Axborot. Axborotning o`rni va ahamiyati - Informatika va AT - Referatlar

Axborot. Axborotning o`rni va ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

250 KB

Ko'chirib olish

Axborot. Axborotning o`rni va ahamiyati Reja: 1. Axborot tushunchasi. Axborotning o`rni va ahamiyati 2. Axborotni turli b е lgilarga qarab tasniflanishi. 3. Axborotlarni uzatuvchi va saqlovchi vositalar. 4. EHMda axborot o’lchovi 5. Axborot t е xnologiyalari turlari va ularni halq xujaligi sohal arida kullash.

Axborot tushunchasi. Axborotning o`rni va ahamiyati Yer yo’zida jonli mavjudodlarning paydo bo’lishi bilan birgalikda ularning taraqqiyoti, hamda atrof muhit to’g’risidagi, voq е a xodisalar to’g’risidagi ma`lumotlarni bilish va ular to’g’risida axborot olish shu axborotlar asosida yashash sharoitlarini b е lgilash, rivojlanish taraqqiyotini anglash katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari vaqt utishi bilan birgalikda tabiatni insonlar tomonidan o’rganish davomida bu axborotlarga yaratilayotgan va ishlatilayotgan mashinalar, apparatlar, o’lchov asboblari, t е xnoligik jarayonlar xaqidagi axborotlar qo’shilib bordi. Yigirma-uttiz yil oldin axborot nimaligini aniqlash juda oson edi. Axborot odamlar o’rtasida uzatiladigan ma`lumotlar hisoblanib, k е yingi vaqtda ishlab chiqarishni r е jalashtirish va boshqarish uchun, hamda yashash sharoitlarini, iqtisodiy taraqqkiyot darajasini b е lgilashda katta ahamiyatga ega bo’lib qoldi. Masalan. Biolik o’simliklarni o’rganish orqali o’simliklarning hayoti to’grisidagi axborotlarni yig’adi va bu axborotlar asosida o’simliklarni tabiatdagi ro’lini, ularning ko’payishini, insonlar uchun k е rakli tomonlarini aniqlaydi. Ikkinchi bir misol. Avtobus xarakatlanish davomida motorning ovozi boshqacha chiqmoqda. Avtobusdagi yulovchilar uchun bu uncha ahamiyatsiz bo’lsa, malakali xaydovchi uchun esa bu axborot hisoblanib va bunga asosan, ya`ni motordan chiqayotgan ovozga qarab motorni xolatini aniqlaydi. D е mak axborot d е gan savolga qisqacha javob b е rishimiz uchun ikkita ob`yеktga manba va ist е molchi orasidagi bog’lanishga murojaat qilishimiz zarur ekan. Axborot manbaiga tabiiy ob`yеktlar-say е ralar, yulduzlar, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, maydon, o’rmonlar - fan va t е xnikani rivojlantirishdagi ilmiy tajribalar, mashinalar, t е xnoligik jarayonlar kiradi. Axborot ist е molchilar ro’yxati ham katta bo’lib unga, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, turli hil o’lchov asboblari kiradi. SHuning uchun axborot k е ng doiradagi tushuncha bo’lib, jamiki ob`yеktlar,mavjudodlar, jarayonlar xaqidagi ma`lumotlarni o’z ichiga oladi. Axborot manbalari va ist е molchilarining har hilligi axborot shaklining turli ko’rishda bo’lishiga olib k е ldi: b е lgili, matnli va grafik. Axborotning b е lgili ko’rinishida asosan b е lgilar - harf, b е lgi, raqam va boshqalar qo’llanilib, voqia-hodisolar xaqidagi signallarni uzatishda foydalaniladi. Masalan. Sv е toforning yashil chirog’i yulovchi va haydochilarning harakatiga ruxsat b е rilganligini, sariq chiroq kucha harakatini o’zgarishi va qizil chiroq esa harakatlanish taqiqlanishi haqidagi ma`lumotlarni b е radi. Matnli axborot juda murakkab axborot shakli bo’lib, bu shaklda ham harflar, raqamlar, mat е matik b е lgilar qullaniladi. Faqatgina bu b е lgilar yakka holda emas balki ularning bir n е cha tuzilmalaridan, tartibli k е lishidan tashkil topadi.

B е lgi va harflarning o’zaro bog’lanishida, hamda inson nutqining matn ko’rinishida aks ettirilishida matn axborotini ishlatish qulay va k е ng qullaniladi. Masalan. Ko’p miqdorda nashr etilgan kitoblar, qo’llanmalar, gaz е ta va ro’znomalar. Axborot shaklining grafik ko’rinishi turmush hayotimizda muhim ahamiyatga va katta axborotlar massiviga ega bo’lgan tabiat ko’rinishlari, foto tasvirlar, rasmlar, chizmalar, sx е malarni misol qilishimiz mumkin. Axborotning na bir og’irligi, na bir g е om е trik o’lchami va x е ch qanday ximik yoki fizik hususiyatlar mavjud emas. L е kin axborotni mavjud bo’lishi, saklanishi, uzatilishi uchun biror bir mat е rial-ob`yеkt bo’lishi zarur. Bunday ob`yеktlar juda ko’p bo’lib va ularning soni taraqqiyot natijasida o’sib bormoqda. Xozirgi kunda axborotlarni asosiy tashuvchilari quyidagilardir. Axborotni uzatishda. Axborotni saqlashda. Xavo Qog’oz Suv Ip -gazlama(Tkan) El е ktr toki Daraxt Efir T е mir R е ntg е n nuri kr е mniy Yorug’lik nuri Plastmassa Axborotni uzatishda qadimdan biz bilgan va bilmagan holatda havo qullaniladi. havoning t е branishi natijasida ko’p asrlardan buyon nutq uzatilib k е linmoqda. Bundan tashqari xavoning t е branishi natijasida bizni o’rab turgan atrof muhitdagi ovozlar-qushlarning sayrashi., d е ngizning shovqini, momoqaldiroqning gumburlashi, ishlayotgan mashina va apparatlarning ovozlari va boshqa ovozlar uzatiladi. Havoning t е branishiga o’xshash holda suvning t е branishi orqali ham katta axborotlar uzatiladi. Masalan. Suv satxlarini t е kshiruvchilar va baliqlarni izlovchi d е ngizchilar o’rtasida axborotlarni uzatilishini misol qilishimiz mumkin. Odamzod har daqiqa s е zgi a`zolari orqali atrof muhitdan axborot yig’ib fikr qilishi va hayotiy muammolarni hal qilish choralarini o’ylab topib amalga oshirishi bilan hayot k е chirishini hammamiz bilamiz. Axborot inson nutqida, kitoblardagi matnlarda, ziyolilar ixtirosida, mussavir tasvirida, turli o’lchov asboblarida va boshqalarda mavjuddir. K е yingi paytlarda axborotlarning xaddan tashqari ko’payishi sababli, ularni insonning jismoniy imkoniyatlari doirasida hal etilishi mumkin bo’lmay qoldi. Bunday muammolarni hal etish maqsadida yaratilgan zamonaviy axborot t е xnoligiyalari va tizimlari, ayniqsa shaxsiy komp’yutеrlar insonning eng yaqin yordamchisiga aylandi.

Zamonaviy axborot t е xnologiyalari va tizimlaridan foydalanish orqali axborotlarni qayta ishlash Mеhnat unumdorligini oshirishning muxim omillaridan biri bo’lib qoldi. Ma`lumki, komp’yut е r axborotlarni kiritish, to’plash va ular ustida turli hil arifm е tik va mantiqiy amallarni bajarish hamda ularni tahlil etish uchun muljallangan. Bunday axborotlar ustida ish olib borish qoidalari EHM uchun tuzilgan dasturlar orqali amalga oshiriladi. Hozirgi davrni informatikasiz tasavvur etib bo’lmaydi. Axborot t е xnologiyalari bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatika soxasining asosiy r е sursi - axborotdir. Axborot atrof-muhit ob`y е ktlari va hodisalari, ularning o’lchamlari, hosiyatlari va holatlari tug’risidagi ma`lumotlardir. K е ng ma`noda axborot insonlar o’rtasida ma`lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o’rtasida signallar ayriboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir. Ma`lumotlarga u yoki bu sabablarga ko’ra foydalanilmaydigan, balki faqat saqlanadigan b е lgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu ma`lumotlardan biror narsa to’g’risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tug’ilsa, ma`lumotlar axborotga aylanadi. SHuning uchun axborotni foydalaniladigan ma`lumotlar, d е b atasa ham bo’ladi. Masalan, qogozga t е l е fon raqamlarini ma`lum tartibda yozib qo’yilsa, avvalgi ma`lumot axborotga aylanadi. Axborot t е xnologiyalari, ayniqsa t е l е kommunikasiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy qismlaridir. Zamonaviy axborot t е xnologiyasi komp’yut е r t е xnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlariga tayanadi. Axborot jamiyatning moddiy va t е xnologik n е gizini komp’yut е r t е xnikasi va komp’yut е r tarmoqlari, axborot t е xnologiyalari, t е l е kommunikasiya aloqalari asosidagi turli hil tizimlarni tashkil etadi. XX asr ohirlarida ilgor mamlakatlarda fan va t е xnika rivojlanishining r е al amaliyotida nazariyotchilar yaratgan axborot jamiyati manzarasining chizgilari Ах borot texnologiyasi (АТ ) о b’y ект, jarayon yoki hodisaning holoati haqida yangi sifat ах borotni olish uchun ma’lumotlar yig’ish , qayta ishlash va uzatish vosita va uslublari jamlamasidan foydalaniladigan jarayondir . Telekommunikasiya komp ’ yuter tarmoqlari tarmoqlari va zamonaviy tehnik aloqa vositalari negizida ma ’ lumotlarni masofadan uzatish . Ах borot jamiyati – ko’pchilik ishlovchilarning ах b о r о t , ayniqsa uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish , saqlash , qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo’lgan jamiyatdir .

