Машинада иқтисодий ахборотларни қайта ишлаш ва информация ташувчилар - Informatika va AT - Referatlar

Машинада иқтисодий ахборотларни қайта ишлаш ва информация ташувчилар

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

356 KB

Ko'chirib olish

Машинада иқтисодий ахборотларни қайта ишлаш ва информация ташувчилар Режа: 1. Машинада информация ишлаб чиқариш ҳақида тушунча. 2. Тескари алоқа тушунчаси ва унинг бошқарувдаги аҳамияти. 3. Иқтисодий информацияни суҳбатли ва пакетли усулда қайта ишлаш. 4. Информацион системалар ва уларнинг турлари 5. Информация ташувчиларнинг асосий турлари ва ишлатилиш сохалари. 6. Мультимедиа воситалар ва уларнинг турлари хамда ишлатилиши.

Машинада информация ишлаб чиқариш ҳақида тушунча. Иқтисодий информация ишлаб чиқариш жараёни бир неча хил усулда - инсоннинг ўзи томонидан хеч қандай қўшимча қурилмалар жалб этмаган холатда, кичик механизация элементларини жалб этган холда ёки турли хил электрон хисоблаш машиналари ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Агарда информация массивларини хисоблаш техникаси воситаларини жалб этган холда қайта ишлашни истасак ёки бусиз маълумотларни қайта ишлаш мумкин бўлмаса, у холда бу жараён қандай амалга оширилиши хақида яхшилаб ва чуқур фикрлаб олишимиз керак бўлади. Энди сизга навбат, фараз қилинг сизнинг олдингизга фирма ишини компьтер ёрдамида иложи борича тўлароқ автоматлаштириш масаласи қўйилган. Бу масалани хал қилишни қандай асосий босқичларга бўлиб чиқиш мумкин? Нима қилсангиз ушбу иш тез, аниқ, хаммага тушунарли ва содда равишда амалга оширилиши мумкин? Бу муаммоларга тўғри жавоб олиш учун масалага масъулият филан ёндошган холда фикр юритинг ва тегишли хулосаларга келгандан сўнггина матннинг кейинги қисмига ўтинг. Чунки бу сизнинг ижодий ва самарадор фикрлаш қобилиятингизни анча ривожлантиради. Бошқариш инсон фаолияти аниқ мақсадли йўналишини ташкиллаштириш сифатида минг йиллардан бери мавжуд. Бироқ, ҳозирги пайтда бошқариш функциялари жуда муҳим масъулият касб этади - муваффақиятли қарор (ечим) ишлаб чиқариш самарадорлигини оширади, ўйланмасдан, шошма-шошарлик билан қабул қилинган қарор эса катта-зарар етказиши мумкин. Шунинг учун оптимал қарорларнинг танланиши жуда кўп сонли вариантларнинг қараб чиқилишини ва мураккаб ҳисоб-китоб ишларининг олиб борилишини талаб қилади. Бунда маълумотларга машинада ишлов бериш муҳим аҳамият касб этади. Машинада информация ишлаб чиқариш ўзи авваламбор ахборотларни қайта ишлаш жараёни бўлиб, у ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш, тахлил қилиш функцияларини бажаришни ва мос қарорлар қабул қилишни

