Ochiq axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini –o`zi himoyalash - Informatika va AT - Referatlar

Ochiq axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini –o`zi himoyalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ochiq axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini –o`zi himoyalash Reja: 1.Shaxs ruhiy kechinmalarining ijtimoiy borliq qadriyatlariga bog`liqligi. 2.Shaxs ongida g`oya va fikrning paydo bo`lishi. Mafkura va psixologik xavfsizlik muammolari. 3. Ochiq axborot kommunikatsiya tizimida insonning axborot taxdidlarini baxolash va xavfsizlikni taminlash imkoniyatlari. 4. Turli axborot- psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi. 5.Shaxsning ma`naviy- axloqiy takomili va o`zini-o`zi himoya qilish va boshqarish imkoniyatlari. 6. Ta`lim bilan qamrab olinmagan aholiga ziyolilar orqali sog`lom g`oyalarni yetkazish usullari.

www.arxiv.uz 1.O`z vaqtida Hindistonning taniqli siyosiy arbobi Maxatma Gandi shunday yozgan ekan: “ Men uyimning darvoza va eshiklarini maxkam berkitib o`tira olmayman.Chunki unga toza havo kirib turishi kerak. Va shu barobarida eshik va derazalarimdan kirayotgan havo dovul bo`lib, xonadonimni ag`dar- to`ntar qilib,J o`zimni yiqitib tashlashini ham xoxlamayman”. Bu so`zlarni bugungi informatsion xurujlar va turli xil ma`lumotlarning turli yo`llar bilan mamlakatimizga, umuman, boshqa mamlakatlarga ham kirib kelib, u yoki bu mintaqada asrlar mobaynida shakllangan qadriyatlar, urf-odatlar, e`tiqod shakllariga va tarbiya uslublariga salbiy yoki ijobiy ta`siri jarayonlari ma`nosida qo`llash ham mumkin.Zero, dunyoga yuz ochgan, yoshlari dunyo tillarini bemalol egallab, “intenetomaniya” kasaliga chalinish arafasida turgan O`zbekistonga ham yaxshi yomon ta`sirlar, xurujlar mavjudligi sharoitida shaxsning o`zini –o`zi psixologik jihatdan salbiy ta`sirotlardan himoya qila olish imkoniyatlarini kengaytirish eng dolzarb muammolardan biridir. Yaqinda “Internet” saxifalari amerikalik siyosatshunos olim Patrik Byukenenning “Smert Zapada” nomli kitobi paydo bo`ldi. E`tiborga molik jihati shuki, katta xajmdagi bir kitobning so`z boshisidayoq, muallif yaxlit bir millatlar va xalqlar taqdiriga aloqador bo`lgan voqealarni, G`arbning “taqdiri”ni jamiyat ma`naviyatidagi inqirozlarga, jumladan, oila va nikoh, tug`ilish va aholining tabiiy o`sishi borasidagi inqirozlar tahliliga bag`ishlangan. Ming taasssuf va afsus bilan u “Yevropa “ amerikacha” madaniyatni qabul qilib, bugun uning hayot tarziga singib ketganligiga qarshilik ko`rsatishga qodir emasligini e`tirof etadi.Byukenning fikricha, sanoati va yuqori texnologiyalari rivoj topgan jamiyatda odamlarning birdan boyib ketishi, to`kin hayotga erishishga bo`lgan egoistik intilishi ularning asl qadriyatlarga. Jumladan, oila va nikoxga, yoshlar tarbiyasiga bo`lgan munosabtlarida keskin inqirozni keltirib chiqardi. Bu holatni u gedonistik psixologiyaning asosi deb baxolab, uning oqibati jamiyatda qator ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarayotganlini ochiq e`tirof etadi. Gedonezmning ma`nosi shundayki, shaxs va uning xulq-atvori