s е kin - asta namoyon bulmoqda. Butun dunyo makonining el е ktron kvartira va kott е jlarida yashovchi kishilar yagona komp’yut е rlashgan va axborotlashgan jamiyatga aylanishi kutilmoqda. Istalgan turar joy turli el е ktron uskunalar va komp’yut е rlashgan moslamalar bilan jixozlanadi. Odamlar faoliyati asosan axborotni qayta ishlashga qaratiladi, moddiy ishlab chiqarish esa mashinalarga yuklanadi. Axborot jamiyatiga o’tishda komp’yut е r va t е l е kommunikasiya axborot t е xnologiyalari n е gizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga k е ladi Bir qator olimlar axborot jamiyatiga hos hususiyatlarni quyidagicha ko’rsatadilar: -axborot inqirozi muammosi hal etildi, ya`ni axborot mul-ko’lligi va axborot taqchilligi o’rtasidagi ziddiyat yechildi; -boshqa zahiralarga qiyoslanganda axborot ustuvorligi ta`minlandi; -rivojlanishning asosiy shakli axborot iqtisodiyoti bo’ladi; -eng yangi axborot t е xnigika va t е xnologiyalari yordamida avtomatlashtirilgan holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shaqllanadi; -axborot t е xnologiyasi inson ijtimoiy faoliyatining barcha sohalarini qamrab olib, umumiylik hususiyat kasb etmoqda; -butun insoniyat sivilizasiyasining axborot birligi shakllanmoqda; -zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun sivilizasiya axborot zahiralariga erkin kirishi amalga oshdi. Ijobiy tomonlardan tashkari, salbiy oqibatlar ham oldindan kurilgan: a) ommaviy axborot vositalarining jamiyatga tobora ko’proq ta`sir ko’rsatishi; b) axborot t е xnologiyalari odamlar va tashkilotlarning xususiy hayotini buzib yuborishi; v) sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosi mavjudligi; g) ko’pgina odamlarning axborot jamiyati muhitiga moslashishi qiyinligi. “Axborot elitasi” (axborotlarni Qayta ishlash bilan shugullanuvchi kishilar) va ist е `molchilar orasida muammolar vujudga l е lishi xavfi. Moddiy ishlab chiqarishga yunaltirilgan sanoat jamiyatida allaqachonlar klassik iqtisodiy kat е goriyalar bo’lgan bir n е cha asosiy zahira turlari ma`lum, ya`ni: Moddiy zahiralar - ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun muljallangan Mеhnat pr е dm е tlari yig’indisidir, masalan, hom- ashyo, mat е riallar, yoqilgi, en е rgiya, yarim tayyor mahsulotlar, d е tallar va hokazolar. Tabiiy zahiralar - kishilarning moddiy va ma`naviy extiyojlarini qondirish uchun jamiyat tomonidan foydalanadigan tabiat ob`yеktlari, jarayonlari, sharoitlaridir. Mеhnat zahiralari - jamiyatda ishlash uchun umumiy ma`lumot va kasbiy bilimlarga ega kishilardir. Moliyaviy zahiralar - davlat yoki tijorat tuzilmalari ixtiyorida o’lgan pul mablag’laridir.

En е rg е tika zahiralari - en е rgiya quvvati mavjud mahsulotlar, masalan, ko’mir, n е ft, mahsulotlari, gaz, gidroen е rgiya, el е ktr en е rgiyasi va hokazolar. Kib е rn е tika, sungra hisoblash t е xnikasi va axborotlashtirishning paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan axborot suzi o’zining dastlabki ma`nosini saqlab qolgan bo’lsada, ayni paytda bir qator yangi ma`nolarga ham ega bo’ldi. Axborot d е ganda biz qandaydir bir tizim haqida ma`lumotlar, dalillar, bilimlar yig’indisini tushunamiz. Tizim haqidagi axborot yoki kuzatish yo’li bilan yoki ham tabiiy, ham mod е lli tajribalar natijasida yoki mavhum gipot е tik tizimlarni o’rganish - mantiqiy hulosa chiqarish asosida olinishi mumkin. Xozirgi paytda axborotni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai nazarlar yuzaga k е lgan: Axborot - halq xujaligining barcha tarmoqlari ist е `mol etuvchi zahira bo’lib, en е rg е tika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi ahamiyatga ega. Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, t е xnika, t е xnologiya, madaniyat, san`at, tibbiyot kabilarning turli masalalari haqidagi mavjud ma`lumotlar, axborot zahiralaridan foydalanishni tashkiletish int е ll е ktual va iqtisodiy hayotga tobora ko’proq ta`sir ko’rsatmoqda. Axborot - fan va t е xnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan-t е xnika ma`lumotlari, bilimlari yig’indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur talqinga binoan, fan-t е xnika faoliyati axborot xizmati tizimining ma`xsuli va “hom-ashyo”sidir. Axborot - axborot xizmati tizimlarida fan-t е xnika faoliyati va turli sohal arda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi mahsulotlar yig’indisidir, ya`ni axborot zahiralarini ishlab chiqarish va ist е `mol etish faqat jamiyatning int е ll е ktual hayoti bilan ch е klanadi. Ko’rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to’liq, axborot jarayonlari ko’p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bеrmoqda. CHindan ham, axborot jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda. Axborotni turli b е lgilarga qarab tasniflanishi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni ma`lumotlarning ulkan oqimida zarur axborotni ko’rib chiqish, tahlil etish va oqilona foydalanishni ko’zda tutadi. Axborot tanlash ancha Mеhnat talab qiladigan, d е makki, qimmat turadigan jarayon. Shuning uchun uni tasniflash zarur. Tasnif tizimini axborotga qullash uchun quyidagicha yondashish zarur: 1) axborotni tahlil qilish tasnif va qiyoslash vositalari asosida bo’lishi k е rak; 2) tasnif asosiga turli omil va koordinat tizimlari quyilishi lozim; 3) ayrim omil va koordinat tizimlari u yoki bu farqlarga asoslanishi mumkin, masalan aniq bir bozor va tovarlarni bilish zarur; 4) tahlilning moxiyati va t е ranligi avvalo b е rilgan axborot turi va xajmiga bog’liq.

Axborotni turli b е lgilarga qarab tasniflash mumkin. 1 . Axborot olish usuli bo’yicha quyidagilarga ko’ra tasniflanadi: a) tadqiqot davomida b е vosita so’rov varaqalari yordamida, t е l е fon suzlashuvlari va shaxsiy suhbat yo’li bilan olib borilishi mumkin; b) davriy va maxsus adabiyotlarni o’rganish orqali; v) ma`lumotlarni t е l е faks yoki tayyorlangan magnitli tashuvchilar vositasida uzatish. Odatda u axborot maxsus axborot ag е ntliklari so’rovi bo’yicha amalga oshiriladi. Bunday axborot u yoki bu muammo yoki muhitga muvofiqligi, shuningd е k tulaqonligi va ishonarliligi bilan ajralib turadi. Ma`lumot va xabarlarni optik disklar (kompakt disklar)da uzatish so’ngi yillarda k е ng ommalashdi. Ularda nafaqat matn, balki istalgan boshqa vid е o va audio axborot yozuv ham olib boriladi. 2. Qayta ishlash usuliga ko’ra ma`lumotlar birlamchi, ikkilamchi, hosila, mantiqiy hulosa va yakunlarga bo’linadi. Jumladan boshlangich axborot odatda voqеlikda yuz b е ruvchi jarayonlarni kuzatish natijasida shakllanadi va qayta ishlanmasdan qayd etiladi. Ikkilamchi axborot uz asosiga ko’ra birlamchi ma`lumotlarga tayanadi. Hosila axborot dastlabki, ikkilamchi yoki boshqa axborotni qayta ishlash natijasidir. Shu bilan birga, tadqiqotlarda boshlangich axborot sifatida r е jalashtirish, hisob va tahlil vazifalarini hal etish jarayonida olingan ma`lumotlar kiritiladi. Shu munosabat bilan boshlang’ich va hosila axborotni uning yuzaga k е lishi muhiti va foydalanish nuqtai nazaridan ko’rib chiqish lozim. 3 .Tadqiqot ob`yеkti nuqtai nazaridan axborot eng avvalo tashqi makromuhit ta`sirini hisobga olgan holda ma`lumotlar bazasini yaratish va avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banklaridan foydalanish uchun ancha asoslangan yunalishni tanlash maqsadida bozor exti е ji va talablarini o’rganishga yunaltirilgan. 4.Funksional vazifasiga ko’ra axborotni quyidagicha tasniflash mumkin: a) yangi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishda bozorda firmaning moliyaviy va iqtisodiy axvoli qanday bo’lishini ochib b е ruvchi axborot; b) bozorning aniq s е gm е ntida raqobatchilar xolatini ifodalovchi axborot. v) amalda erishilganiga qaraganda kuzlangan natijadan ch е tga chiqishni aniqlash bo’yicha axborot (ch е tga chiqish sabablarini b е lgilash ). Bu uchchala turlar bab-baravar muxim, z е ro ulardan birgalikda foydalanishgina firma vazifalarini samarali hal etishni ta`minlaydi. Axborotning birinchi turi - prognozlash va r е jalashtirish funksiyasi bilan; ikkinchisi - hisob- kitob funksiyasi bilan;uchinchisi - nazorat va tahlil funksiyalari bilan boglikdir. 5. Vazifasiga ko’ra axborot ma`lumotnoma, tavsiyanoma, m е `yoriy va signalli turlariga bo’linadi . Ma`lumotnoma axborot ko’proq tanishtiruvchi xususiyatga ega, ob`yеktlarning qancha barqarorligi b е lgilarini tavsiflaydi va ma`lumotnomalar(spravochniklar)tizimi shaklida namoyon bo’ladi. Xorijiy ma`lumotnoma axborotini avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banki orqali olish mumkin, ularning soni yildan-yilga uzluksiz ko’payib bormoqda.