хамда бажаришни тақозо қилади. Халқ хўжалигининг ривожланиши натижасида бошқаришда қайта ишланиши лозим бўлган ахборотлар ҳажми ҳам орта боради. Ахборотлар ҳажмининг ўсиб бориши ишлаб чиқаришнинг, бошқариладиган системаларнинг мураккаблашиши, бошқаришнинг янги иқтисодий усулларини жорий қилиниши ва бошқа кўпгина омилларга боғлиқ. Иккинчи томондан, ахборотлар ҳажмининг ўсиши бошқариш жараёнининг мураккаблашига олиб келди ва бу ахборотларни автоматлашган қайта ишлаш заруратини келтириб чиқарди. Маълумотларга машинада ишлов бериш жараёнининг соддалашган вариантини схематик тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин: Маълумот тўплаш Маълумотни қайта ишлаш Қарор қабул қилиш Қарорни ижро этиш Ижрони назорат қилиш Бу жараённи банк маълумотларига компьютер ёрдамида ишлов бериш мисолида кўриб чиқайлик. Бунда биз компьютер билан тўлиқ таъминланган банк бўлимини назарда тутамиз. Бошланғич маълумотларни йиғиш ишлари мижоз билан мулоқотда бўладиган банк ходимларининг хар бири ёрдамида амалга оширилади. Бу маълумотларга мижоз келтирган тўлов топширикномаси, тўлов талабномаси ёки кредит инспектори қабул қилган баланс, турли смета ҳисоблари ва хоказолар мисол бўлиши мумкин. Маълумотларга ишлов бериш банк муассасасида қўлланилган амалий программалар, масалан, операцион кун, кредитга лаёкатлиликни аниқлаш каби программалар ёрдамида амалга оширилади. Операцион кун программаси натижани банк куни охирида чиқариб берса, кредитга лаёкатлиликни аниқлаш программаси эса маълумотлар киритилган захоти натижани чиқариб беради.

Натижани олган банк ходими уни таҳлил қилиб, шунга мос қарорни қабул қилади ва уни ижро этишга киришади. Бухгалтерия ҳисоби бўйича маъсул бўлган бош ҳисобчи кунлик балансга кўра, банк бошқарувчиси эса банкнинг умумий натижаларига кўра қарор қабул қилади ва уни ижрога беради. Тескари алоқа тушунчаси ва унинг бошқарувдаги аҳамияти. Атроф мухитдаги барча машина ва механизмлар, ташкилотлар, корхоналар, фирмалар қандайдир усуллар ёрдамида мақсадга мувофиқ равишда бошқарилади. Бунда улар бошқарув объекти сифатида кўрилса, уларни бошқариш учун қандайдир бошқарувчи орган ёки субъект ёрдам беради. Энди бир фикрлаб кўринг, бошқарув деганда нимани тушунасиз? Бошқарувнинг қандай асосий усуллари мавжуд бўлиши мумкин? Бошқарувнинг ўзи қандай қилиб амалга оширилади ва бунда қандай асосий қисмлар бўлиши мумкин? Олдинги бўлимда тескари алоқа деган тушунчани ўрганиб чиққан эдик. Энди унинг нималиги ва қандай қилиб у орқали бошқарув амалга оширилиши мумкинлиги хақида фикр юритиб кўрсак бўлади. Тескари алоқанинг қандай турлари мавжуд бўлиши мумкин ва уларнинг хар бири ёрдамида бошқарув қандай амалга оширилади? Юқорида келтирилган барча муаммолар хақида чуқур фикрлаб олгандан хамда бу йўналишда маълум бир хулосаларга келгандан сўнггина қуйида келтирилган материаллар билан ижодий равишда танишув бошқарув жараёнини яна хам чуқурроқ ўрганишга асос бўлиб хизмат қилади. Юқоридаги схемада кўрсатилган амаллар кетма-кет бажарила бориб, охирида яна шу жараён бошидан бошланади. Схемада кўрсатилган маълумот йиғишдан бошлаб, ижрони назорат қилишгача кетма-кет амалларнинг ўзаро боғлиқлиги "тўғри алоқа" деб юритилса, жараён охиридан яна бошига қайтиши "тескари алоқа" дейилади. Шунинг оқибатида бу жараён тўхтовсиз давом этаверади.