www.arxiv.uz motivlarida faqat nimalardandir lazzatlanish, qoniqish olish va o`zidagi ichki ruhiy iztiroblardan holi bo`lishga intilish ustivor bo`ladi. To`g`ri, aslida insonning to`q va farovon hayotga intilishi, boy –badavlat yashashni xoxlagani ayb emas, lekin bunday to`kinchilik insoniylikka qarshi bo`lishi mumkin emas. Muallifning tashvishi va uni xavotirga solgan narsa shuki, bunday ong va shuurdagi o`zgarishlar yevropa xalqlarining eng zarur va muhim qadriyatdlariga nisbatan salbiy munosabatlarda ifodalanadi. Masalan, bugungi Yevropada tug`ilayotgan bolalarning har uchtasidan bittasi nikohsiz tug`ilayotganligi, tug`ilishning keskin kamayib ketganligini, umuman ayollar o`zidan sog`lom zurriyod qoldirishni istamayotganligi, mablag`i yetarli bo`la turib, farzand tug`ilishi va uni tarbiyalashga ketadigan mablag`ni qizg`anayotganligi yaqqol namoyon bo`lmoqda. Umuman G`arb ayollarining aksariyati turmushga chiqib, o`zidan munosib zurriyot qoldirish niyatidan toboro uzoqlashib bormoqda. Olimlarni mavjud axvolni ijobiy tomonga o`zgartirish uchun farzand tug`ilishi uchun davlat tomonidan ajratilgan nafaqalarning, suyunchi pullar miqdorining orttirilishi, onalar uchun alohida imtiyozlarning joriy etilishi yoki bola soni ortgani uchun oilaga ko`rsatiladigan muruvvat ayollarni sog`lom oila qurib, unda sog`lom farzandlarni tarbiyalashga undarmikin, degan savol o`ylantirmoqda va muloxazalar mantig`idan shu narsa ayon bo`lmoqdaki, zamonaviy yevropaliklarni bunday imtiyozlardan ko`ra, mansab pog`onalaridan ko`tarili, o`z manfaatinigina o`ylab yashash ko`proq qiziqtiradi. Chunki zamonaviy G`arb yoshlari, xotin- qizlar uchun bu kabi imtiyozlar bola tug`ilishi va bu bilan bog`liq tashvishlar oilada hech gap emas. Shu kabi gedonistik psixologiya bizning yoshlarimiz ongida paydo bo`lmasligi, ochiq axborotlar makonida bemalol turli ma`lumotlarni qabul qilish imkoniyati paydo bo`lgan hozirgi sharoitida ularni ezgu maqsadlarga yo`naltirish, ularda sog`lom dunyoqarish, ertangi kunga ishonch, sobit g`oya, sog`lom hissiyotlar, el-yurt oldida, va yaqinlari olida insoniy javobgarlik va yuksak ma`suliyat hislarini tarbiyalash millat manfaatiga bevosita aloqador vazifamizdir.

www.arxiv.uz 2.Shaxs ongida g`oya va fikrning paydo bo`lishi. Mafkura va psixologik xavfsizlik muammolari. Jahon xamjamiyatining mustaqil O`zbekistonni tan olishi, davlatimizning keng tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyati o`zbek xalqining ma`naviy qadriyatlari va anglab yetishiga keng imkon yaratmoqda. Toboro kengayib borayotgan xalqaro aloqalar jaxon madaniyatini yanada chuqurroq bilish, umuminsoniy qadriyatlardan baxramanda bo`lish uchun qulay zamin yaratmoqdaki, o`z navbatida o`zbek halqining turli faoliyat soxalaridagi iste`dodi rivojlanishiga, uning tadbirkorlik va tashabbuskorlik bir necha chet tillarni va kompyuter texnologiyalarini tez o`rganib olish kabi iqtidorini ro`yobga chiqishiga, xorij mamlakatlarga borish, ular bilan aloqalar o`rnatish, dunyo standartlari bo`yicha oliy o`quv yurtlarida taxsil olish imkonini berdi. Ana shu aloqalar tufayli milliy mehmonnoovozlik va saxovat an`analari yanada rivojlandi. Bunday aloqalarning kengayishi haqiqiy ma`naviy va madaniy qadriyatlarni munosib baholash imkonini berdi. Hozirgi yoshlar ham, ularning ota-onalari ham uchragan kinoni ko`rib, duch kelgan maza-matrasi yo`q kitoblarni o`qib ketayotgani yo`q. Ataylab yurtimizga olib kelinayotgan g`arbning sun`iylashtirilgan sa`atidan, “keng iste`mol” dagi madaniyatidan norozilik bizning xalq bilan bo`layotgan deyarli barcha uchrashuvlarimizda sezilib turibdi. Bunday maxsulotning ilgarigi “man etilgan ne`mat” ga xos “lazzati”, jozibadorligi deyarli qolmagan. Hozirgi kunda xorijning madaniy qadriyatlaridan foydalanishga ancha jiddiy va tanlab yondashish extiyoji ko`payib bormoqda. Lekin ochiq ommaviy axborot vositalari orqali tinimsiz ma`lumotlar quyulib kelayotgan sharoitda aynan hali ongi shakllanib ulgurmagan farzandalarimiz uchun tahdid xam, ataylab uyushtirilayotgan mafkuraviy tajovuzlar ham bor. Shunday sharoitda prezidentimiz Islom Karimovning fikrlari biz uchun hamisha dalda bo`ladi: “Eng muximi, qalbimiz g`ururimiz, bilagimizda kuchimiz bor ekan, biz tinchlikni himoya qilishga, unga xavf solayotgan kuchlarga qarshi kurashishga, qaddimizni tik tutib, boshimizni baland ko`tarib yashaaga qodirmiz. Bizni qo`rqitmoqchi bo`layotgan g`alamislar shuni bilib qo`ysinki, biz hech

