Muammoni belgilashda tizimli tahlil

Yuklangan vaqt:

05.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

374.9013671875 KB

Ko'chirib olish

Muammoni belgilashda tizimli tahlil Reja: 1. Muammoni belgilashda tizimli tahlilning ustuvorligi. 2. Kuchsiz tuzilmalashtirilgan muammolarn tizimlashtirish.

1.Muammoni belgilashda tizimli tahlilning ustuvorligi Ijtimoiy va maishiy hayotda yuzaga keladigan turli hodisa va voqealarning ifodalanishiga, jarayonlarning yuzaga kelishi va kechishiga (dinamikasiga) e’tibor qaratsak, ularning zamirida ta’lim-tarbiya, aniqrog’i, uning hosilasi sifatida biron bir xulq modeli namoyon bo’lishini ko’zatish mumkin. “Bu masalaga pedagogik faoliyatning manfaati nuqtai nazari bilan qaraganda, ta’lim-tarbiya berish jarayonida professor- o’qituvchilar qator vazifalarni bajarishi ko’zatiladi. Bu vazifalarning muhimlari sifatida - axborot berish, dunyoqarashni shakllantirish, hayot yo’lini tanlashni o’rgatish, madaniylashtirish, muloqotga tayyorlash (jumladan kasbiy), maqsadni shakllantirishni o’rgatish kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin” 4 . Yurtboshimizning o’qituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan bildirgan tabrik nutqida mazkur masalaga alohida e’tibor qaratib, jumladan: “Bu dunyoda har qaysi ongli inson - qaerda ishlamasin, qanday kasbu - kor, lavozim egasi bo’lmasin, unga bilim va tarbiya berib, hayotga yo’llagan muhtaram o’qituvchi va murabbiylari oldida hamisha qarzdorlik hissi bilan yashaydi. Haqiqatan ham, o’zining ko’z nuri, qalb qo’ri, butun borlig’ini bag’ishlab, barchamizga ezgulikdan saboq bergan, otadek mo’’tabar, onadek mehribon siz, aziz ustozlarning hech narsa bilan o’lchab, baholab bo’lmaydigan mashaqqatli va sharafli mehnatingiz uchun har qancha tahsin va tashakkurlar aytsak, arziydi” 5 deb ta’kidlagan.Bu vazifalarni amalga oshirish professor- o’qituvchilar talaba(tinglovchi)larni faqatgina o’quv faoliyatini emas, balki ularni o’zlarini namoyon etish, darsga va atrofdagilarga bo’lgan munosabatini, intilishlarini, qiziqishlarini, e’tiqodi va ta’limga bo’lgan munosabatini ham o’rganib borishadi. Bunda ular asosan kuzatuv, suhbat (diagnostik), kontent tahlil (yozma nazorat ishlarini sharhi), ekspertcha so’rov (boshqa ustozlarning fikrini inobatga olish (bilib olish), faoliyat mahsulini o’rganish (ijobiy yoki salbiy xulq modelini o’rganish) kabi usullardan foydalanib, tahlilni amalga oshirib, galdagi kasbiy vazifalarni belgilash (kasbiy darajada qaror qabul qilish) uchun axborot jamlaydi. Axborot alohida vaziyat, faoliyat, shaxsiy yoki ta’lim