Тескари алоқанинг бошқарувдаги аҳамияти жуда катта. Унинг ёрдамида бошқарувнинг узлуксизлиги таъминланади ва қабул қилинган қарорларнинг оқибатлари текшириб кўрилади. Ушбу холда системага икки қўшимча таркибий қисмлар қўшиш лозим бўлади -назорат ва тескари алоқа. Тескари алоқа системанинг қандай тартибда ўзгаришини аниқлаб берувчи сигналдир. Бошқача сўзлар билан айтганда, тескари алоқа корхона аъзоларига системани бахолаш, ўзгартириш ёки бошқариш учун бериладиган чиқиш сигналидир. Назорат эса тескари алоқа асосида системанинг янги холатга ўтишини таъминлаб берувчи хатти- харакатдир. Тескари алоқани қуйидагича схематик кўринишда ифодалаш мумкин: Очик системаларда тескари алока ва назорат механизми мавжуд бўлмайди. Демак юкорида келтирилган система ёпик система деб аталади. Албатта системанинг ичида бошка бир системалар хам мавжуд бўлиши мумкин. Бундай системалар мураккаб системаларга киради ва улар кисм системаларни ўз ичига қамраб олади. Хар бир система бошқаларидан чегаралар орқали ажратилиб туради. Агарда система ташки мухит кўрсатгичлари ўзгарганда хам, ўз-ўзини ўзгартира ва бошқара олса, бундай системаларни адаптив системалар деб аталади. Хилма хил системаларнинг ўзаро алокаси интерфейслар орқали амалга оширилади. Хар қандай

информацион системани қуйидаги холда схематик равишда ифодалаш мумкин: Иқтисодий информацияни суҳбатли ва пакетли усулда қайта ишлаш. Хозирга келиб сиз иқтисодий информация хақида, унинг асосий турлари ва хусусиятлари хақида анча маълумотлар олдингиз. Энди масала уни қандай усуллардан фойдаланган холда қайта ишлаш мумкинлигини аниқлашга келиб тақалади. Хақиқатан хам иқтисодий информацияни қандай усуллар орқали қайта ишлаш мумкинлигини билмасак, бу ишни компьютер программавий- техник воситалари орқали қандай қилиб амалга ошириш ва бунинг энг яхши усулини танлаш мумкин бўлмай қолади. Юқорида олган билимларингизни ишга солган холда бир фикрлаб кўрингчи, иқтисодий турга мансуб маълумотларни қандай усулларни қўллаган холда қайта ишлаш мумкин? Ушбу усуллардан қайси бири қандай шарт-шароитларда энг яхши натижаларга олиб келади? Агарда бу саволларга тўлиқ жавоб топа олмасангиз, ўзингизни бирор бир корхона хизматчиси деб фараз қилинг хамда иш жойингизда бажарилаётган ишларни компьютерда қайта ишлаш

учун қандай усулларни ишлата олишингиз мумкинлиги хақида фикрланг хамда бу фикрингизни бошқалар билан ўртоқлашинг. Шундан сўнггина қуйида берилган маълумотлар билан танишишингиз ва уларни ўз хулосаларингиз билан солиштиришингиз мумкин. Ҳисоблаш жараёнини ташкил қилиш нуқтаи назаридан ЭҲМ-лар бир программали ва кўп программали турларга бўлинади. Бир программали ЭҲМ-ларда хотирада фақат бир программа сақланади ва унинг бажарилиши амалга оширилади. Демак, программа ва бошланғич информация массивларнинг хотирага киритиш, программа бўйича ҳисоб натижаларни чиқариш босқичлари вақт бўйича маълум кетма-кетликда бажарилади. Бунда ҳар бир вақт бирлигида ЭҲМ-нинг фақат биттагина қурилмаси ишлайди. Бу эса ўз навбатида кўпгина қурилмаларнинг тўла қувват билан ишлашига имкон бермайди. К о рсатилган камчиликлардан қутилиш ва ЭҲМнинг унумини тубдан кўпайтириш учун хрзирги пайтда кўп программали ЭҲМлар ишлатилиши мумкин. Бундай турдаги ЭҲМ- ларда хотирада бир вақтда бир неча программа сақланиши ва процессорда бараварига ёки маълум кетма- кетликда ҳисобланиши мумкин. Бир программа бўйича ҳисоб амалга ошаётганда, уни тўхтатиб, ҳозирги вақтда зарур бўлган бошқа программани ишлатиш ва яна олдинги тўхтатилган программа билан ишни давом эттириш мумкин. ЭҲМ-нинг бундай кўп программалар билан ишлашини амалга ошириш унинг иш унумдорлигини яна ҳам ошириш имконини беради. Бу имконият ЭҲМ хилма-хил қурилмаларини параллел равишда ишлатиш туфайли амалга оширилади. Шуни ҳам қайд қилиш керакки, кўп программали ЭҲМ - лар бир программали, ҳамда кўп программали деб аталувчи икки хил режимда ишлай оладилар. Кўп программали иш режимида қуйидаги асосий икки хил усулни қўллаш мумкин бўлади: - информацияни пакетли усулда қайта ишлаш усули; - савол-жавоб ёки суҳбатли информация ишлаш усули. Пакетли информация ишлаш усули деганда бир неча масалаларни шундай ечиш усулига айтиладики, бунда бу масалаларнинг программалари