www.arxiv.uz kimga bosh egmaganmiz va hech qachon bosh egmaymiz.Bunda bizga milliy g`oyamiz va mafkura g`oyaviy tayanch va asos bo`ladi”. (2001 yil 10 oktabr). Zero, milliy mafkura xalqning maqsad-muddaolarini ifodalaydi, tarix sinovlaridan o`tishda uning ruhini ko`tarib, suyanch va tayanch bo`ladi, shu millat, shu jamiyat duch keladigan ko`plab hayotiy va ma`naviy muammolarga javob izlaydi. U insonga faqat moddiy boyliklar va ne`matlar uchun emas, avvalo, Alloh taolo ato etgan aql-zakovat, iymon- e`tiqod tufayli yuksak ma`naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va taxlikali dunyoda uning taraqqiyot yo`lini yoritib beradi. Istiqlol mafkurasi ko`pmillatli O`zbekiston xalqining ezgu g`oya- ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo`lidagi asriy orzu-intilishlari, hayotiy ideallarini o`zida aks ettiradi. Darxaqiqat, davlatimiz rahbari ta`kidlaganlaridek, “Milliy g`oya va istiqlol mafkurasi xaqida gap borar ekan, biz nihoyatda keng qamrovli, murakkab, ser- qirra, insoniyat tarixida aniq va mukammal ifodasi, tugal namunasi hali-xanuz yaratilmagan tushunchalarni o`zimizga tasavvur qilishimiz kerak, deb o`ylayman.Bu tushunchalar Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi yuksak g`oyalarning ma`no-mazmunini teran anglab yetishga xizmat qiladi. Bu mafkura xalqni xalq, millatni millat, uning sha`nu sharafi, or- nomusi, ishonch – e`tiqodini ifodalaydigan, jamiyatimizning o`ziga xos taraqqiyot yo`li, turmush tarzi, tub manfaatlariga tayangan holda muttasil rivojlanib, takomillashib boradigan g`oyalar tizimidir.” Xalqni buyuk kelajak va ulug`vor maqsadlar sari birlashtirish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan qat`i nazar, har bir fuqaroning yagona Vatan baxt –saodati uchun doimo ma`suliyat sezib yashashga chorlash, ajadodlarimizning bebaxo merosi, milliy qadriyat va an`analarimizga munosib bo`lishiga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchanlik ishlariga da`vat qilish, shu muqaddas zamin uchun fidoiylikni hayot mezoniga aylantirish- milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir. Davlatimiz rahbarining ko`rsatmalari va istiqbolli g`oyalaridan kelib chiqib, hozirgi murakkab sharoitda xalqimiz, avvalo, o`sib-unib kelayotgan yosh

www.arxiv.uz avlodimiz ongi va qalbida mafkuraviy immunitet hosil qilish muhim va dolzarb ahamiyat kasb etgan vazifalarimizdandir.Bu ishni bamisoli nixolga mevali daraxt kurtagini payvand qiladigan usta bog`bondek norozilik va mexr bilan, oqilona yo`l bilan amalga oshirish lozim. 3. Ochiq axborot kommunikatsiya tizimida insonning axborot taxdidlarini baxolash va xavfsizlikni ta`minlash imkniyatlari. Shaxs turli mafkuraviy taxdidlardan qanday yo`llar bilan saqlashi mumkin? Ushbu masalaga oydinlik kiritish uchun avvalo egotsentrizm kabi tushunchalarga izoh berish darkor.Egotsentrizm so`zi lotincha “ego”-men va “centrum” –doira markazi so`zlaridan olingan. Ma`nosi-o`z fikr-o`ylari, manfaatlari doirasida qotib qolgan insonning atrof-muhit va odamlarga oid o`z bilimlari va o`zgalarga munosabatini o`zgartira olmasligini bildiradi. Psixologiyada egotsentrizmning bir qancha turlari- bilishga oid, axloqiy va kommunikativ egotsentrizmlar farqlanadi. Oxirgisi- boshqalarga biror xil ma`lumot berish jarayonida ularning fikri bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslikda namoyon bo`ladi. Nazarimizda, zamonaviy informatsion xurujlarning mualliflarida aynan shu kabi egotsentrizm kuzatiladi va ular o`zlariga o`xshash faqat o`z manfaatinigina ko`zlaydigan avlod ongini qamrab olishga xarakat qiladi.Shuning uchun ham shaxsga psixologik himoya zarur. Psixologik himoya bo`lishi uchun shaxsda mustaqil fikr bo`lishi lozim. Demak, ochiq axborotlar taxdidi sharoitida yoshlarni to`g`ri yashashga,vatanparvar va insonparvar bo`lishga, erkin fikrli bo`lishga o`rgatish orqali ularda mafkuraviy immunitetni tarbiyalash, eng dolzarb vazifalardir.Zero, o`rgatish bir tomonlama jarayon bo`lmay, u “ pedagog-tarbiyalanuvchi” muloqoti tizimida ko`proq tarbiyalanuvchining fazilatlariga bog`liq. Bunday murakkab ishni tashkil etishda har bir ijtimoiy toifa yoki shaxsning indivudial psixologik xususiyatlarini inobatga olish zarurati ijtimoiy psixologiyada isbotlangan. Masalan, agar o`quvchi yoki talabalarni yaxlit guruh deb oladigan bo`lsak. Ularning barchasi bilan bir vaqtda, bir xil effekt bilan ishlash va shu orqali ularning mustaqil tafakkurini o`stirish, sog`lom e`tiqodini tarbiyalashning ilojisi yo`q.Ikkinchidan,