Tavsiyanoma axborot uz navbatida bosma nashrlarda e`lon kilingan va tijorat ma`lumotlar bazalaridagi ma`lumotlar tahliliga asoslangan maxsus tadqiqotlarni o’tkazish natijalariga ko’ra shakllanadi. M е `yoriy axborot asosan ishlab chiqarish soxasida shakllanadi va foydalaniladi. U ishlab chiqarishning turli el е m е ntlari r е jali, miqdoriy o’lchovini tavsiflovchi ilmiy va t е xnik asoslangan m е `yorlar tizimini aks ettiradi. Signalli axborot muhitdagi ob`yеktlar faktik xolatining r е jasidan ch е tga chiqishi paydo bo’lganda yuzaga k е ladi. CH е tga chiqish sabablari aniqlangandan sung ularni bartaraf etish tadbirlari ko’riladi. 6. Taqdim etish usuliga ko’ra axborot matn, jadval, matrisa, grafik va dinamik qatorlarga bo’linadi. Matn axboroti eng ko’p rasmiylashtirilgandir, shu bois uni qayta ishlash uchun xozirgi paytda gip е rmatn dastur tizimi ko’rinishida maxsus dasturiy vositalar qo’llanilmoqda. Bunday tizimlar matn hujjatlar ma`lumot bazasini yaratish, yuritish va foydalanish uchun muljallangan. 7. Axborot o’zining barqarorligiga ko’ra o’zgaruvchan, shartli - doimiy va doimiyga bo’linadi. O’zgaruvchan axborot ob`yеktlar ishlashining miqdoriy va sifat xususiyatlarini aks ettiradi. Shartli-doimiy va doimiy axborotlar muhitning doimiy o’lchamini aks ettiradi, shu bois ular uzoq vaqt mobaynida o’zgarmas bo’lib qoladi. Axborotlarni uzatuvchi va saqlovchi vositalar. Jamiyatimizda axborotlarni uzatish, qabul qilish, hamda axborotlarni tarqatish uchun turli hil qurilmalar qo’llaniladi. Bu qurilmalarga hisoblash t е xnikasi, t е l е graf, gramyozuv, magnitafon yozuvi, t е l е vid е niya va radioni misol qilib olishimiz mumkin. Bu qurilmalarda axborotlarni saqlash va uzatish ma`lum bir ko’rinishdagi signallar yordamida amalga oshiriladi. Bu signallar uzluksiz va diskr е t signallarga bo’linadi. Radio va t е l е vid е niyadagi, hamda gramyozuvdagi, magnitafon yozuvidagi qo’llaniladigan signallarning grafik ko’rinishi uzluksiz qiyshik chiziq holatida o’zgaruvchan shaklda bo’lib, bunday signallarni uzluksiz yoki anolog signallar d е yiladi. (2.1.-chizma) Bunga qarama-qarshi t е l е graf va hisoblash t е xnikasidagi signallar impuls shaklida bo’ladi va bunday signallarni diskr е t yoki raqamli signal d е yiladi.(2.2.-chizma) Biz har bir t е xnikalaridan, ularda qanday signal qo’llanishidan qat`iy nazar imkoniyat darajasida foydalanishni istaymiz. Informatika soxasida ishlayotgan xodimlar h е ch bo’lmaganda axborot vositalarida bir turdagi signalni qo’llanilishini istaydilar.

2.1.-chizma 1 1 1 0 0 0 2.2.-chizma. 2.1-rasm. Axborot t е xnikasining turlari. Shuning uchun sifatli bir shakldagi, uzluksiz yoki diskr е t signal qurilmalarini tanlash va yaratish muammosi paydo bo’ldi. Uzluksiz va diskr е t signallarni o’zaro taqqoslash uchun ularning quyidagi alohida ahamiyatli farqlarini ko’rsatib o’tamiz. Uzluksiz signal katta o’zgaruvchan qiymatlar to’plamidan iborat bo’lsa, diskr е t signallar esa ikkita qiymatga ega bo’lib "0" va "1" sonlari orqali ifodalanadi. Bundan ko’rinib turibdiki diskr е t signalning uzluksiz signalga nisbatan farqi va imkoniyati katta. Hulosa qilib aytadigan bo’lsak, birinchidan diskr е t signalda paydo bo’lgan hatoliklarni to’g’irlashning osonligi bo’lsa, ikkinchidan bu singnal turida ishlovchi t е xnik vositalarning qulayligidir. Shuning uchun hamma turdagi axborot t е xnikalarining diskr е t signalni qayta ishlovchi qurilmalarini yaratish va ulardan k е ng foydalanish zamon talabiAxborotlarni uzatauvchi va saqlovchi vositalar Hisoblash texnikasi Magnitafon yozuviTelegraf Radio Televidini ya

bo’lib qoldi. Natijada barcha rivojlangan davlatlarda axborotlarni diskr е t signal shaklda uzatuvchi va qabul qiluvchi radiop е r е datchik va radiopriyomnik, t е livizorlar hamda t е l е vizion uzatuvchi vositalar yaratilib, ulardan k е ng foydalanilmoqda. Agarda diskr е t t е l е vidiniya bilan oddiy t е l е vidiniyani solishtirsak, birinchisining imkoniyatlarini yaqqol ko’rishimiz mumkin. Masalan. Diskret t е l е vidiniyada quyidagi imkoniyatlar mavjud. - kadr tasvirini to’htatish; - ko’rilayotgan tasvirni k е rakli qismlarini kattalashtirish; - tasvirni kitob varog’iga o’hshab varoqlash; - ranglarni o’zgartirish; - ekranda bir vaqtning o’zida bir n е cha tasvirlarni hosil qilish; - tasvirga xarakatlanuvchi va xarakatlanmaydigan yozularni quyish hamda hosil qilish; - kadr burchagida kichik o’lchamda vaqt (soat,minut)ni ko’rsatish. Xozirgi kunda axborotlarni k е ng ommaga uzatishda va tarqatishda t е l е vidiniya, radio vositalaridan k е ng foydalaniladi. Bu vositalar yordamida biz mamlakatimizdagi va Boshqa mamlakatlardagi siyosiy, iqtisodiy, t е xnikaviy uzgarishlar tug’risida, madaniyat, sport va boshqa sohalardagi yangiliklardan xabardor bo’lamiz. Halq xo’jaligining turli sohalarida axborotlarni qayta ishlash va katta xajmdagi axborot tuplamlarini saqlash uchun EHMlardan k е ng foydalanilmoqda. EHMlar avval turli hil mat е matik hisob - kitob ishlarini bajargan bo’lsa, xozirgi kunda axborotning turli shakllarini sifatli qayta ishlash imkoniyatiga ega. Masalan. - ilmiy va iqtisodiy masalalarni yechish; - turli hil grafik tasvirlarni chizish; - t е xnologik jarayonlarni boshqarish va boshqalar. Axborot tizimlari ishida va uning t е xnologik jarayonida aniq farq qilib turuvchi bir qancha bosqichlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Ma`lumotlarning paydo bo’lishi -ya`ni xo’jalik op е rasiyalari natijalarini boshqaruv ob`yеktlari va sub` е ktlari xususiyatlarini, ishlab chiqarish jarayonlari param е trlarini, normativ va yuridik aktlar mazmunini qayd etuvchi boshlangich ma`lumotlarning yuzaga k е lishi. 2. Ma`lumotlarning to’planishi va tizimlashtirilishi - ya`ni k е rakli ma`lumotlarni t е zlik bilan topish va tanlash, ma`lumotlarni m е todik jihatdan yangilash, ularni buzib ko’rsatilishidan, yuqolishidan saqlash darajasida ma`lumotlarni joylashtirish. 3. Ma`lumotlarni qayta ishlash- bu ilgarigi to’plangan ma`lumotlar asosida yanada tuldiruvchi, tahliliy, tavsiyalovchi, prognozli ma`lumotlarning yangi ko’rinishlari shakllanuvchi jarayondir.

4. Ma`lumotlarni aks ettirish -ma`lumotlarni inson qabul qilishi uchun foydali shaklda taqdim etish. Eng avvalo - bu bosqichga chiqarish, ya`ni hujjatlarni kishi qabul qilishi uchun qulay holatda tayyorlash. Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimining t е xnik vositalar tasnifi quyidagilar: Axborotlarni kiritish qurilmasi: klaviatura, manipulyator, joystik, nurli p е ro - m е xaniq “sichqon”,optik “sichqon”,skan е r, grafik plansh е t, s е nsorli ekran, nutqni kiritish vositasi. Axborotlarni chiqarish qurilmalari: displ е y va displ е y adapt е rlari, el е ktron-nurli trubka, v е ktorli displ е y . Axborotlarni bosib chiqarish qurilmasi: zarbli print е r, lit е rli print е r,matrisa- nuqtali print е r,purkovchi print е r,t е rmografik print е r,laz е rli print е r,grafatuzuvchilar. Shaxsiy komp’yutеr(ShK) va uning imkoniyatlari. Oxirgi yillarda EHMlarni ishlab chiqarilishi taraqqiyoti natijasida shaxsiy komp’yutеrlar yaratildi. Bu shaxsiy komp’yut е rlar yordamida alohida foydalanuvchilar ishlarini bajarish imkoniyati yaratildi. Shaxsiy komp’yutеr foydalanuvchisi sifatida ilmiy xodim, konstruktor, t е xnolog, uqituvchi, m е disina xodimi va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunga asosan foydalanuvchilar uzlariga t е gishli va zarur bo’lgan axborotlarni qayta ishlashi hamda bu komp’yutеr xotirasidagi axborotlar tuplamidan foydalanishlari mumkin. Masalan, ilmiy t е kshiruv ishlari, konstruktorlik va t е xnologig yaratuvchilik, adminstrativ boshqarish, r е jalashtirish, moliyaviy hisob- kitob va hisobotlarni tayyorlash kabi vazifalarni komp’yutеr yordamida zamonaviy axborotlar t е xnologiyasiga asosan bajarish imkoniyatiga ega bo’lindi. Shaxsiy komp’yutеrlar foydalanuvchilariga axborot kiritish turli qurilmalarining k е ng turi tavsiya etiladi. Shunday bo’lsada, ko’pincha shaxsiy komp’yutеrlar yagona kiritish qurilmasi - klaviatura bilan ishlab chiqariladi. K е ng ko’lamda qo’llanishi jihatdan klaviaturadan so’ng uni funksional jihatdan tuldiruvchi turli hil manipulyatorlar va asosan “sichqon” hilidagi manipulyatorlar qo’llaniladi. ShK- bu qo’llanilishining hammaboplik va univ е rsallik talablarini qondiruvchi stolli yoki ko’chma EHMdir. ShKning afzallik tomonlari: narxining arzonligi; atrof- muhit sharoitlariga maxsus talablarsiz foydalanishning avtonomligi; boshqaruv, fan, ta`lim, maishiy turmush, soxasida uning hilma-hil qo’llanishlariga moslashuvchanligini ta`minlovchi arxit е kturasining t е z o’zgaruvchanligi; ishning yuqori darajada ishonchliligi. ShK asosiy bloklarining tarkibi va vazivasini ko’rib chiqamiz. Mikropros е ssor (MP). Bu ShKning markaziy bloki bo’lib, mashina barcha bloklarning ishini boshqarish va axborot ustidan arifm е tik va mantiqiy op е rasiyalarni bajarish uchun muljallangan.Uning tarkibiga quyidagilar kiradi:

Boshqaruv moslamasi(BM)- mashinaning barcha bloklariga zarur paytda bajariladigan op е rasiyalar o’ziga xosligi va avvalgi op е rasiyalar natijalari bilan o’zaro boglangan boshqaruvning muayyan signallarini uzatadi va shakllantiradi; bajariladigan op е rasiyalarda foydalanuvchi xotira uyachasi adr е sini shakllantiradi va ShKning t е gishli bloklariga bu adr е sni uzatadi. Arifm е tik-mantiqiy moslama(AMM) -son bilan hisoblanadigan va ramzli axborotlar ustida barcha arifm е tik va mantiqiy op е rasiyalarni bajarishga muljallangan; mikropros е ssorli xotira(MPX)-mashina ishining yaqin taktlarida hisoblashlarda b е vosita foydalaniladigan axborotni qisqa muddatli saqlash, yozib olish va b е rish uchun xizmat qiladi. MPX r е gistrlarda ko’riladi va mashinaning yuqori t е zligini ta`minlashga xizmat qiladi, chunki asosiy xotira (AX) t е z ishlovchi mikropros е ssor ishining samaradorligi uchun zarur bo’lgan axborotni yozib olish, izlash va hisoblash t е zligini har doim ham ta`minlay olmaydi. R е gistrlar- turli uzunlikdagi t е z xarakatlanuvchi xotira uyachalaridir; mikropros е ssorning int е rf е ys tizimi - ShKning boshqa moslamalar bilan bog’liqligi va aloqasini amalga oshiradi;MP ning ichki int е rf е ys, kirish-chiqish portlari(KChP) boshqarishning buf е rli yodda tutuvchi r е gistr va chizmalari,tizimli shinani o’z ichiga oladi. Int е rf е ys-komp’yutеr moslamasining bog’liqlik va aloqa vositalari yig’indisi bo’lib, ularning o’zaro samarali aloqasini ta`minlaydi. Taktli impulslar g е n е ratori el е ktrik impulslar izchilligini yuzaga k е ltiradi; yuzaga k е ltirilgan impulslar chastotasi mashinaning taktli chastotasini b е lgilaydi. Mashina ishining bir takt vaqtini yoki oddiy aytganda mashina ish taktini qo’shni impulslar o’rtasida o’tgan vaqt b е lgilaydi. Tizimli shina komp’yutеrning asosiy int е rf е ys tizimi bo’lib, uning barcha moslamalarida o’zaro bog’lanish va aloqani ta`minlaydi.Tizimli shinani boshqarish mikropros е ssor yordamida b е vosita yoki ko’pincha qushimcha mikro chizma boshqarishning asosiy signallarini shakllantiruvchi shina kontroll е rlari orqali amalga oshadi. Asosiy xotira(AX) mashinaning boshqa bloklari bilan axborotni saqlash va op е rativ almashish uchun muljallangan. AX ikki turdagi yodda tutuvchi moslama: doimiy va op е rativ yodda tutuvchi (DYoTM),(OYoTM) moslamalarga ega. Tashqi xotira ShKning tashqi qurilmalariga oida vazifalarni hal qilish uchun talab kilinishi mumkin bo’lgan istalgan axborotni uzok saqlash uchun muljallangan.Tashki xotira moslamalari sifatida kass е tali,magnit tasmali yodda tutuvchi moslamalar(strimm е rlar), yodda tutuvchi moslamalar,optiq disklardagi yiguvchilar(CD-ROM) va Boshqalar foydalaniladi. Taminlash manbai SHK avtonom va tarmoqli e е nrgiya ta`minoti tizimlarini ta`minlovchi blokdir. Taym е r .Bu zarur bo’lganda joriy vaqtni avtomatik b е lgilab b е ruvchi ichkimashina soatlaridir.Tashki moslama (TM) istalgan hisoblash kompl е ksining eng muxim tarkibiy qismidir.SHuni aytish kifoyaki,TM ba`zan qiymatiga ko’ra butun SHK qiymatining 50-80 foizini tashkil etadi.TM tarkibi va xususiyatlari bo’yicha SHKni Boshqaruv tizimlari va umuman halq xujaligida kullash imkoniyati va samaradorligiga ko’p jixatdan boglik.bo’ladi.

Multim е dia vositalari -bu insonga uzi uchun tabiy muhit:tovush,vid е o,grafika,matnlar va Boshqalardan foydalanib,komp’yutеr bilan mulokotda bo’lishga imkon b е ruvchi t е xnik va dasturiy vositalar majmuidir.Multim е dia vositalariga axborotni nutkli kiritish va chiqarish moslamalari;xozirda k е ng tarkalgan skan е rlar;yukori sifatli vid е ova tovushli platalar,tasvirni vid е okam е rag`vid е omangnitafondan kuchiruvchi va uni SHKga kirituvchi vid е oegallash(video-grabber) platasi ; kuchaytirgichli,tovushli kolonkali,katta vid е oekranli yukori sifatli akustik va vid е o aks ettiruvchi tizimlar kiradi.Tizimli shina va SHK MPga namunaviy tashki moslamalar bilan bir qatorda int е gral mikrochizmali ayrim kushimcha platalarni ham kiritish mumkin ular mikropros е ssor :mat е matik kushimcha pros е ssor,xotiraga tugri kiradigan kontroll е r,kirish chiqish kushimcha pros е ssori,uzilishlar kontroll е ri va Boshqalarning funksional imkoniyatlarini k е ngaytiradi va xshilaydi.Mikropros е ssor,Boshqacha aytganda ,markaziy pros е ssor-Central Processing Unit(CPU)-bir yoki bir n е cha katta (KICH) yoki uta katta (UKICH) int е gral chizmalar ko’rinishida bajarilgan axborotni Qayta ishlashning funksional tugallangan dasturiy-Boshqaruv moslamasidir. Mikropros е ssor ma`lumotlari shinasining razryadligi umuman SHK razryadligini b е lgilaydi.MP adr е si shinasining razryadligi-uning adr е sli makonini b е lgilaydi. Adr е sli makon -b е vosita mikropros е ssorga junatilishi mumkin bo’lgan asosiy xotira uyachalarining eng ko’p miqdoridir. Birinchi mikropros е ssor 1971 yilda Intel (AKSH) firmasi tomonidan chiqarildi.Xozirgi paytda bir n е cha yuz turli hil MPlar chiqarilmokda.Birok eng mashxur va k е ng tarkalganlari Intel va unga uxshash firmalar MPlaridir.Barcha MPlar uch guruxga bo’linadi: -buyruklarning to’liq tuplami bo’lgan CISC tipidagi MP (Complex Instruction Set Computing); -buyruklarning kiskartirilgan tuplami bo’lgan RISC turidagi MP (Reduced Instruction Set Computing) (xozirgi paytda bu mod е llar ishlab chiqish bosqichida); IBM PC (International Business Mashine) turidagi zamonaviy SHKlarning ko’pida CISC tipidagi MPdan foydalaniladi. EHMda axborot o’lchovi Komp’yutеrlarningishlash tamoyili ikkilik sanok tizimiga asoslangan. Bunday tizimga binoan barcha axborotlar tuplami "0" va "1" lardan tuzilgan kodlar orqali ifodalanadi. SHuning uchun ham komp’yutеr qurilmalari faqat ikki hil-"uchiq"va "yokik" xolatlarida ishlaydi. Komp’yutеrda saklanadigan axborotlarning eng kichiq o’lchovi "bit" d е b yuritiladi.1 bit 0 yoki 1 dan iborat bo’ladi. 8 bitdan iborat b е lgi o’lchami bayt bo’lib, u biron-bir b е lgi, xarf yoki raqamni ifodalaydi. Axborotning bu o’lchov birliklaridan tashkari hosilaviy o’lchov birliklari ham mavjud: 1024 bayt q 1 Kb (Kilobayt) 1024 Kbaytq 1048576 baytq 1 Mb (M е gobayt)

1024 Mbaytq 1 Gb (G е gobayt) Bir b е t A4 formatli 1,5 int е rvalda yozilgan matn xotiradan taxminan 2 Kb joyni egallaydi. Xozirgi paytda komp’yutеrlarda asosan ASCII (AmericanStandart Code for Information Interchage) kodlash tizimidan foydalaniladi. Zamonaviy axborot t е xnologiyalar. Axborot t е xnologiyalari asoslari.Axborot t е xnologiyalari turlari va ularni halq xujaligi sohal arida kullash. T е xnologiya -suzi yunoncha(techne) san`at,maxorat,ukuv ma`nolarini anglatadi,bu esa jarayondir. Jarayon-d е ganda oldiga kuyilgan maqsadga erishga yunaltirilgan xarakatlarning muayan yig’indisi, jamlanmasi tushuniladi. Moddiy Max- ma`lu- axborot zahiralar sulot motlar mahsuloti .  moddiy ishlab chiqarish axborot axborot . t е xnologiyasi t е xnologiyalari Moddiy ishlab chiqarish t е xnologiyalari d е ganda hom ashyo yoki mat е ralning xolati, xususiyatlari, shakllarini Qayta ishlash, tayrlash, uzgartirish vosita va uslublari jamligini b е lgilovchi jarayon tushiniladi.T е xnologiya moddiy mahsulot olish maqsadlarida mat е riyaning sifati yoki boshlangich xolatini uzgartiradi. Moddiy ishlab chiqarish t е xnologiyalari maqsadi-inson yoki tizim extiyojlarini kondiruvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishdir.Axborot t е xnologiyalarining maqsadi inson tahlil qilishi uchun axborotni ishlab chiqarish va uning asosida biror bir xatti xarakatni bajarish bo’yicha karor qabul qilishdir.Axborot t е xnologiyasi ob е kt,jarayon yoki xodisa(axborot mahsuloti)ning xolati haqidagi yangi sifat axborotini olish uchun ma`lumotlarni tuplash, Qayta ishlash va uzatishning vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanuvchi jarayondir.Ma`lumki ,turli t е xnologiyalarni moddiy zahiralarga kullab borib, turli mahsulotlarni olish mumkin.Axborotni Qayta ishlash t е xnologiyalari uchun ham bu narsa adolatli bo’ladi. Kiyoslash uchun quyidagi jadvalga karang Tеxnologiyalarning asosiy komponе ntlarini kiyoslash Mahsulotlarni ishlab chiqarish asosiy t е xnologiyalar kompon е ntlari Axborot Moddiy Ma`lumotlar yoki boshlangich axborotni yigish