ва улар учун керак бўлган информация массивлари машина хотира қурилмасига олдиндан ёзиб қўйилади ва масалалар ечилиши машина томонидан тўла автоматик равишда, инсон иштирокисиз олиб борилади. Демак бу усулда машинада масала ечувчилар машина билан тўғридан - тўғри мулоқотда бўла олмайдилар. Ушбу усулнинг уч хил тури мавжуд: - монопол режим; - вақт бўлиниш режими; - виртуал режим. Программа ва бошланғич информация массивлари Э ҲМ операторларига берилиб, улар орқали масаланинг натижаси олинади. Пакетли усул бир нечта масалани бир вақтда ва тез ечилишига имконият яратиб, машинанинг хилма- хил қурилмалари параллель ишлашига имконият яратади. Юқорида айтилганидек, пакетли информация қайта ишлаш усули ЭҲМ- да бир вақтнинг ўзида бир неча масалаларни ечиш имконини яратиб беради. Бу имкониятни амалга ошириш машинанинг ишини мувофиқлаштириб ва бошқариб турувчи операцион система орқали бажарилади. Ушбу операцион система ёрдамида киритилган маълумотлар ва программанинг асосида масалалар пакети тузилади. Пакетли ахборот ишлаб чиқариш усули берилган масалалар тўпламининг ечилиши вақтини, машина қурилмаларининг параллель ишлашини операцион система программалари ёрдамида амалга ошириш орқали мумкин бўлган энг кам миқдорга келтиради. Пакетларга йиғиладиган программалар икки хил усулдаги приоритетга (афзалликка) эга бўлиши мумкин. Статик усулдаги приоритет олдиндан берилган ва ўзгармас бўлиб, динамик усулдагиси эса пакетнинг программалари бажарилиш жараёнида ўзгариб туриши мумкин. Пакетли усулда ахборот ишлаб чиқаришда қуйидаги уч асосий жараён амалга ошади: • ҳар бир бажарилаётган программа учун ўзига мос равишда приоритет