www.arxiv.uz bir guruh talaba yoki o`quvchi uchun maqbul va samarali deb hisoblangan uslubni boshqasida ham joriy etishga urinish bunday sharoitlarda teskari samara berishi mumkin. Demak, bugun ta`lim muassasalarida ta`lim olayotgan, lekin ming afsuski, o`z mustaqil fikriga ega bo`lmaganlar bilan ishlashda quyidagilarga e`tiborni qaratish darkor: Birinchidan, xulq-atvordagi xatolar eng avvalo fikrlash tarzidagi xatoliklarning oqibati bo`lgani uchun talabalarning negativ fikrlash-tarzining sxemasini o`zgartirish lozim. Ikkinchidan, fikrlash tarziga ta`sir ko`rsatish uchun pedagoglar o`zlarining tushuntirish uslublarini, tarbiya metodlarini o`zgartirishlari lozim.YA`ni, ilgari, yuqori tonlarda, direktiv ohangda, “katta roli” da talaba bilan muloqat qilgan pedagog, endi kerak bo`lsa, “tengma-teng”, dimokratik ohangda, bosqichma- bosqich xatti-xarakatlarni birgalikda tahlil etishga o`tishlari lozim. Uchunchidan, o`quvchi-talabaning o`z-o`zini idrok qilishini, o`ziga bo`lgan bahosini o`zgartirish, ya`ni, talabani ijobiy ishlarga yo`naltirish orqali o`ziga bo`lgan bahosini o`zgartirishga erishish kerak. Nihoyat, shunday vaziyat yaratish lozimki, o`quvchi ijobiy tajriba orttirsin, ya`ni, o`ziga, oilasiga yoki sinfdosh do`stlariga, maktabiga manfaatli ish qilib olqish olsin, ya`ni, ularni jamoat ishlariga keng jalb etish amaliyotini kengaytirish, bu ishdan manfaatdorligini oshirish lozim. Demak, ta`lim va tarbiya jarayonida har bir pedagog yoshlarning mustaqil fikrlashlari uchun sharoit yaratishi lozim, aks holda uning ongi tayyor shablonlar, stereotiplarga shu qadar o`rganadiki, ular oxir-oqibat har qanday bid`at yoki yot g`oyalarga ergashib ketaveradigan bo`lib qoladi. YA`ni, darsni tashkil etishning noan`anaviy usullariga keng yo`l ochish, darslarda o`quvchilar bilan intekraktiv muloqotini tashkil etish, ular miyasining yaxshiroq ishlashi, qiziqishi va mustaqil fikrlashiga yordam beradi. Psixologik manbalardan yana shu narsa ma`lumki, yoshlar mustaqil fikrlashlari uchun ta`lim jarayonining o`ziga joriy etilgan tartiblarda

www.arxiv.uz byurokratiyani minimallashtirilishi ga erishish kerak. Chunki eski ta`lim tizimi o`qituvchining aytganini, u yozgan ma`ruza matnini aynan ko`chirib yozib kelish, aytib berishni talab qilardi. Bu xolat miyani avtomatik ishlashga, zombi kabi yodlangan bir xil qolipda bo`lishga o`rgatadi, bunday miyada albatta o`ziga xos vakuumga keyinchalik boshqa yot g`oya va tushunchalar juda tez singadi, chunki miya deyarli tormozlangan, har qanday boshqacha xabar uning miyasiga oson kirib oladi. Demak, davrimiz pedagoglardan, rahbarlardan o`z ish uslublarini o`zgartirish, muloqot qobiliyatlarni takomillashtirishni talab qilmoqda. Bu uning ta`sir ko`rsatma olish hislatining samarali bo`lishini talab etadi. Bu esa bevosita yoshlarda mustaqil, erkin tafakkurning rivojlanishi uchun real zamin bo`ladi. O`quvchilar yoshlarni turli yomon ta`sirlardan asrashga axloqiy qadriyatlardan foydalanishi va bunda axloqiy ta`sir ko`rsatish texnologiyasidan oqilona o`z faoliyatida joriy eta olishi lozim bo`ladi. Axloqiylikka o`rgatish, axloqan va ma`nan yuksak bo`lish, umuman tayziqni, kuch ishlatishni rad etadi.Ma`muriy tayziq yoshlarni yot ta`sirlardan asrab qololmaydi.Buning yagona yo`li –o`quvchi bilan munosabatda gumanistik tamoyillarni qurilayotgan erkin fikr almashinish muhitining yaratilishidir.Zero, mamlakatimizda qurilayotgan erkin fuqarolik jamiyatning asoschisi Islom Karimov bu ezgu ishlarni amalga oshirishda xamisha yoshlarga, ularning mustaqil fikrli, iqtidorlilarga ishonadilar. 4.Turli axborot-psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi.Psixologik himoya tushunchasi. Ochiq axborot kommunikatsiyasi jarayonda yoshlar ongiga ta`sir etayotgan yot g`oyalarga qarshi himoya vositalarini ishlab chiqishdan avval yoshlarning ijtimoiy xulq-atvorini o`rganish lozim. Ijtimoiy xulqda ko`zga tashlanadigan eng muhim holatlardan biri tashvishlanish, nimalardandir cho`chish va shu tufayli ijtimoiy munosabatlardan o`zini olib qochishga intilish hislarining namoyon bo`lishidir. Chunki agar psixologik himoya xolatining mohiyatidan kelib chiqiladigan bo`lsa,bu-shaxs ichki kechinmalarini ifodalovchi shunday xolatki, unda odam ichki ruhiy mu`tadillikni asrash uchun o`zidan xavotirlanish, qo`rquv va xadiksirashlarini bosishga, ulardan xalos bo`lishga intiladi. Psixologik himoya-