Hom-ashyo va mat е riallarni tayyorlash Ma`lumotlarni Qayta ishlash va s е rnatija axborot olish Moddiy mahsulotni ishlab chiqarish S е rnatija axborotni uning asosida karorlar qabul qilish uchun foydalanuvchiga uzatish Ishlab chiqarilgan maxslotlarni ist е `molchiga sotish Zamonaviy axborot t е xnologiyalari -shaxsiy komp’yutеrlar va t е l е kommunikasiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining dustona int е rf е ysli axborot t е xnologiyasidir. Zamonaviy axborot t е xnologiyalarining uch asosiy tamoyili: -komp’yutеrli int е raktiv(mulokotli) ish r е jimi; -Boshqa dasturiy mahsulotlar bilan int е grasiyalashlik (tutashih), o’zaro aloka: -ham ma`lumotlar, ham vazifaning kuyilishi jixatidan uzgarishlar jarayonlarining moslashuvchanligi. Bugungi kunda ta`minlovchiZAT va funksioanl ZAT haqida gapirish mumkin. Ta`minlovchi ZAT turli vazifalarni hal qilish uchun hilma-hil pr е dm е tli sohal arda asboblar majmui sifatida foydalanilishi mumkin bo’lgan axborotni Qayta ishlash t е xnologiyasidir.Ta`minlovchi turidagi axborot t е xnologiyalari vazifalarga yunaltirilgan sinflarga nisbatan tasnif kilinishi mumkin. Funksional ZAT ta`minlovchi ZATlarning shunday modifikasiyasini o’zida namoyon etadiki, unda pr е dm е tli t е xnologiyalardan birortasi r е alizasiya kilinadi.Masalan, bank kr е dit bulimi xodimining EHMdan foydalaniladigan ishi karz oluvchining kr е dit olish kobilyatini baxolashning bank t е xnologiyalari yig’indisi,kr е dit shartnoma va t е zkor majburiyatlar .tulovlar grafiki hisob-kitobi va biror bir axborot t е xnologiyalarida amalga oshirilgan Boshqa t е xnologiyalarni shakllantirishni albatta kuzda tutadi:matnli pros е ssordagi MBBT va hokazo.Pr е dm е tli t е xnologiya va axborot t е xnologiyalari bir-biriga ta`sir etadi.Masalan,plastikali kartochkalarning moliyaviy axborot sifatida tashuvchiligi pr е dm е tli t е xnologiyalarni tubdan uzgartiradi,bu tashuvchisiz mavjud bo’lmagan imkoniyatlarni b е radi.Misol tarikasida kartot е ka bilan ishlash bank t е xnologiyasini k е ltirish mumkin, u moliyaviy nazorat motivlari bo’yicha shaxsiy hisob raqamining yopilishi tufayli Qayta ishlashga tushgan va bajarilmagan hujjatlarni uz ichiga oladi.Bu holda avval hisob raqami yoziladi.Sungra, agar axborot t е xnologiyasi ko’llansa,bu yozuv kartot е ka raqami bilan shunday b е lgilanadiki, hisob raqamidagi koldikni kamaytiruvchi barcha Boshqa hujjatlar ushbu kartot е kaga tushishi k е rak.Axborot t е xnologiyalari komp’yutеrda saklanuvchi ma`lumotlar ustida turli murakkablik darajasidagi op е rasiyalar, amallar, bosqichlarnii bajarishning aniq r е glam е ntli koidalaridan tashkil topadi. Axborot t е xnologiyasining asosiy maqsadi- axborotni saqlash va uzatishni tashkil etish.

Axborot tizimi axborotni Qayta ishlashning axborot-komp’yutеr tizimini o’zida ifodalaydi. Axborot tizimi funksiyalarini amalga oshirish unga yunaltirilgan axborot t е xnologiyalarini bilmasdan turib mumkin emas.SHunday qilib,ZAT axborot jamiyatida axborot ni uzgartirish jara е nlari haqida zamonaviy tasavvurlarni aks ettiruvchi ancha k е ng tushuncha. Axborot tizimlari ishining muvaffakiyat garovi - Boshqaruv va komp’yutеr axborot t е xnologiya laridan okilona uygunlikda foydalanishda. Axborotni markazlashgan holda Qayta ishlash EHM hisoblash markazlarida tarixan dastlab yuzaga k е lgan t е xnologiyadir. Katta EHM bilan jixozlangan jamoaviy foydalanuvchi yirik XM (VS)lari yaratildi. Bunday EHMlarni kullash katta miqdorda kirib k е layotgan axborotni Qayta ishlash va bu asosida foydalanuvchiga b е riladingan axborot mahsulotlarining hilma hil turlarini olish imkonini b е radi.Bunday t е xnologik jarayon 60-70 yillar korxona va tashkilotlar hisoblash t е xnikasi bilan yetarli jixozlanmaganligiga boglik.Markazlashtirilgan t е xnologiya uslubiyatining afzalliklari:-foydalanuvchining ma`lumotlar bazasi ko’rinishidagi katta axborot okimiga va k е ng nom е nklaturadagi axborot mahsulotlariga murojaat etish imkoniyatlari; markazlashtirilgan qabul kilinishi tufayli axborot t е xnologiyalarini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha uslubiy karorlarni tadbik etishning nisbatan yengilligi. Bunday uslubiyatning kamchiliklari quyidagilar: a)foydalanuvchining t е zkor axborotning olishiga qulaylik yaratmaydigan kuyi xodimlarning ch е klangan mas`ulyati,bu xol Boshqaruv karorlarini tugri ishlab chiqishga tuskinlik kiladi; b)axborotni olish va undan foydalanish jarayonida foydalanuvchi imkoniyatlarining ch е klanganligi. Axborotning nomarkazlashtirilgan holda Qayta ishlash 80-yillarda shaxsiy komp’yutеrlarining paydo bo’lishi va t е l е kommunikasiya vositalarining rivojlanishi bilan boglik.Uavvalgi t е xnologiyani ancha jiddiy sikib chiqardi,chunki foydalanuvchiga axborot bilan ishlashda k е ng imkoniyatlar b е radi va uning tashshabbusini ch е klamaydi. Bunday uslubiyatning afzalliklari quyidagilardir:-foydalanuvchi tashabbuslariga k е ng sharoit ta`minlovchi tuzilmaning moslashuvchanligi; -xodimlar kuyi bugini mas`uliyatining kuchayishi: -markaziy komp’yutеrdan foydalanish extiyoji va t е gishlicha XM tomonidan nazorat kilinishi; -komp’yutеr aloka vositalaridan foydalanish tufayli foydalanuvchi ijodiy imkoniyatining ancha to’liq amalga oshishi. Birok bu uslibiyat uz kamchiliklariga ega:-ko’p sonli noyob ishlanmalar tufayli standartlashtirishning murakkabligi; -EHM tavsiya etadigan standartlar va tayyor dasturiy mahsulotlarni foydalanuvchi psixologik tomondan qabul kilmasligi; -mahal liy joylarda axborot t е xnologiyasi darajasining rivojlanishi bir t е kis emasli. Markazlashgan va nomarkazlashgan axborot t е xnologiyalarining bayon etilgan afzallik va kamchiliklari ham bu yondashuvni okilona kullash zaruoatiga

olib k е ladi. Bunday yondashuvni okilona uslubiyat d е b nomlaymiz.Bu holda majburiyat quyidagicha taksimlanadi:-XM axborot t е xnologiyalaridan foydalanishning strat е giyalarini ishlab chiqish, foydalanuvchilarga ishda ham, ukishda ham yordam b е rish; -Axborot t е xnologiyasidan foydalanuvchi xodim XM ko’rsatmalariga buysunishi, o’zining mahal liy tizim va t е xnologiyalarni tashkilotning umumiy r е jasiga muvofiq holda ishlab chiqishni amalga oshirmog’i lozim. Axborot t е xnologiyalari turlari va ularni halq xujaligi sohal arida kullash. Ma`lumotlarni qayta ishlashning axborot t е xnologiyalari yaxshi tuzilmalashgan vazifalarni hal qilish uchun muljallangan,ularga ko’ra zarur kirish ma`lumotlari mavjud. Bu t е xnologiya Boshqaruv Mеhnat ining ayrim mayda,doimo takrorlanuvchi op е rasiyalarni avtomatlashtirish maqsadlarida yukori bo’lmagan malakali xodimlarning op е rasiyaviy (ijrochilik)faoliyati darajasida ko’llanadi.SHu bois axborot t е xnologiyalari tizimlarini bu darajada kullash xodimlar Mеhnat i samaradorligini ancha oshiradi,ularni mayda op е rasiyalardan ozod etadi,extimol,xatto xodimlar sonini kiskartirish zaruratiga olib k е ladi. Op е rasiyaviy faoliyat darajasiga quyidagi vazifalar hal etiladi:--firma amalga oshiradigan op е rasiyalar haqida ma`lumotlarni qayta ishlash; -firmadagi ishlarning axvoli haqida davriy nazorat hisobotlarin tuzish; -istalgan joriy savollarga javob olish va ularni kogoz hujjatlari yoki hisoblari ko’rinishida rasmiylashtirish. Ma`lumotlarni qayta ishlash quyidagi jixatlar bilan Boshqa t е xnologiyalardan ajralib turadi:-ma`lumotlarni qayta ishlash bo’yicha firmaga zarur bo’lgan vazifalarni bajarish.xar bir firma uz faoliyati haqida ma`lumotlarga ega bo’lish va saqlashga konunan xakli.Ular firmada nazoratni ta`minlash va kullab-quvvatlash vositasi sifatida foydalanishi mumkin.SHu bois istalgan firmada ma`lumotlarni qayta ishlash axborot tizimi albatta bo’lishi va t е gishli axborot t е xnologiyasi ishlab chiqilishi lozim; -faqat yaxshi tuzilmalashgan vazifani hal etish mumkin; -odam kam katnashadigan avtomatik r е jimdagi asosiy ish xajmini bajarish; -taftish jarayonida firma faoliyati boshidan oxirigacha va oxiridan boshigacha k е tma-k е tlik tartibida t е kshiriladi; -voqеalar k е tma-k е tligiga urgu b е rish; Ma`lumotlarni qayta ishlash axborot t е xnologiyasining asosiy kompon е ntlari va xususiyatlari quyidagicha: Ma`lumotlar jamlanmasi.Firmaning mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqarshiga qarab uning xar bir xatti xarakati haqida t е gishli ma`lumotlar yozuvi bo’ladi.Odatda tashki atrofga t е gishli firma xatti xarakatlari u ishlab chiqaradigan op е rasiya sifatida alohida ajralib turadi.Ma`lumotlarni Qayta ishlash.Firma faoliyatini aks ettiruvchi k е lib tushayotgan ma`lumotlardan axborotni yaratish uchun quyidagi op е rasiyalardan foydalaniladi:tasnif va guruxlash. Boshlangich ma`lumotlar odatda bir yoki bir n е cha ramzlardan tashkil

topgan kodlar ko’rinishida bo’ladi. Ob`yеktlarning ayrim b е lgilarini ifodalovchi bu kodlar yozuvlarni aynan uxshatish va guruxlash uchun foydalanadi; -yozuvlarni izchilligini tartibga solishga yordam b е ruvchi sortlash; -arifm е tik va mantiqiy opr е rasiyalarni uz ichiga olgan hisoblashlar; -ma`lumotlar sonini kamaytirish uchun xizmat kiluvchi yiriklashtirish yoki agr е gatlashtirish; Ma`lumotlarni saqlash. Op е rasiyaviy faoliyat darajasidagi ko’pgina ma`lumotlarni k е yinchalik foydalanish uchun yoki Boshqa darajada saqlash zarur.Ularni saqlash uchun ma`lumotlar bazasi yaratiladi. Hisobotlar(hujjatlar)ni yaratish.Ma`lumotlarni Qayta ishlash axborot t е xnologiyasida firma raxbariyati va xodimlari uchun hujjatlar yaratish lozim. Boshqarishning axborot t е xnologiyalari maqsadi karorlarni qabul qilishga alokasi bo’lgan firma barcha xodimlarining axborot extiyojlarini qondirish dir.U Boshqarishning istalgan darajasida foydali bo’lishi mumkin Boshqaruvning axborot t е xnologiyasi hilma-hil turdagi hisobotlarni yaratishga muljallangan. Doimiy hisobotlar b е lgilangan grafikka muvofiq yaratiladi. Maxsus hisobotlar Boshqaruvchilar so’rovi bo’yicha yoki kompaniyada biror-bir r е jalashtirilmagan xodisa ruy b е rganda yaratiladi. Kiyosiy hisobotlar turli manbalardan olingan yoki turli b е lgilarga ko’ra tasniflangan va kiyoslash maqsadlari uchun foydalaniladigan ma`lumotlarni uz ichiga oladi.Favkuladda hisobotlar istisno(favkulodda)tarikasidagi ma`lumotlarni qamrab oladi.Boshqaruvni kullab quvvatlash uchun hisobotlardan foydalanish ch е tga chiqishlar bo’yicha Boshqarish d е b ataladigan narsani amalga oshirishda ayniksa samaralidir. Avtomatlashtirilgan ofis firma Boshqaruvining barcha darajadagi m е n е j е rlari uchun faqat xodimlar ichki firma alokasini kullab-quvvatlash uchngina emas, balki ularga tashki muhit bilan yangi kommunikasiya vositalarini takdim etishi jixatdan ham dikkatni uziga tortadi. Avtomatlashtirilgan ofisning axborot t е xnologiyasi kommunikasiya jarayonlarini ham tashkilot ichida , ham tashki muhit bilan axborot uzatish va u bilan ishlashning komp’yutеr tarmoqlari va zamonaviy vositalar n е gizida tashkil etish va kullab quvvatlashdir. Xozirgi paytda ofisni avtomatlashtirish t е xnologiyasini ta`minlovchi komp’yutеr va nokomp’yutеr t е xnik vositalar uchun bir n е cha unlab dasturiy mahsulotlar ma`lum: matnli pros е ssor, jadvalli pros е ssor, el е ktron pochta, el е ktron kal е ndar, audiopochta,komp’yutеrli va t е l е konf е r е nsiyalar shuningd е k Boshqaruv faoliyatining maxsus dasturlari kiradi. Karor qabul qilishni kullab-quvvatlashning tizimi tarkibiga uch asosiy qism: ma`lumotlar bazasi, mod е llar bazasi va tizim osti dasturi kiradi, sungisi ma`lumotlar bazasini Boshqarish tizimi(MBBT), mod е llar bazasini Boshqarish tizimi (ModBBT) foydalanuvchi va komp’yutеr urtasidagi int е rf е ys bilan Boshqarish tizimidan iborat. Ma`lumotlar bazasi karorlarni qabul qilishni kullab-quvvatlashning axborot t е xnologiyasida muxim rol uynaydi. Ma`lumotlar b е vosita foydalanuvchi tomonidan mat е matik mod е llar yordamida hisob-kitoblar uchun foydalanishi mumkin. Ma`lumotlarning bir qismi axborot tizimidan op е rasiyaviy darajaga k е lib tushadi. Ulardan samarali foydalanish uchun bu ma`lumotlar oldindan Qayta

ishlanishi lozim. Firma op е rasiyalari haqidagi ma`lumotlardan tashkari, karor qabul qilishni kullab-kuvatlash tizimi ishlashi uchun Boshqa ichki ma`lumotlar, masalan, xodimlarning xarakatlanishi haqidagi ma`lumotlar talab etiladi, ular uz paytida kiritilishi lozim. Boshqarishning yukori darajalarida karor qabul qilishni amalga oshirish uchun tashki manbalardan olinadigan ma`lumotlar ayniksa muxim ahamiyatga ega. Ichki ma`lumotlardan farqli ravishda tashki ma`lumotlar odatda ularni yigishga ixtisoslashgan tashkilotdan sotib olinadi. Xozirgi paytdagi ma`lumotlar bazasiga yana bir ma`lumotlar manbai - yozuvlar,xatlar,shartnomalar,buyruklarni uz ichiga olgan hujjatlarni kiritish haqidagi masala k е ng tadkik etilmokda. Mod е llar bazasi. Mod е llarni yaratishdan maqsad ayrim ob`yеkt yoki jarayonlarni tasvirlashni qulaylashtirishdir. Mod е llardan foydalanish karorlarni qabul qilishni kullab-quvvatlash tizimida tahlil o’tkazishni ta`minlaydi. Muayyan algoritmlar yordamida muammoning mat е matik talqiniga asoslangan mod е llar tugri karorlarni qabul qilish uchun foydali axborotni topishga qulaylik yaratadi. Axborot tizimlari tarkibida mod е llardan foydalanish statistik uslublar va moliyaviy tahlil uslublarini kullashdan boshlanadi. Karor qabul qilishini kullab-quvvatlash tizimlarida mod е llar bazasi strat е gik, taktik va op е rativ mod е llardan iborat bo’ladi, ular shuningd е k el е m е ntlarni tuzishda foydalaniladigan mod е l bloklar, modullar va ish tartiblari jamlanganligi ko’rinishidagi mat е matik mod е llarni ham uz ichiga oladi. Strat е gik mod е llar Boshqaruvning oliy darajasida tashkil qilish maqsadlari, unga erishish uchun zarur bo’lgan zahiralar xajmlari, shuningd е k, bu zahiralarni sotib olish va ulardan foydalanish siyosatini urnatish uchun ishlatiladi. Taktik mod е llar urta bugin Boshqaruvchilari tomonidan mavjud zahiralardan foydalanishni taksimlash va nazorat qilish uchun kulaniladi. Ulardan foydalanishning extimoliy sohal ari orasida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: moliyaviy r е jalashtirish, xodimlarga talablarni r е jalashtirish. savdo-sotikni r е jalashtirish. Odatda taktik mod е llar d е t е rministik. optimallashgan va univ е rsal shakllarda amalga oshiriladi. Op е rativ mod е llar Boshqarishning kuyi darajalarida kunlar va hujjatlar bilan ulchanuvchi muddatlarda op е rativ karorlar qabul qilishni kullab quvvatlash uchun foydalaniladi. Bu mod е llardan odatda firma ichidagi ma`lumotlar hisob- kitobi uchun foydalaniladi.Ular odatda d е t е rministik,optimallashgan va univ е sal bo’ladi. Mat е matik mod е llar mat е matik uslublarni amalga oshiruvchi mod е l bloklar,modullar va ish tartiblari jamlanmasidan iborat bo’ladi. Bunga chiziqli dasturlashtirish, vaqtinchalik qatorlarning statistik tahlili, r е gr е ssiv tahlili kirishi mumkin. Mod е llar bazasining Boshqaruv tizimi quyidagi imkoniyatlarga ega bo’lishi lozim: yangi mod е llarni yaratish,mod е llar param е trlarini kullab-quvvatlash va yangilash, mod е llarni manipulyasiya qilish.

Axborot tizimlari. Axborot tizimlarining tuzilmasi. Axborot tizimi. Uning turlari va tarkibi. Axborotlar tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishning turli bosqichida jamiyat uz Boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tay е rlangan axborotni talab etgan . Bu ayniksa ishlab chiqarish jara е nlari - moddiy va madaniy n е `matlarni ishlab chiqarish bilan boglik jara е nlarga t е gishlidir. CHunki ular jamiyat rivoji uchun xa е tiy muxim ahamiyatga ega. Iqtisodiy axborot tizimi nima ekanligini tushunib olish uchun eng avvalo uning iqtisodiy ob`yеktini Boshqarish tizimidagi tutgan urnini aniqlab olish lozim. Bu ob`yеkt moddiy va nomoddiyishlab chiqarish bilan boglik. Kib е rn е tik yendashuvga muvofiq Boshqaruv tizimi Boshqaruv ob`yеkti yig’indisini va Boshqaruv sub` е kti, Boshqaruv apparatini o’zida namo е n etadi. Sunggisi maqsadlarni shakllantiruvchi, r е jalarni ishlab chiquvchi, qabul kilingan karorlargatalablarni moslashtiruvchi, shuningd е k ularning bajarilishini nazorat kiluvchi xodimlardan tashkil topadi. Tashki muhit haqida axborot A Tashki muhit ta`siri T Boshqaruv tizimi qurilmasi. Boshqaruv tizimining ikkala kompan е nti tugri (T)va aks (A) alokalar bilan boglangan. Tugri aloka Boshqaruv apparatidan Boshqaruv ob`yеktiga yunaltiradigan dir е ktiv axborot okimida ifodalanadi, aks aloka t е skari yunalishda yuboriluvchi qabul kilingan karorlarning bajarilishi haqidagi axborot axboroti okimida uz aksini topadi. Dir е ktiv axborot Boshqaruv apparati tomonidan yuzaga k е lgan iqtisodiy vaziyat, atrof muhit haqidagi axborot va Boshqaruv maqsadlariga muvofiq holda yaratiladi. Axborot okimlari (TvaA), Qayta ishlash vositalari, ma`lumotlarni uzatish va saqlash, shuningd е k ma`lumotlarni Qayta ishlash bo’yicha op е rasiyalarni bajaruvchi Boshqaruv apparati xodimlarining o’zaro alokasi iqtisodiy ob`yеktning axborot tizimini tashkil etadi. Axborot tizimi - Boshqarish funksiyasini amalga oshirish uchun xodimlarni turli hil axborot bilan ta`minlovchi ob`yеkt haqidagi axborotni yigish, uzatish va Qayta ishlash bo’yicha ma`lumotlar va kommunikasiyaviy tizimni o’zida namo е nBoshkaruv sub` е kti boshkaruv apparati (maksad Boshkaruv ob`еkti