берилади; • маълум шароитларга мос равишда бажарилаётган программанинг тўхташ жараёни амалга оширилади; • бунда ҳисоб натижаларини чиқариш, хато бўлган тақдирда ҳисобни қайтадан бажариш каби ишлар амалга оширилиши мумкин бўлади; • тўхтатилган программа қайтадан ишга тушиши учун зарур бўлган ахборотнинг химояси амалга оширилади. Бунда операцион система машина қурилмаларини, информация билан таъминловчи объектларни бошқариб турган ҳолда, ЭҲМ орқали ишлатувчиларнинг масалалари ўтишини оператив равишда таъминлаб туради. Операцион системага берилган масала топшириқ деб аталиб, у машина бажарадиган ишлар мажмуасини тўлиқ ҳолда аниқлаб беради. Ушбу топшириқ бирор бир ташқи хотира қурилмасига ёзиб қўйилади ва топшириқларни режалаштирувчи программа ёрдамида бошқа топшириқлар билан бирга навбатга туради. Навбатда турган топшириқлар мажмуаси эса пакет деб аталади. Пакетдаги топшириқлар планлаштирувчи программа ёрдамида, ўз навбати билан машинада ҳисобга қўйилиши мумкин. Пакетли режим анча кўп яхши томонларга эга бўлишига қарамай, баъзи вақтларда уни ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлмаслиги мумкин. Шунинг учун бундай ҳолларда реал вақт режими ёки суҳбатли режим ишлатилиши мумкин. Суҳбатли информация ишлаб чиқариш усулида ишлатувчиларнинг ҳамма программалари доимий равишда машина хотирасида сақланади ва улар ишлаши учун керак бўлган буйруқлар ва информация массивлари ташқи абонентлар томонидан тўғридан-тўғри машинага берилади. ЭҲМ хотираси чегараланган бўлганлиги сабабли, бундай жавоб берувчи программалар сони ҳам чегараланган бўлади. Демак, бизнинг маълум сўровларимизни амалга оширишга имкон берадиган программалар сони ЭҲМ хотираси ҳажмига боғлиқ бўлади. Суҳбатли режим информацион - сўров системаларида, транспортда, меҳмонхоналарда, билет сотишда кўплаб ишлатилади.

Албатта бунда сўровлар ҳар хил приоритетларга эга бўлиши мумкин, чунки ҳар бир талабнинг ўз хусусиятлари ва ишлаш чегаралари бўлади. Масалан, баъзи талаблар бир неча секунд доирасида, баъзилари эса бир неча минут доирасида ечилиши талаб этилиши мумкин. Автоматлаштирилган иш жойларида ҳам ЭҲМ билан ишлашнинг асосий усули, бу суҳбатли усулдир, чунки бунда инсон билан ЭҲМ-нинг бевосита мулоқоти алфавит рақамли клавиатура ёки дисплей орқали олиб борилади. Суҳбатли усулнинг ишлатилиш соҳаларидан яна бирига мисол қилиб ҳисоблаш тармоқларидаги абонент пунктларида ишлашни ҳам келтириш мумкин. Фақат бунда ЭҲМ билан инсон мулоқоти маълум масофада ва махсус воситалар орқали амалга оширилади. Суҳбатли иш режимини ташкил қилишнинг қуйидаги асосий усуллари мавжуд: • дисплей экранида ҳосил бўладиган бажариладиган ишлар рўйхатидан кераклигини танлаб олиш усули МЕНЮ усули деб аталади. • ЭҲМ билан инсон ўртасидаги алоқа маълум саволларга кетма-кет жавобларни киритиш усули билан амалга оширилиши. Бу усул савол-жавоб усули деб аталади. • дисплей экранида чиқадиган маълум кўринишдаги жадвалларни олдиндан қатъий белгиланган усул билан тўлдириш ёки ўзгартириш. Бу усул жадвалларни тўлдириш усули деб аталади. • ЭҲМ билан инсон мулоқоти дисплей экранида маълум бир кўринишдаги график тасвирлар тузиш орқали амалга оширилади. Бу усулга мулоқотнинг график усули деб аталади. • юқоридаги ҳамма усуллар маълум бир миқдорда аралаш равишда ишлатилиши - бу усулга аралаш мулоқот усули деб аталади. • пиктограммалар усули, яъни экрандаги маълум кўринишдаги символлар орқали инсон ва компьютер мулоқоти ҳозирги пайтда кенг тарқалган.