www.arxiv.uz shaxsni turli ta`sirlardan asrashga, psixologik diskomfortni bartaraf etishga xizmat qiladi. Shunday xolatlarda odam odatda shaxslararo munosabatlarda o`zini boshqacharoq tutadigan bo`lib qoladi. Psixologlar himoya mexanizmlariga shunday xolatlarda odam odat shaxslararo munosabatlarda o`zini boshqacharoq tutadigan bo`lib qoladi. Psixologlar himoya mexanizmlariga odatda quyidagilarni kiritiladilar: -ochiq his kechinmalarni bosish, ko`rsatmaslikka urinish; -rad etish, ya`ni noma`qul ma`lumotni ochiq rad etish, qo`shilmaslik; -proyeksiya- o`zidagi hissiyot va kechinmalarni tashqi obyektlarga ko`chirish orqali paydo bo`lgan xolatning sabablarini tashqaridan qidirishga moyillik; -identifikatsiya-o`zini axborot egasiga o`xshatash, uning o`rniga o`zini qo`yish orqali qadriyatlarni rad etish yoki tanqidsiz o`zlashtirish; -regressiya- ilgari hayotida, masalan, yoshligida bo`lib o`tgan qaysidir voqealarga qaytish, ularning yaxshi va ma`qullarini yana xotirada tiklash va xulqda qaytarish orqali o`zida psixologik himoya yoki oqlovni tashkil etish; -yolg`izlanish-jamiyatdan o`zini olib qochish, o`zidagi o`zgarishlarni boshqalarga bildirmaslikka intilish, ayrim talabalar o`qishga bormay qo`yadilar; -ratsionalizatsiya- muloxaza va fikr yuritish orqali o`zida himoya instinklarini paydo etish; - konversiya- muloqotdagi qandaydir to`siqlar yoki baryerlarni olib tashlash uchun kutilmagan usullarni qo`llash, masalan, xavotirli informatsiyani yumoristik bilan almashtirish yo`li. 5.Shaxsning ma`naviy-axloqiy takomili va o`zini-o`zi himoya qilish va boshqarish imkoniyatlari. Ochiq axborot xurujlari vaziyatida shaxsning o`zini-o`zi himoya qilishini boshqarishda ayrim jihatlarga aloxida e`tibor berish lozim. Avvalo, har bir inson uchun mustaqil fikr zarurligini ta`kidladik.Mustaqil fikrga ega bo`lgan insongina o`ziga nisbatan qaratilgan yaxshi yoki yomon ma`lumotning mohiyatiga yetishi va

www.arxiv.uz unga nisbatan adekvat reaksiya ko`rsatishi, himoya mexanizmlarini ishga solishi mumkin. Ikkinchidan, yoshlar turli yot va bemaza axborot xurujlariga berilmasligi uchun biz ularda milliy g`ururni tinimsiz tarbiyalashimiz va bunda har bir fan predmeti va tarbiyaviy muloqotlardan oqilona foydalanishimiz zarur. Masalan, 2006 yilning o`zida nishonlangan qator tantanalar, jumladan, Ma`mun Akademiyasi va uning nima uchun aynan O`zbekiston xududida tashkil etilganligiga yoshlar e`tibororini qaratish va ularni ochiq fikr almashinuviga chorlash ularda milliy g`ururni uyg`otadi. Milliy g`ururnining ahamiyati shundaki, bunday sifati bor inson boshqalarga qul bo`lishni, jumladan, axborot xurujlariga tobe bo`lmaydi. Uchinchidan, milliy g`ururi bor insonda iymon, insof va diyonat tushunchalarini shakllantirish mumkin. Chunki inson qalbi bilan bog`lik bu qadriyatlar Internet va ochiq axborotlar olamida adashtirmaydigan “kompas” rolini o`ynaydi. Bir rus olimi ta`kidlaganidek, “Internet” shunday o`rmonki, unda kompassiz yurib bo`lmaydi” To`rtinchidan, oliy o`quv yurtlarida professor- o`qituvchilarning avtoritetini, ular aytadigan har bir so`zning mo`ljalli bo`lishini ta`minlash zarur. Domla aytadigan fikrlardan biri-axborot qanday bo`lishidan qat`i nazar, u qabul qiluvchi insonning izmida bo`lishi,uning manfaatiga xizmat qilishi kerak. Buning uchun yovuz niyatli,yot g`oyalarni targ`ib etuvchilarning asl niyatlarini, ular say`i- harakatlarining oxir-oqibati nima bilan ochiq aytaverish lozim. Shunday qilib,axborot hurujlariga qarshi turishning psixologik yo`nalishlarini har bir murabbiy va talabaga yetkazish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagilarni yodda tutish lozim: a) aslida ataylab ta`sir etishga mo`ljallangan xabarni shaxs darrov qabul qilmaydi. Chunki, birinchidan, unda ilgaridan psixologik himoya mavjud va ikkinchidan, har qanday yangi narsaning singib ketishida muayyan axborot to`siqlari ham bo`ladi.