oluvchilarning o’quv faoliyati, shaxsiga, tinglovchilar jamoasiga taalluqli bo’lishi mumkin. Axborot muammoga oidligi bo’yicha sharhlanadi, xulosa va taklif-tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bundan ko’zlangan maqsad to’g’ri qaror qabul qilish jarayonini ta’minlashdan iborat. Ko’rinib turibdiki, faoliyatda turli majmuaviy xususiyatlari bilan tahlil alohida o’rin tutadi. “Tahlil alohida ilmiy tayyorgarlikni, turli ilmiy uslublarni maqsadli tanlash va o’rinli qo’llash, o’rganilayotgan muammo bo’yicha bilimga ega bo’lishni talab etuvchi faoliyatning murakkab turidir” 6 . Bugungi kunga qadar tahlilning barchaga maqbul bo’lgan, ya’ni unversal modeli yaratilmagan (yaratilishi ham mumkin emas), ammo shunga qaramay jamiyat doirasida turli darajalarda tahlil va qaror qabul qilish uchun muhim hisoblangan tahliliy manbalarga ehtiyoj oshib bormoqda. Kasbiy muloqot davomida “tahlil”, “izoh”, “sharh”, “talqin” kabi tushunchalar ko’p qo’llaniladi, biroq ularning mohiyatiga doimo ham e’tibor qaratilmaydi. “Izoh” tushunchasi, birinchidan, so’z, ibora, voqea-hodisa va boshqaga beriladigan tushuntirish, sharh, tavsif (masalan: so’z ma’nosining izohi, qonun moddasining izohi, sharhi) kabilarni anglatadi. Aniq kontestga (matnga) uning ayrim joylariga kiritilgan yoki muhokama qilinayotgan masalaga berilgan qo’shimcha ma’lumot, tushuntirish, eslatma, uqtirish ma’nolarini ifodalaydi. 7 Sharh esa tushuntirish, izohlash, tavsiflash, eslatma kabilarni bildirib, biror narsaning mazmuni, mohiyatini ochib berish, tushuntirib berish, izohlashdir. 8 Tahlil, tarqatish, yozish, tekshirish, surishtirish, hal qilish, ochish degan ma’nolarni bildirsada, unga quyidagicha munosabat bildirish mumkin: tahlil, murakkab tafakkur operatsiyasi hisoblanib, uning yordamida predmet va jarayonlar (hodisalar) aniq o’lchov birligiga ega bo’lgan usullar vositasida yaxlit tarzda yoki alohida qismlarini turli belgi va xususiyatlari bo’yicha aloqadorlik darajasini belgilab beradi. Ko’rsatishicha, tahlil tushunchasi quyidagi tasniflarga ega: 1. Narsa, hodisa va shu kabilarni mohiyat, qonuniyat va boshqa jihatlardan tekshirish, o’rganish ishi;

2. Biror narsa, ma’lumot va shu kabilarni ma’lum nuqtai nazardan o’rganish, baholash; 3. Biror narsaning tarkibini belgilash va uning mohiyatini tadqiq etish. 9 Faoliyatni takomillashtirishda tahlil amaliy mazmun kasb etib, ta’limtarbiyaning sifatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Yuzaga kelgan muammoning (masalan, nizo) sabablarini aniqlash, uni kechishining davriyligini bilish uchun, nizoning vujudga kelishiga ta’sir ko’rsatgan omillarni, bunda avvalo qaysi qonuniyatlarga (ular tabiiy yoki sun’iy bo’lishi mumkin) amal qilinishini bilish lozim bo’ladi. Tahlil, intellektual faoliyatning yuqori bosqichi hisoblanib, hodisa, jarayon (jumladan, pedagogik jarayonni), raqam va dalillarni aloqadorlik darajasini belgilab berishda namoyon bo’ladi. Tahlil, faoliyat shakli sifatida rivojlanib, bugungi kunda tahlilning turli shakli va tahlilning turli usullari vujudga keldi. Negaki, har qanday muammoni, shu jumladan pedagogik faoliyat doirasida vujudga keladigan “X-vaziyat”larni konstruktiv kechishini ta’minlash uchun tahlil amaliy ahamiyat kasb etadi. “Insonlar hamma vaqt jamiyat hayotida sodir bo’ladigan turli voqea va hodisalarning kelib chiqish sabablarini aniqlash masalasi bilan qiziqib kelishgan. Dastavval, buning uchun, voqea hodisalar shaklan qiyoslanib, ularning mazmun va mohiyatiga ko’p ham e’tibor qaratilmagan bo’lishi mumkin. Bu barcha intilishlar hayot davomida paydo bo’ladigan turli to’siqlarni bartaraf etish, paydo bo’lgan muammolarning echimini topish maqsadida amalga oshirilganki, uni biz shartli ravishda tahliliy faoliyat shakllanishining birinchi bosqichi deb ko’rsatsak xato qilmagan bo’lamiz”. Yu.Surmin “Teoriya sistem i sistemn ы y analiz” deb nomlangan o’quv qo’llanmasida: tahliliy faoliyatning ibtidosi Suqrotga borib taqaladi, masalalarni hal etishda u dialogdan (muammoni echimini topish (aniqlash) usuli sifatida - S.R.) foydalanib, munozaralar asosida dalillarni keltirishga musharraf bo’lgan 11 deb munosabat bildirgan.