Информацион системалар ва уларнинг турлари Сиз ўз хаётингиз ва билим олишингиз жараёнида жуда кўп хилдаги информацион системаларга дуч келгансиз ва уларнинг хизматидан фойдалангансиз. Ушбу тажрибангизни хисобга олган холда информацион системаларни қандай тизим сифатида тушунасиз ва улар нима учун хизмат қилади деб ўйлайсиз? Хаётда деярли барча сохаларда қўлланиладиган информацион системаларнинг қандай турлари мавжуд деб ўйлайсиз? Нега барча сохаларда фақатгина бир хил информацион системаларни ишлатиш мумкин эмас ва уларнинг хилма-хил турлари қайси кўрсатгичлар орқали аниқланади? Бу муаммолар хақида ўзингиз ёки гурухдаги талаба дўстларингиз билан биргаликда фикрланг ва бирор бир ечимга келганингиздан сўнг уни қуйида берилган маълумотлар билан солиштириб кўринг. Информацион системалар маълумотларни йиғиш, узатиш, сақлаш, қайта ишлаш, қидириш ва натижаларни чиқаришга хизмат қилади. Бу системалар инсон фаолиятининг барча соҳаларида: саноатда, транспортда, банк-молия соҳаларида, илмий-текширув, лойиха-конструкторлик, ўқитиш системаси ва бошқа соҳаларда ишлатилади. Информацион системаларнинг транспорт соҳасида асосий қўлланилиш соҳаси бу билетлар сотиш ва ишлаб чиқариш жараёнларини режалаштириш хамда бошқаришдир. Айниқса билет сотишга мўлжалланган, кенг алоқа тармоғига уланган информацион системалар ривожланиб бормоқда. Бу соҳадаги ривожланган информацион системалар авиацияда кенг қўлланмоқда. Банк системалари. Кўпчилик мамлакатлар банк-молия тизимида ЭХМларнинг алоқа канали тармоқлари орқали уланган информацион системалари кенг ва самарали қўлланмоқда. Бундай системаларни лойиҳалашда харажатларни камайтириш, бошқарув ва мижозларга хизмат кўрсатишни яхшилаш асосий мақсад қилиб қўйилади.

Информацион системаларни қўллаш меҳнат самарадорлигини ошириб, аниқликни таъминлайди, ҳисоботлар сифатини оширади, асоссиз харажатларни камайтиради, ҳисобот ва маълумотларнинг янги турларини тайёрлаш имконини беради. Бу системалар нотўғри операциялар ўтиши эҳтимолини камайтиради, мижозларнинг кутиш вақтини камайтиради. Информацион системалар ўқитиш жараёнида ҳам кенг кўламда қўлланилмоқда. Мисол тариқасида Иллинойс университетида бир қатор мутахассисликлар буйича ўқитишга мўлжаллаб яратилган PLATO системасини қисқача келтирамиз. Бу системада ҳар бир ўқувчи ўз компьютери ёрдамида электрон дарслик ва электрон доскага мурожаат қилиши мумкин. Улар асосий маълумот манбаи бўлиб хизмат қилади. Электрон дарслик матн ва расмлардан иборат бўлиб, ўқувчи талабига кўра унинг мониторига исталган матн ёки сурат ўтказилади. Ўқув жараёнида монитор экранида матн ёки график шаклдаги турли масалалар хосил бўлади, турли холатлар моделлаштирилади, ўқувчи ўтказиши керак бўлган тажриба шартлари берилади ва х.к. Ўқувчи жавоблари ва унинг иш натижалари дархол компьютерда қайта ишланиб унинг билими баҳоланади. Асосий курсдан ташқари ўқувчи бошқа предметлар бўйича маълумот сўраши мумкин. Бундан ташқари ўқувчининг фан материали бўйича ва ўқитиш методикаси бўйича ўз мулохазаларини билдириши ҳам кўзда тутилган. Информацион системалар фақатгина компьютер ва унинг қандайдир программавий таъминоти эмас, балки ташкилотни бошқаришни сифат жихатидан тубдан ўзгартириб юборадиган программавий-техник-ташкилий системадир. Уни самарадор ишлатиш учун ташкилотни, унинг бошқарувини хамда информацион технология воситаларини жуда яхши тушуниш лозим. Самарали информацион системалар ташкилотнинг ажралмас қисмидир хамда уларнинг ўзаро алоқасини қуйидагича схематик равишда ифодалаш мумкин:

Хар бир ташкилотда мавжуд бўлган бўлимлар ва улар бажарадиган вазифаларни қуйидаги жадвал асосида аниқлашимиз мумкин: Ушбу функциялар бир-бирига жуда боғлиқ бўлгани учун хам ташкилот информацион системасини қуриш бир уринишдаёқ амалга ошириб бўлмайди.