www.arxiv.uz b) bunday sharoitlarda “uchinchi shaxs ta`siri” effekti ro`y beradi(effekt tretyego litsa). Uning ma`nosi- “bu xabarga hamma ishonaversin, menga ta`sir qilmaydi” deb o`ylaydi shaxs, lekin ma`lum ma`noda shu fikr ta`sirida u axborot ta`sirida tushib bo`lgan bo`ladi.Xaligi fikrni o`zi uchun har ehtimolga qarshi hayolidan o`tkazadi; v) Ishontiruvchi chaqiriqlarga, masalan, reklama orqali yetkazilayotgan xabarlarga yosh bolalar juda o`ch bo`ladi va aynan ular ota-onani ko`ndiradi. 90% onalar aynan reklama qilingan tovarlarni bolalariga xarid qilib olib beradi. Xuddi shunday “Internet” ga ulanish, uyida zamonaviy kompyuterga ega bo`lish fikri ham bolalardan chiqadi, bunga ota-onani ko`ndiridilar ham. Bu ma`noda yoshlar eng himoyalanmaganlar toifasiga kiradi. g) xabarning asl maqsadi aslida ma`lumot berish emas, balki ishontirish ekanligini tushunish kerak. Odamning ma`lumotlilik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, uning turli xabarlarga ishonqiramay munosabatda bo`lishi ham yuqori bo`ladi. Lekin xabarga ishonqiramay qarashimiz bizning uni qabul qilishimiz yoki qilmasligimizni bildirmaydi.YA`ni, agar biz ochiq yoshlarga “bu axborot manbaiga ishonmanglar”, “Ular ataylab yolg`on ma`lumot bermoqda” desak, bu narsa ularning shu turli axborotni qabul qilmasliklarini kafolatlamaydi.Lekin “ogohlantirilgan odam qurollangan, muxofazalangan bo`ladi” degan tamoyildan kelib chiqib, birinchi ogohlantirishdan so`ng, yana o`z fikrimizni faktlar bilan asoslasak, ulardagi immunitet kuchliroq bo`ladi. Lekin shuni nazarda tutish lozimki, ogohlantirish muddatlari ham rol o`ynaydi. Masalan, eksperimentlarda bir hafta avval ogohlantirishning ta`siri uzoqroq muddatdan ko`ra kamroq ekanligi ma`lum bo`lgan. Yoki uyda xoli, komfort sharoitda qabul qilish farqlanadi, chunki yolg`iz uydagi ta`sir skeptizmni kuchliroq namoyish etishi kuzatilgan. Ikkinchi tomondan, bevosita axborotni qabul qilish arafasidagi ogoxlantirish qarshi argumentlar ishlab chiqish vaqtini kamaytiradi, undan sal avvalroq ogohlantirish esa inson miyasida ma`lumotni qayta ishlashga imkon beradi. d) Tanish narsalar haqida ma`lumotga ega bo`lgan odamni ishontirish tezroq amalga oshadi. Lekin samarali taktikalardan biri- axborot kanallari orqali