Tizimlarni tavsiflashda ularning turli jihatlariga e’tibor qaratiladi, tizimni tavsiflashda quyidagi bosqichlarga amal qilinadi: Funksional tavsif bosqichi, bunda alohida funksiyalar ko’rib chiqiladi, ya’ni tizim faoliyatining algoritmlariga e’tibor qaratiladi. Funksiya deganda, maqsadga etaklovchi xossalar nazarga tutiladi. Bunda funksional yondashuv asosida tizimning bajariladigan funksiyalari baholanadi. Tizimning faoliyatmandligini aniqlash tizim holatini belgilash, taktizimlarni boshqarish qonuniyatlarini belgilab olish uchun imkoniyat yaratadi. Morfologik tavsif bosqichida tizim ajratgan unsurlarning tarkibi va ularning aloqadorlik darajasi hamda tizimning tuzilmali jihatlari tasvirlanib, tasvirning to’liqligi va qismlarga ajratilganligi ko’rsatiladi. Axborotli tavsif bosqichida tizimning funksional va morfologik xususiyatlarini ichki va tashqi axborotlarning sifati bilan bog’liqligi belgilab olinadi. Tizim ma’lum munosabatlar vositasida atrof-muhit bilan o’zaro aloqada bo’lishidan dalolat beradi. Bu munosabatlar o’zida: • tashqaridan keladigan (stimul) turtkilarni - (inputs) kirishlarni va atrofmuhitga chiqadigan barcha ta’sirlarni - (outputs) chiqishlarni jamlaydi. Tizimga nisbatan turtkilar, ya’ni stimullar ikki xil shaklda bo’lishi mumkin. Ularga talab va qo’llab-quvvatlashni keltirish joizdir. Talab-turtkilar (stimullar) quyidagi shaklda amal qiladi: • qadriyatlar va xizmatchilarning ish haqi, mehnat sharoitlari, ta’lim, sog’liqni saqlash va boshqalarni taqsimlashga oid (stimul) turtkilar; • fe’l-atvorni tartibga solishga oid (stimul) turtkilar (barqarorlikni ta’minlash); • kommunikatsiya va axborotga oid turtkilar. Bularga, axborotdan erkin va teng foydalanish huquqi va boshqalar kiradi. Qo’llab-quvvatlash turtkilar (stimullar)ga quyidagilarda ifodalanadi: • fuqarolarning qonunlarga rioya qilishi;

$• ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi; • rahbariyatga munosabati va rasmiy\qonuniy axborotga e’tibori; • xizmatlar ko’rsatishi va tizimni moddiy jihatdan moliyalashtirishi. Kirish ga keluvchi talab-turtkilar va qo’llab-quvvatlash turtkilari tizim tomonidan chiqish signallariga aylantiriladi yoki quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: • qonun me’yorlarni yaratish; • qadriyatlar va vazifalarni taqsimlash; • jamiyatda xulq va o’zaro aloqalarni tartibga solish. Chiqish signallari atrof-muhit - shu idora xodimlari jarayonga ma’lum ta’sir ko’rsatadi, javob qaytaradi. “Tizim” tushunchasi o’z mohiyatiga ko’ra ierarxik jarayon, chunki u tizim haqida tushunchalarning xuddi tizimning tashqi muhit bilan o’zaro hamkorligini ifodalaydigan, yirikroq tizimning ayrim qismi, o’ziningba’zi yaxlitligi va shaxsiy bo’lakchalari yig’indisini ko’zlaydi. 12 Tizimning muhim jihati voqelikning ichki tarkibiy qismlariga egaligi, ushbu qismlar orasida pog’anali buysunishning yuzaga kelishi hamda bu qismlarning nisbiy mustaqilligida aks etishi bo’lib, muhit (1chizma) bilan aloqada bo’ladi.$