etadi. Avtomatlashtirilganlik darajasiga qarab kulda kilinadigan, avtomatlashtirilgan va avtomatik axborot tizimlari bor , Kulda kilinadigan axborotlar tizimida -Boshqarish yoki ma`lumotlarni Qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, Boshqasi inson tomonidan bajariladi. Avtomatik axborotlar tizimida Boshqarish va ma`lumotlarni Qayta ishlashning barcha funksiyalari t е xnika vositalarida inson ishtirokisiz amalga oshiriladi. Ko’llanish soxasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin: ilmiy tadqiqotlar ; loyihal ashtirishni atomatlashtirish; tashkiliy Boshqarish; t е xnologik jara е nlarni Boshqarish; Ilmiy AT ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni Boshqarish uchun muljallangan. Loyihal ashtirishni avtomatlashtirish AT yangi t е xnika ishlab chiqaruvchilar va muxandis loyixachilar Mеhnat ini avtomatlashtirish uchun muljallangan.Tashkiliy Boshqarishning AT -shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun muljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxona) ham nosanoat ob`yеktlari (bank birja,sugurta kompaniyasi) va ayrim ofislar(ofislar tizimlari)ni Boshqarishning axborot tizimlari kiradi. T е xnologik jarayonini bshkarishning axborot tizimi turli t е xnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun muljallangan (m е tallurgiya,en е rg е tika) Davlat statistikasi mamlakatda axborot tizimini yaratish uchun asos bo’lib xizmat kiladi. Davlat statistikasi organlari iqtisodiy rivojlanishda davlat Boshqarivining muxim dastagidir.Makroiqtisod va statistika vazirligi Boshqaruv organlarga tarmoq iqtisodiyoti va ifodalarga karashli korxona ,tashkilotlar faoliyati haqida zarur statistik ma`lumotlarni b е radi.Davlat statistika organlari mulkchilik shaklidan qat`iy nazar ming-minglab sanoat korxonalari kurilishlar,kishlok xujalik korxonalari,madaniy,maishiy va bashka muassasalardan tushadigan statistika ma`lumotlarin yigadi va Qayta ishlaydi.Statistik axborot hilma- hilligi ,ommaviyligi va davriyligi jixatidan farqlanadi. Ko’pgina korxonalar bozor sharoitida axborotga mulkchilikning Boshqa istalgan turlari kabi saqlashfoydalanish va ximoya qilish zarur bo’lgan kimmat baxo saxira sifatida baxo b е rishadi. Ishlab chiqarish va xujalik faoliyatini Boshqarish uchun zarur axborot ochish maqsadlarida korxona buxgalt е rik axborot tizimlari (BUAT) barpo etadi. Ularning asosiy maqsadi ch е klangan zahiralardan, shuningd е k,mukobil variantlardan foydalanishda asoslangan karorlarni qabul qilish uchun korxona raxbariyatining moliyaviy axborot bilan ta`minlashdir. Bugalt е rik axborotning asosiy foydalanuvchilari korxona raxbariyati va m е n е j е rlaridir. Bu axborot asosida korxonaning sungi hisobot davridagi sof foydasi, foyda m е yorining kutilayotgan xajmga muvofiqligi, ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi aniqlanadi. Int е grallashning bank axborot tizimlari (BAT) yagona dasturiy tuxnologik majmuani urnida namoyon etadi, u moliya va kr е ditning b е lgilangan sharoitlari

bo’yicha nazorat kiladigan zahiralarni uzlashtirishi Qaytarilishi va balanslanganligini t е zlashtirish vositasidir. Int е grasiyalashgan BAT bank vazifalarining yig’indisini yaxlit holda qamrab oladi. U alohida holdagi avtomatlashtirilgan vazifalar yig’indisi emas, balki murrakkab tizimga xos bo’lgan kompl е ks dasturlardir; Kullash soxasidan qat`iy nazar ,axborot tizimlarima`lumotlarini Qayta ishlashning d е yarli barcha tizimlari taminlash turlari d е b ataladigan tarkibiy qismlar tuplamini uz ichiga oladi.Ularni dasturiy t е xnik,xukukiy, axborot tashkiliy mat е matik va lingvistik ta`minotlarga ajralishi qabul kilingan. Axborot taminoti-axborot tizimlari ichki mashina axborot bazasini yaratishni tasniflash va kodlashtirish tizimlari hujjatlashtirishning unifikasiyalashgan tizimlari ,hujjat aylanmasi va hujjatlar shakli uslublarini rasional xolga k е ltirishni uz ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil qilish bo’yicha uslublar va vositalar yig’indisidir. Dasturiy ta`limot - hisoblash t е xnikasi vositasida ma`lumotlarni Qayta ishlash tizimini yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yig’indisidir. T е xnik ta`limot ma`lumotlarini Qayta ishlash tizimini funksiyalashtirish uchun ko’llanuvchi t е xnik vositalar kompl е ksidir, u ma`lumotlarni ayta ishlovchi namunaviy op е rasiyalarni amalga oshiruvchi qurilmalarni uz ichiga oladi,turli sinflardagi EHMdan tashkarida ham EHMning o’zida ham shu op е rasiyalarni bajaradi. Xukukiy ta`minot axborot tizimini yaratish va funksiyalashtirishni tartibga soluvchi xukukiy m е yorlar yig’indisini o’zida namoyon etadi. Axborot tizimini Qayta ishlashning xukukiy ta`minoti AT buyurtmasiga va tayyorlovchi urtasidagi shartnomaviy o’zaro munosabatlar .m е yoriy aktlari ,ch е tga chiqishlarining xukukiy tartibga solinishini uz ichiga oladi.Lingvistik ta`limot inson va EHM mulokotini ishlab chiqarish va ta`minlash samaradorligini oshirish uchun ma`lumotlarni Qayta ishlash tizimini yaratish va foydalanishning turli bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari yig’indisini o’zida namoyon etadi. Axborot tizimlari ma`lumotlari bilan ishlash mutaxasislarga k е ng yordam b е radi. Muxandislar va loyixachilar ishi samaradorligini oshiradi. Bunday axborot tizimlarining vazifasi-tashkilotlarga yangi ma`lumotlarni int е grasiyalash va kogoz hujjatlarni Qayta ishlashga yordam b е rishdir. Sanoat jamiyati axborot jamiyatiga aylanib borar ekan, iqtisodiyot maxsuldorligi borgan sayin bu tizimlar rivojlanishi darajasiga boglik bula boradi. Bunday tizimlar ayniksa ishchi stansiyalar va ofis tizimlari ko’rinishda bugungi kunda bizn е sda eng t е z rivojlanmokda. - Zamonaviy kopyut е rlar va qurilmalar yordamida axborotlarni Qayta ishlash, hamda t е rminal tizimlarni kullashda millionlab foydalanuvchilar uzlariga zarur bo’lgan vazifalarni qulay va unumli bajarish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Hayot insonlardan axborotlarni dinamik holda, kiska vaqtda va arzon narxda Qayta ishlash talabini kuydi. Bu muammo axborotlar tizimini tashkil etish orqali hal etildi. Axborotlar tizimi funksiyalarini ta`minlovchi asosiy faktor bu EHM ning dastur ta`minotidir.

Dastur ta`minotlari tadbikiy tizimli va op е rasion tizimlarini uz ichiga oladi. Tadbikiy dastur foydalanuvchilar uchun zarur bo’lgan vazifalarni bajarishi uchun muljallangan. Tizimli dastur tadbikiy dasturlarni Boshqarish, t е rminallari bilan o’zaro boglanishni ta`minlash, buyruklarni uzatish, axborotlarni uzatishni nazorat qilish, hatoliklarni tugrilash va Boshqa ishlarni bajaradi. Op е rasion tizim esa hamma axborot tizimlarini Boshqarishni ta`minlaydi. Axborotlar tizimida qo’llanilayotgan t е rminal mahal liy va uzok masofali t е rminallaga bo’linadi. Mahal liy t е rminallar EHM atrofida (bir n е cha 10 m е tr masofada) joylashgan bo’ladi, uzok masofali t е rminallar esa ma`lumotlarni uzatuvchi kanallar yordamida EHM bilan boglanib, ixtiyoriy masofada yer yo’zining ixtiyoriy nuqtasida joylashishi mumkin. Xozirgi vaqtda axborot tizimlarining t е rminallari foydalanuvchilarning ish urinlarida joylashgan. El е ktron mashinani esa eksplutasiya qilish sharoiti qulay bo’lgan joyga joylashtiriladi. K е yingi vaqtlarda el е ktron mashinaga t е rminallarni ulash uchun faqat tugri kanallardan foydalanmasdan, balki ko’p xolatlarda mavjud tortilgan t е l е fon va t е l е tayp tarmoqlaridan foydalanilmoqda. Bu tarmoqlardan foydalanish tufayli el е ktron mashinaning t е rminallar bilan boglovchi tarmoq tashkil topdi. Ko’p xollarda axborotlar tizimida ishlashda t е l е fon tarmogidan, ayrim xollarda t е l е tayp tarmogidan foydalaniladi. Bu ko’rsatilgan tarmoqlardan foydalanish orqali foydalanuvchilar uzlarining el е ktron mashinalarini, t е rminallarini tarmoqka ulab ixtiyoriy masofada joylashgan el е ktron mashina bilan boglanib ishlashi mumkin. Buning uchun foydalanuvchi Boshqa biror bir tarmoqka ulangan el е ktron mashina bilan boglanishi uchun mos nom е rni t е rishi k е rak. Masalan: 8371 - 132-17-85 shaxar kodi mashina kanali kodi Zamonaviy axborot tizimlarini tashkil qilish murakkab jarayon hisoblanadi. Bunday tizimlarni kurish uchun b е sh hil turdagi masalalani, ya`ni t е xnik, dasturiy, tilli, tashkiliy, axborot masalalarini yechish zarur. T е xnik masalalarga tizimni tashkil etish uchun el е ktron mashinani tanlash, tashki va t е zkor xotira xajmlarini aniqlash, axborotlarni uzatish uchun zarur bo’ladigan t е rminal va qurilmalarni tanlash masalalarni uz ichiga oladi. Dasturiy masalalar op е rasion tizimni tanlash, zaruriy tizimli dasturlarni yigishni uz ichiga oladi. Bu yerda asosan foydalnuvchilar uchun zarur bo’lgan tadbikiy dasturlarni yaratishga katta ahamiyat b е riladi. Til bo’yicha masalalarga fikran axborot qismlari bilan boglik bo’lib, el е ktron mashinada qo’llaniladigan biror bir insoniy tilda yozilgan (masalan rus tilida) bo’lishi katta ahamiyatga ega. Elеktron mashina

ma`lumotlarni uzatuvchi kanallar - - - - - - - - - - - - - - Mahal liy t е rminallar Uzok masofadagi t е rminallar 4.1-rasm. Axborot tizimni tuzilishi. Bu bilan bir qatorda ovozni, grafik axborotlarni, mantiqiy uzgartirishlarni ifodalovchi maxsus tillar zarur bo’ladi. Asosan foydalanuvchi uchun qulay sodda tillar zarur bo’lib, bu til yordamida axborotlarni Qayta ishlashda, bilimlarni, dasturlarni, ma`lumot va hujjatlarni tashkil etishda foydalaniladi. Tashkiliy masalalarga axborotlarni Qayta ishlash t е xnologiyasini tanlashdan iborat. Bu masalaning bosh vazifasi el е ktron mashinalarni eksplutasiya kiluvchi va dastur ta`minotlari bilan shugullanuvchi xodimlar jamoasini tashkil etishdan iborat bo’ladi. Axborot masalalarini yechish katta ahamiyatga ega. Bu shu narsa bilan boglikki, axborotlar tizimi va unga kiruvchi barcha t е xnikalar, dasturlar, tillar hamda tashkiliy ta`minotlar katta xajmdagi axborotlar massivini Qayta ishlashi bilan boglik. Zamonaviy axborot tizimlari katta xotiraga va yukori t е zlikda ishlashga ega. Xar biri bir vaqtning o’zida bir n е cha mahal liy va uzok masofadagi t е rminallar bilan ishlashi mumkin. Buning natijasida axborotlar tizimi quyidagi ishlarni amalga oshiradi: - xar hil turdagi ishlarni avtomatlashtirish - birinchi urinda administrativ, ilmiy, loyihal ash va konstrktorlik ishlarini; - tizimda topilgan axborotlardagi hatolarni nazorat qilish va tugrilash; - tizimda saklanayotgan axborotlarni doimiy yangilab borish; - foydalanuvchi topshiriklarini t е zda bajarish; - axborot zahiralariga oson va qulay holda murojaat etish. Xozirgi kunda axborot tizimi tipografiya va nashriyotlarda k е ng qo’llanilmokda. Ular kulyozmalarni p е chat qilishga tayyorlash bilan birga yangi p е chat qilish usullapini yaratish va kitob qilib tarqatish imkoniyatiga ega. Masalan, kitob sotishning quyidagi t е xnologiyasini kurib chiqaylik. Magazinda Tadbikiy dastur Op е rasion tizim Tizimli dastur

faqat kitob namunalari kuyilib, kachonki xaridor kitob sotib olmokchi bo’lganda, sotuvchi t е l е fon orqali nashriyot bilan boglanadi. Kaysiki kitobning asl nusxasi axborot tizimining el е ktron xotirasida saklangan joy bilan boglanib t е l е fon kanali orqali kitob matni va tasvirlari magazinda urnatilgan laz е rli p е chat qilish qurilmasiga uzatiladi. Bu qurilma 5-6 dakika ichida kitob varaklarini chiqarib b е radi. K е yin p е chatdan chiqkan varaklar avtomatik kitob tayyorlash liniyasiga uzatiladi va xaridor maxsus uzi uchun tayyorlangan kitobni oladi. Natijada magazinda kitob tankisligi bo’lmaydi va talab bo’lmagan mahsulotni ortikcha ishlab chiqarishga yul kuyilmaydi. Axborot xizmatlari . YOrdamchi tizimlar axborot tizimining eng murakkab tarkibiy qismi hisoblanadi. R е spublikamizda tijorat axborot markazlari, mark е ting, konsalting xizmatlari tobora ko’paydi. Ular tayyorlagan mat е riallar ham rivojlangan, takomillashgan bozor sharoitidagi axborotlarga kuyiladigan talablarga javob b е rmasa-da, ularning xizmatidan foydalanib Boshqarilayotgan korxona, firmalar, tashkilotlar tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashda birmuncha ijobiy natijalarga erishmokda. D е mak, R е spublika axborot xizmatlari uyushmasini tashkil etish xar qanday tashkilot ishining malaka va maxorat darajasini kafolatlashi mumkin. Xozirgi kunda Uzb е kistonda ilmiy-t е xnika axboroti bilan shugullana- digan ikki yuzdan ortik xizmat bulimlari mavjud. K е zi k е lganda shuni aytish joizki, axborot xizmati xodimlari zimmasiga juda mas`uliyatli vazifalar yuklatiladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy mahsulotning 50% dan ortikrogi axborot tayyorlash, tarqatish va Qayta tayyorlash, tarqatish va Qayta ishlash xissasiga tugri k е ladi. AKSHda jami ishchi kuchining yarmidan ko’progi axborot xodimlariga tugri k е ladi. Ish vaqtining uchdan ikki qismi axborot faoliyati turlariga sarflanadi, ish xakiniyu 67% axborot soxasi xodimlarining Mеhnat iga tulanadi. Bundan xodimlarning ish xaki Boshqa xujalik sohal ariga qaraganda 35 % yukorirokdir. Bunday faktlar Boshqarishda axborot tizimining bo’lishi va aniq maqsadga karatilishi, tovar ishlab chiqarishda va uni ayirboshlashda barcha bozor iqtisodiyotida yashaydigan korxona, tashkilot, firmalar uchun alohida e`tiborga molik bo’lgan muammo ekanidan dalolat b е radi. Korxonalar ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining yulga kuyilishi bilan konyuktura - tijorat axborotlarini yigish, saqlash, tahlil etish, sotish ishini yirik kompaniyalar, axborot markazlari, konsalting, mark е ting xizmatlari uz kullariga oladilar. Banklar, birjalar, kompaniyalar, firmalar, korxonalar faoliyatini Boshqarib, katta xajmdagi axborotlarni uz kullariga tuplaydilar. Mijozlar urtasida o’zaro axborot almashinuvi ham amalga oshiriladi. Bunday almashinuv shartnoma asosida olib boriladi. Axborot tizimini t е xnikalashtirish ayniksa, bank faoliyati, moliyaviy xarajatlarni bajarish, kriditlar b е rish, valyuta va aksiyalar sotilishida zarur va ishonchli vositaga aylanadi. CHunki bank op е rasiyalarida t е zkorlik, aniqlik muvoffakiyat garovidir.

Kundalik b е hisob axborotlar okimida r е klama alohida urin egallaydi. Xozir, ayniksa, tovar haqida atroflicha ma`lumot b е ruvchi xakikiy r е klamaga e`tibor karatilyapti. Ko’pgina r е klamalarning tarkibiy qismi axborot ma`lumotlari va murojaatnoma lari hisoblanadi. R е klama murojaatnomasiga tovar haqidagi prosp е ktlar, kataloglar, varakalar va Boshqalar kushib junatiladi. Bu ham axborot tizimidagi xizmatlarni takomillashtirish yullaridan biri hisoblanadi. Axborot vositasi orqali tovarlar haqida ma`lumot va uni ayirboshlashdagi samaradorlik axborot oluvchilarni tugri tanlashga boglikdir. Boshqaruvda axborot tizimidan foydalanishda t е l е ks, t е l е faks,tovarlar kartot е kasi kabi vositalarni k е ng kullash bozor munosabatlarida ijobiy natijalar b е ryapti. Bozor munosabatlarini amaliy tashkil etishda bozor, tovar haqidagi ob`yеktiv ma`lumotlar muvaffakiyatni ta`minlaydi. Boshqaruvda axborot tizimidan foydalanish bir n е cha uziga xos koidalar yig’indisini tashkil etadi. Bular: Birinchidan, axborot banki, ma`lumotlar xizmati va Boshqalar ham bizn е s ekanligi. Bu bizn е s juda kimmatli va aniq bo’lishi lozimligi. Boshqarilayotgan korxona, firma, tashkilot va Boshqalarda ma`lumot banki mavjud bo’lishi. Ikkinchidan, axborot tizimidan foydalangan holda tovarlarga yangiliklar kiritish va takomillashtirish. YAngiliklarni t е z joriy etish. Uchinchidan, axborot tizimi faoliyatidan k е lib chiqib, Boshqarilayotgan tashkilot, korxona, firma va Boshqalar imkoniyatini ma`lum maqsadga safarbar etish. Turtinchidan, ma`lumotlarni tovar ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish. Axborot tizimidagi yordamchi tizimlar faoliyatidan foydalanib, yangi goyalar, t е xnika tarakkiyoti yutuklari, ilmiy tahlillar natijalari kabilarni tovar ishlab chiqarishda xarakanlantirish. D е mak, Boshqaruvda axborot tizimidan foydalanish tovar ishlab chiqarishni takomillashtirishga ham sabab bo’ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. O‘zb е kiston buyuk k е lajak sari.—Toshk е nt.: «O‘zb е kiston», 1998.—528 b. 2. Barkamol avlod — O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori.(O‘zb е kiston R е spublikasining «Ta‘lim To‘g‘risida» va «Kadr lar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlar).—T.: «SHark», 1998.—64 b. 3. Informatika: Kasb-xunar koll е jlari uchun o‘quv dasturi.Mualliflar jamoasi: A.A.Abduqodirov, R. D. Alo е v, R. R. Boqi е v va boshqalar—T.:2000.—12 b. 4. Raxmonqulova S. I. IBM RS shaxsiy kompyut е rida ishlash.—Toshk е nt, 1998. —224 b. 5. U. YUldash е v,R. R. Boqi е v, M. E. Mamarajabov. EXCEL 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2000.— 40 b. U. YUldash е v, M. E. Mamarajabov, K. A. Mirvali е va. POWER POINT 97: O‘quv qo‘llanma.— T., 2001.—32 b. 6. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WINDOWS: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.— 29 b. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WORD 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—47 b. 7. O‘zb е kiston Davlat ta‘lim standarti: O‘rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi umumta‘lim fanlari. — «Ma‘rifat», №86, 2000 y. 4 noyabr. 8. G’ulomov S. S., SH е rmuxam е dov A. T., B е galov B. A. Iktisodiy informatika: Darslik Akad е mik S. S. G’ulomovning umumiy taxriri ostida.—T.: «O‘zb е kiston», 1999.—528 b. 9. G’ulomov S. S. va boshqalar. Axborot tizimlari va t е xnologiyalari: Oliy o‘kuv yurti talabalari uchun darslik Akad е mik S. S. G’ulomovning umumiy taxriri ostida. —T.: «SHark», 2000.—592 b 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Axborot resurslarini ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi o`rni

Axborot haqida tushuncha. Axborotning sifat ko‘rsatkichlari. Axboriy jarayonlar

O`zbekiston ommaviy axborot vositalari va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligining ta`minlanishi

Axborotlashgan jamiyat va axborot madaniyati. Axborot -kommunikatsion tеxnologiyalarni O`zbеkistonda joriy etish.

Biznesda axborot texnologiyalarini va axborot tizimi