www.arxiv.uz berilayotgan ma`lumotlarni ochiqchasiga jamiyat manfaatlariga zid ekanligi, ularning adolatsiz, xudbinlarcha uzatilayotganligi, nimalaridir qonunga xilof ekanligini qayd etish mumkin. YA`ni , tarbiyachi, o`qituvchi ochiq tarzda o`z noroziligini bayon etish targ`ibotchi fikriga qarshi ekanligini aytishi mumkin. Bu xolat ham auditoriyani o`ylashga majbur etadi. Yana o`ziga xos strategiyalardan biri- ochiq axborot manbalaridan ketgan ma`lumotni, undagi ayrim faktlarni ochiq tan olishdir. Masalan, darxaqiqat, bizga darsliklarning sifati talab darajasi emasligini, maxallalarda nochor va notinch oilalar xanuz mavjud ekanligini va x –zo. (Bit chestnimi s faktami, kotoriye nam provostoyat! ). Masalan. Agar O`zbekistonga qarshi bo`xtonlar bo`lsa, ularning ayrimlari “Ha, darhaqiqat bularni biz ham bilamiz, Sizlar bilarmidiylar?” deb auditoriyani tinchlantirish va aniq dalillar bilan kamchiliklarning bartaraf etilishi yo`llari xususida o`z fikrini aytish. Bundan tashqari, o`qituvchiga xos bo`lgan usullardan biri- o`z qarashlariga nisbatan ikkilanish pozitsiyasi borligi ochiq tan olish: “balki men noxaqdirman, lekin bu masalada shunday asoslarim bor edi...., deb “za”va “protiv” asoslarni keltirish”. (Nelzya soprotivlyatsya, pryacha golovi v pesok). 6.Ta`lim bilan qamrab olinmagan aholiga ziyolilar orqali sog`lom g`oyalarni yetkazish usullari. Milliy g`oya mamlakatimizda istiqomat qilayotgan salkam 26 million aholining maqsad-muddaolari, istiqbolda tinch va farovon yashashiga kafolat beruvchi g`oyaviy kuch bo`lib, u millatni millat, xalqni xalq etib birlashtiruvchi kuchli omildir.Bugungi kunda milliy g`oya, milliy mafkura targ`iboti bilan keng jamoatchilik shug`ullanmoqda, ayniqsa, ta`lim tizimida bir qator ilmiy manbalar, darsliklar yaratilib, o`quv jarayonlarida qo`llanilmoqda va yoshlarni o`z Vataniga sodiq, mard, fidoyi, yuksak ma`naviy fazilatlar egasi bo`lishga undalmoqda. Lekin mamlakatimizda ta`lim tizimi bilan qamrab olinmagan aholiga ham milliy g`oyani singdirish zarurati bor. Ta`lim bilan qamrab olinmagan aholi ongida milliy g`urur, vatanparvarlik, yurtga sadoqat, xalq ishiga kamarbastalik

www.arxiv.uz psixologiyasini shakllantirishning samarali mexanizmlarini chiqish muhim vazifalardandir. Milliy g`oya har bir fuqaroning oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va ma`suliyatini qay darajada aks etayotganini belgilaydigan mezondir. Shuning uchun insonlarda mana shu e`tiqodini, ma`suliyatini qay darajada aks etayotganini bilgilaydigan mezondir. Shuning uchun insonlarda mana shu e`tiqodni, ma`suliyatni kuchaytirish uchun targ`ibotning samarali usullarni qo`llash zarur. Targ`ibotning samarali kechishi uchun omillarga murojaat etish kerak? Targ`ibotning eng samarali yo`llaridan biri xalq ichiga faol kirib borish, ya`ni maxallalarda aholi bilan yuzma-yuz bevosita suxbatlar olib borish zarur. Davra suxbatlariga taniqli el-yurt ishonchini oqlagan olimlar, mehnat faxriylarini taklif etib, insonlarda Vatan bo`lgan mexr-muxabbatni yanada kuchaytirish mumkin. Targ`ibotni samarali kechadigan jarayoni ta`lim tarbiyani oila insituti orqali olib borish ham o`z natijasini beradi. Inson dastlabki hayot haqidagi tasavvurlarini o`z oilasidan oladi.Mashhur rus yozuvchisi L.Tolstoy “Hamma tasavvurlarim 5 yoshgacha olgan taassurortlarim yig`indisidan iboratdir” degani bejis emas. Chunki insoniyat ilk bora atrof-muhit haqidagi ma`lumotlarni jamiyatning asosiy o`zagi bo`lmish oiladan oladi. Oilada yaxshi tarbiya topgan bola maktabda, mahallada, jamoat joylarida ham nojuya harakat qilmaydi. Pedagog A.S. Makarenko ota-onalarga qarata shunday degan edi “Sizning hulq-atvoringiz hal etuvchi omildir. Siz bolani faqat u bilan gaplashayotganda unga biror narsani o`rgatayotganda yoki buyruq berayotganda o`rgataman deb o`ylamang. Siz uni hayotingizni har bir soniyasida, hatto, o`zingiz uyda yo`q chog`ingizda ham tarbiyalaysiz. Sizning qanday kiyinishingiz, boshqa kishilar bilan qanday gaplashishingiz, do`stlar va dushmanlarga qanday muomala qilishingiz, qanday kulishingiz, qanday gazeta o`qishingiz bola uchun katta ahamiyatga ega.Tovushungizdagi ozgina o`zgarishni ham bola sezadi yoki his etadi, fikringizdagi barcha burilishlar ko`rinmas yo`llar orqali unga yetib