Бунинг учун бир неча марта харакат қилиб, хилма хил бўлимларнинг муаммоларини хал қилган холда охирги натижага эришилади. Куйида келтирилган тасвирда информацион системалар тузаётганда ишлатиладиган билим сохалари келтирилганки, уларга риоя қилинмаган тақдирда бир қанча муаммолар келиб чиқиши мумкин. Аг ар юқоридаги иккала ёндошувни биргаликда кўрадиган бўлсак, социотехнологик нуқтаи назардан системаларни лойихалаштириш концепциясига келамиз. Яъни, ушбу холда ташкилот ва информацион технология талаблари қондирилмагунча бир неча бор лойихалаштирилиш амалга оширилгандагина самарали информацион системани хосил қилиш мумкин бўлади. Бу жараённи схематик кўринишда қуйидагича ифодалашимиз мумкин:

Ушбу жараённи амалга оширганда ўнг томонда кўрсатилган ташкилот ўз қонун-қоидалари ва бошқарув принциплари билан биргаликда чап томонда акс эттирилган программавий-технологик комплексга айлантирилади ва у ёрдамида ташкилотни бошқариш амалга оширилади.

Информацион системаларнинг ривожланишини қуйидаги чизмада кўрсатилганидек схематик равишда ифодаланса, уни тушуниш ва тахлил қилиш анча осонлашади. Информация ташувчиларнинг асосий турлари ва ишлатилиш сохалари. Сиз жуда кўп марта «информация ташувчилар» деган жумлани эшитгансиз ва унинг нималигини бироз биласиз. Энди бир фикрлаб кўрингчи, информация ташувчилар нима ва улар нима мақсадларда ишлатилади, унинг қандай асосий турлари мавжуд, уларга маълумотлар қандай усуллар орқали ёзилади ва қандай шароитларда қайси турдаги информация ташувчилар ишлатилади? Уларнинг маълумот сақлаш хажми канча ва у қандай катталиклар орқали аниқланади? Қайси турдаги информация ташувчилар кенг миқёсда ишлатилади ва нима учун? Ушбу саволлар хақида фикрлаб қўринг ва лозим бўлса тегишли адабиётларни ўрганиб чиқинг ва сўнгра ўз фикрларингизни қуйида келтирилган маълумотлар билан солиштиринг. Агарда бу маълумотларда бирор бир етишмовчилик ёки камчиликлар бўлса, бу хақда маъруза, семинар ёки лаборатория дарсларини олиб борувчи ўқитувчилардан сўранг хамда уларни иложи борича тўлдиришга харакат қилинг. Хозирги пайтда информация ташувчиларнинг қуйидаги асосий турлари мавжуд ва улар ўз имкониятлари хамда сиғимларига мувофиқ равишда хилма-хил сохаларда ишлатилишдари мумкин:

Магнит информация ташувчилар - магнит ленталар, қаттиқ ва юмшоқ магнит дисклар, магнит цилиндрлар, магнит карталар ва хакозолар. Уларда маълумотлар асос материалнинг магнит хоссаларини ўзгартириш хисобига ёзиладилар ва ўқиладилар. Оптик информация ташувчилар - уларга маълумотлар мухитнинг оптик хусусиятларини ўзгартириш хисобига ёзиладилар ва ўқиладилар. Магнитооптик информация ташувчилар - бундай турдаги маълумот ташувчиларга маълумотлар магнит ва оптик хусусиятларнинг бир-бирига боғлиқлиги туфайли ёзиладилар ва ўқиладилар. Электрон информация ташувчилар - бундай турдаги маълумот ёзиш воситалари махсус микрочиплар асосида ташкил қилинган бўлиб, электрон схеманинг хусусиятларига боғлиқ равишда хилма-хил хажмдаги маълумотлар ёзиш имконини беради. Голографик информация ташувчилар - уларда информация ёзишнинг голографик усулларидан фойдаланган холда ёзиладилар ва қайта ўқиладилар. Бундай хилдаги информация ташувчилар катта хажмлардаги маълумотларни ёза олиш хусусиятлари билан бошқаларидан ажралиб турадилар. Езилиш кўрсатгичларини ўзгартирган холда бундай маълумот ташувчиларнинг биттасига бошқа ёзувлар сақланган холда бир неча марта маълумот ёзиш ва ўқиш мумкин. Махсус информация ёзиш воситалари - булар компьютерда қўлланилаётган программавий таъминот билан боғлиқ бўлиб, катта миқдордаги маълумотларни ёзиш, сақлаш ва ўқиш имконини беради. Мисол сифатида флеш-диск деб аталган кичик хотира қурилмаларни келтириш мумкин. Уларнинг габарит ўлчамлари жуда кичик бўлишига қарамай, бир неча юзлаб мегабайтдан гигабайтларгача хажмдаги маълумотларни ёзиш ва сақлаш имконини беради. Хар бир турдаги информация ташувчига маълумот ёзиш ва ўқиш ўзига хос қурилмалар хамда мосламалар орқали амалга оширилади.

Мультимедиа воситалар ва уларнинг турлари хамда ишлатилиши. «Мультимедиа воситалар» деган тушунча сизга нимани билдиради ва уни компьютерда ишлатиш сизга қандай қўшимча имкониятлар беради? Бу саволни таниш талаба дўстларингизга ва компьютер билан яхши таниш шахсларга берган холда, жавобни ойдинлаштиришга харакат қилинг. Агарда ўзингизни қониқтирадиган жавоб топа олмасангиз адабиётлар руйхатидаги келтирилган тегишили китоблардаги маълумотлардан фойдаланинг. Мультимедиа деб номланган тушунча маълумотларни бир қанча ифодаланиш усулларидан фойдаланган холда ифодалаш бўлиб, у хар бир информация ифодалаш воситасида хилма хил турларда тасвир этилади ёки кўрсатилади. Масалан, китоб, газета ва журналларда матн ва график материаллар кўрсатилса, радиода овоз ва мусиқа, телевидение ва кинода эса харакатланувчан объектлар, мусиқа ва овоз ифодаланади ёки тасвирланади. Демак, уларнинг хар бирида хилма хил турдаги маълумотлар алохида холда ифодаланади. Хисоблаш техникасининг ривожланиши ва унинг турли хил сохаларга кириб бориши матнни, овозни, гапни, графикани хамда видео хужжатларни бирлаштириш бир вақтда ифодалаш имконини яратди. Бу хилдаги комплекс хужжатларни мультимедиа хужжатлар деб атала бошланди хамда уларни яратишга ва улар билан ишлашга ёрдам берадиган программавий воситаларни мультимедиа программалар деб аталди, бундай ишларни бажаришга имкон берадиган қурилмаларни эса мультимедиа воситалари деб номланди. Булардан келиб чиққан холда мультимедиа деб хилма-хил турларга мансуб маълумотларни бир бутун интерактив мухитда бирлаштирувчи программавий, аппарат ва информацион воситаларга айтилади дейишимиз мумкин. Интерактив мухит деганда маълумотларни кўриб чиқиш жараёнини бир бирига боғлиқ равишда бошқариш мумкинлиги таъминланган холатга айтилади. Яъни, фойдаланувчининг информацион воситага таъсир кўрсата

олиши интерактивлик деб аталади. Ушбу интерактивликни амалга оширилиш мумкинлиги имконияти хисоблаш техникасининг мультимедиа воситаларини бошқа техник воситалардан фарқини ташкил қилади. