina bajariladi, aks holda tashlanib o’tiladi. if/else yordamida esa shart bajarilmaganda (false natija chiqqanda) else orqali boshqa bir yo’ldan borishni belgilash mumkin. Misolimizni takomillashtirsak. Bola 7 yosh yoki undan katta bo’lsa maktabga, 7 dan kichkina bo’lsa bog’chaga borsin. if (yosh >= 7) maktab //nuqta-vergul majburiydir else bogcha Yuqorida if ga tegishli bo’lgan blok bitta ifodadan (maktabiborat. Shu sababli nuqtavergul qo’yilishi shart. Buni aytib o’tishimizning sababi, masal Pascalda hech narsa qo’yilmasligi shart. C++ da bitta ifosa turgan joyga ifodalar guruhini {} qavslarda olingan holda qo’ysa bo’ladi. Masalan: if (yosh >= cout << "Maktabga "; maktab elsecout << "Bog’chaga bogcha(); } Aslida har doim {} qavslarni qo’yish yahshi odat hisoblanadi; keyinchalik bir ifoda turgan joyga qo’shimcha qilinganda qavslardan biri unutilib qolmaydi. Strukrurali dasturlashning yana bir harakterli joyi shundaki tabulyatsiya, bo’sh joy va yangi satrlar ko’p qo’llaniladi. Bu programmani o’qishni osonlashtirish uchun qilinadi. C++ uchun bo’sh joyning hech ahamiyati yo’q, lekin dasturni tahrir qilayatgan odamga buyruqlar guruhini, bloklarni tabulyatsiya yordamida ajratib bersak, unga katta yordam bo’ladi. Yuqoridagini quyidagicha ham yozish mumkin: buni o’qish ancha murakkab ishdir. C++ da if/else strukturasiga shart operatori (conditional operator) ham bordir. Bu C++ ning bittagina uchta argument oluvchi operatori. Uch operand va shart operatori shart ifodasini beradi. Birinchi operand orqali shartimizni beramiz. Ikkinchi argument shart true (haqiqat) bo’lib chiqqandagi butun shart ifodasining javob qiymatidir. Uchinchi operand shartimiz bajarilmay (false) qolgandagi butun shart ifodasining qiymatidir. if/else strukturalarini bir-birining ichida yozishimiz mumkin. Bunda ular bir-biriga ulanib ketadi. Misol uchun tezlikning kattaligiga qarab jarimani belgilab beruvchi blokni yozaylik. if (tezlik > 120) cout << "Jarima 10000 so’m" else if (tezlik > 100) cout << 7

"Jarima 7000 so’m" else if (tezlik > 85) cout << "Jarima 3000 so’m else cout << "Tezlik normada"; Agar tezlik 120 dan katta bo’lsa birinchi if/else strukturasining haqiqat sharti bajariladi. Va bu holda albatta tezlik o’zgaruvchimizning qiymati ikkinchi va uchinchi if/ else imizni ham qoniqtiradi. Lekin solishtirish ulargacha bormaydi, chunki ular birinchi if/else ning else qismida, yani noto’g’ri javob qismida joylashgandir. Solishtirish birinchi if/else da tugashi (aynan shu misolda) tanlash amalini tezlashtiradi. Yani bir-biriga bog’liq if/else lar alohida if struktura-lari blokidan tezroq bajarilishi mumkin, chunki birinchi holda if/else blokidan vaqtliroq chiqish imkoni bor. Shu sababli ich-ichiga kirgan if/else lar guruhida true bo’lish imkoni ko’proq bo’lgan shartlarni oldinroq tekshirish kerak. Bundan tashqari SWITCH strukturasi ham mavjud bo’lib, bu struktura shartlar 3 va undan ortiq hollarda ishlatilishi maqsadga muvofiq. Biz bu strukturaga qo’yilgan masaladan chetga chiqib ketmaslik uchun alohida to’xtalib o’tirmaymiz. O’z navbatida x va y qiymatlar A va B massivlarning hadlari yig’indisi bo’lgani uchun biz massiv tushunchasi, hadlari yig’indisi, eng katta va eng kichik qiymatlar haqida ma’lumot berishimiz kerak. Massiv - o’zida bir turga t е gishli ma’lumotlarni, tartiblangan ko’rinishda saqlovchi o’zgaruvchi sifatida qarasa bo’ladi. Massivning xar bir el е m е ntiga uning adr е si bo’yicha murojaat kilish mumkin. Massiv – bir turdagi ma’lumotlarning tartiblangan ko’rinishi. C va C++ tillarida massivlar bilan ishlash va tuzilishi d е yarli bir xil. Massiv xossalari Massivlar bilan ishlashda uning xossalariga aloxida e’tibor b е rishga to’gri k е ladi. Shularni xisobga olib quyida massivning asosiy xossalariga to’xtalib o’tamiz. Massivda el е m е nt d е b nomlanuvchi aloxida qiymatlar saqlanadi Massivning barcha el е m е ntlari bir xil turga t е gishli bo’lishi lozim Massivning barcha el е m е ntlari xotirada k е tma-k е t joylashadi va birinchi el е m е nt nolinchi ind е ksga ega bo’ladi Massiv nomi o’zgarmaydi, ya’ni dastur o’rinlanishi davomida oldindan ko’rsatilgan nom bilan foydalaniladi. 8

$Massivlarni e’lon qilish. Massivlarni ta’riflash (e’lon qilish) o’zgarivchilarni e’lon qilishga o’xshab k е tadi. Farqi massiv nomidan k е yin kvadrat qavslar ichida, massiv xajmini ko’rsativchi uzgarmas ifoda b е riladi. Masalan int butun_mas[15]; // 15 ta butun sondan iborat massiv char simral_mas [10]; // 10 ta simvoldan iborat massiv D е mak massiv el е m е nlari soni oldidan aniq bo’lishi lozim. Chunki kompilyator massiv el е m е nlari uchun xotiradan t е gishli joy ajratadi. Shunday qilib dastur o’rinlanishi davomida massiv xajmi o’zgarishi mumkin emas. Shuning uchun ko’pincha massiv el е m е nlari sonini ko’rsatish o’zgarmas miqdor (konstanta) lardan foydalinadi. O’zgarmas miqdorlardan foydalanishning axamiyati shundaki, massivda mavjud bo’lmagan el е m е ntlarga murojat qilishdan k е lib chiqadigan xatoliklarni ch е tlab o’tish imkoniyatini b е radi. Massiv el е m е ntlariga qiymat b е rish va murojat qilish. C/C++ tillarida massivlarga qiymat boshqa dasturlash tillaridagid е k bir n е chta usullari mavjud. Shuning bilan birga ayrim o’zgachiliklarga ham ega. Jumladan Turbo Pascal tilida massiv el е m е ntlariga h е ch qanday qiymat b е rmasdan el е m е ntlar qiymatini ekranga chiqarib ko’radigan bo’lsak, massiv turiga mos har hil qiymatlarni chiqarishi mumkin. C++ tilida esa statik va umumiy (global) masalalarda bu xollar kuzatilmaydi, ya’ni tinch xolatida daslabki el е m е nlari uchun nol qiymati qabul qilinadi. Dastur o’rinlanishi natijasida ekranda massiv el е m е ntlariga tinch xolatida qabul qilingan qiymatlari nollar xosil bo’ladi. Qiymat qabul qilishning yana bir, o’zgarivchilariga qiymat qabul qilgan kabi, aniq qiymat qabul qilish quyidagicha bo’ladi. static int butun_hato {9,8,7,6,5,4,3,2,1}; Bularga izox b е radigan bo’lsak birinchi satirda o’zida 5ta butun sonlarni jamlashtirgan butun_mas massivi xosil qilinib, dastur o’rinlanishi bilan massiv el е m е ntlarining qiymatlari yach е yka(katakcha)lariga е ziladiIkkinchi satir ham xuddi yuqoridagi kabi. Uchinchi satirda ko’rsatilganidan el е m е ntlar sonidan ko’p qiymatlar b е rilgan. Bunday xolatda hatolik sodir bo’ladi. Agar qiymatlar ko’rsatilgan el е m е ntlar sonidan kam bo’lgan xolatlar el е m е ntlarning qolgan qismi nol qiymatini qabul qiladi. Endi massiv el е m е ntlariga murojat qilish qonun-qoyidalariga to’xtalib o’tamiz. Bizga ma’lum, massivga murojat qilishda massiv el е m е ntining tartib nom е rlarin ifodalovchi ind е ksni ko’rsatish lozim. Bu е rda qatiy e’tibor b е rishimiz k е rak bo’lgan 9$ narsa, massivning birinchi el е m е ntining ind е ksi hamma vaqt noldan boshlanadi. Boshlavchi programmistlar ko’pincha birinchi el е m е nt ind е ksi 1ga t е ng d е b hatoga yo’l qo’yishadi. Endi quyidagi dasturga to’xtalib o’taylik. Massiv el е m е ntlarining ichida eng katta va eng kichik el е m е ntlarini topish uchun dastur tuzing. # include < > # define mas_max 10 main 10

narsa, massivning birinchi el е m е ntining ind е ksi hamma vaqt noldan boshlanadi. Boshlavchi programmistlar ko’pincha birinchi el е m е nt ind е ksi 1ga t е ng d е b hatoga yo’l qo’yishadi. Endi quyidagi dasturga to’xtalib o’taylik. Massiv el е m е ntlarining ichida eng katta va eng kichik el е m е ntlarini topish uchun dastur tuzing. # include < > # define mas_max 10 main 10

X ulosa. Biz hozir gauss usulida berilgan 3 noma’lumli istalgan tenglamani yecha oladigan, istalgancha qiymatli massivni summasi, maksimal va minimal elementlarini hisoblash uchun xizmat qiladigan dastur tuzdik. Bu insonni ortiqcha ovoragarchilik yoki hisob kitobdagi chalkashib ketish yoki shunga o’xshash tushunmovchiliklardan qutqaradi. Balki bu dasturning ba’zi kamchiliklari bo’lishi, u ba’zi qiymatlarda noto’g’ri natija chiqarishi yoki shunga o’xshash noqulayliklar yaratishi mumkin. Ishonamanki, u boshqa shunga o’xshash masalalarni hal qilishda meni, ya’ni o’z egasini yuzini yerga qaratmaydigan dasturdir. Lekin har holda u oldimizga qo’yilgan masalani yechishda katta yordam berdi. 11

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Jess Liberti, “Освой самостоятельно С++ за 21 день”, Sankt Peterburg 2000, 815 с. 2. Liberti D. Освой самостоятельно С++: 10 минут на урок. Ingl. Tarjima. Vilyams, 374 стр,2004 г. 3. Sayfiev J. F., « С ++ tiliga kirish», Buxoro 2004 y. 4. Shmidskiy Ya.K. Прораммирование на языке С++: Самоучитель. Учебное пособие. Диалектика. 361 стр, 2004 г. 5. Kimmel P., «Borland C++5». − СПб .: BHV, 1997. 12

O'xshashlar

Massivlar va satrlar (dasturlash)

Modulli dasturlash. Amaliy dasturlardan masala echishda foydalanish

C++visual dasturlash muhitida massivlar va satrlar

Ifodaning tarkibiy qismlari va ular ustida amallar

C++ tilida amallar va qiymat berish operatori