www.arxiv.uz boradi ”.Demak, farzandlarga oilada ta`lim tarbiya berilayotganda ota- onalarning o`zlari ular uchun namuna, iborat bo`lishlari kerak. Shuning uchun milliy g`oyani insonlar qalbiga va ongiga singdirishni eng avvalo oiladan boshlash kerak. Ma`naviy-ma`rifiy targ`ibotni hamma oilada, mahallada, keng jamoatchilikda axborot tarmoqlari, notiqlik klublari, jamoat tashkilotlari orqali uzatish mumkin. Bizning ustanovkalarimiz bilan belgilanadi. Targ`ibot va tashviqot ham ta`lim-tarbiyaning bir ko`rinishidir, agarda to`g`ri targ`ib qilinsa, insonlarni buzg`unchi g`oyalardan asraydi, ustanovkalarni o`zgartiradi. Ijtimoiy so`rovlar orqali jamoatchilik fikrini o`rganib, ularning bildirgan fikr-muloxazalari asosida mafkuraviy targ`ibotni olib borish mumkin. Jamoatchilik fikrini o`rganayotganda asosan uchta omilga ahamiyat berish kerak. Birinchi omil-so`rovda ishtirok etayotganlarni mazkur so`rovdan ijtimoiy manfaatdorligini, ikkinchi omil baxs-munozaraga sabab bo`ladigan vaziyat, uchinchi omil- ishtirok etayotganlar mazkur fikriga nisbatan aniq fikrlari bo`lishi kerak. Targ`ibot va tashviqotning usullaridan biri bu –ommaviy axborot vositasidir. Ommaviy axborot vositalari keng jamoatchilik fikriga tez va kuchli ta`sir eta oladi. Chunki har bir oilada ommaviy axborot vositalari xabarlaridan foydalaniladi va insonlarning ma`lumot olish manbai bo`lgan bu vosita orqali xalqimizga milliy g`oyalarni singdirish qulayroqdir. Biz har kuni ishonarli ma`lumotlarga boy bo`lgan xabarlarga duch kelamiz, ulardan unchalik muhim bo`lagan qismi ham ta`sir etishi mumkin, bunda psixologik ta`sir etishning olti bosqichiga murojat qilishi kerak: 1.Har, g`oya auditoriyaga berilishi kerak. 2.Berilgan xabar, fikr auditoriyaning diqqatini jalb qilishi kerak. 3.Auditoriya xabar, fikrning mohiyatini tushunish kerak. 4.Berilgan xabardan yangi g`oya sifatida xulosa chiqarishi kerak. 5. Yangi g`oyani yodda saqlab qolishi kerak. 6. Yodda saqlangan g`oyani o`zining xulq-atvorida qo`llay olishi kerak.

www.arxiv.uz Urf-odatlar, milliy qadriyatlarimiz orqali ham xalqimizga milliy g`oyani targ`ib etishi mumkin. O`zbek oilalarining o`ziga xos miliy qadriyatlari mavjudki, bu odatlar yer kurrasining hamma yerida ham topilavermaydi. Masalan, oddiy ovqatlanish madaniyatini olaylik. Hamma oila a`zolari jam bo`lgandan so`ng dasturxonga taom tortiladi, so`ng taomga birinchi bo`lib oilaning kattasi buva, buvi, ota ketma-ketligida Oddiy kundalik davom etadigan bu jarayonda ham kattalarni hurmat qilishga , sabr-qanoatli bo`lishga undaladi. Badiiy adabiyot orqali xalqimizga sabr-qanoat, xalollik, vatanparvarlik, sadoqat kabi fazilatlarni qalblarga singdirish mumkin. “Adabiyot atomdan kuchli, lekin uning kuchini o`tin yorishga sarflamaslik kerak” (Abdulla Qahhor). Mamlakatimiz olim va yozuvchi, shoirlarining asarlarida milliy mentelitimizga mos g`oyalarga asoslanib, g`oya esa asarga mos va mutanosib tarzda yaratilishi kerak. Yozuvchi A. Qahhor “Biror bir asar o`quvchida qanday ta`sir qoldirsa, uni qaysi yo`lga boshlasa, g`oyasi o`shanda” degan fikrni bildirgan. Darhaqiqat, hozirgi kunda yoshlarni turli yot g`oyalarga berilib ketmasliklari uchun ularni ezgu g`oyalariga undash kerak va bu g`oyalar ularning masalasiga aylanishiga erishmoq lozim. Shundagina insonlarni turli buzg`unchi g`oyalardan saqlay olamiz.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li // O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 36- 85 b. 2. Karimov I.A. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li // O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 274–359 b. 3. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlar chuqurlashtirish yo`lida // Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 175– 366 b. 4. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr busag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. 6-jild. T.: “O`zbekiston”, 1998. 31–261 b. 5. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir // O`zbek xalqi hech qachon. Hech kimga qaram bo`lmaydi. 13-jild. T.: “O`zbekiston”, 2005. 174–222 b. 6. www.uzedu.uz

O'xshashlar

Ochiq ommaviy axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini o`zi himoyalashi

Ochiq axborot tizimlarida axborot - psixologik xavfsizlik faniga kirish

O`zbekiston ommaviy axborot vositalari va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligining ta`minlanishi

Ochiq axborot tizimlarida axboriy-psixologik xavfsizlikni ta`minlash faniga kirish

Axborot. Axborotning o`rni va ahamiyati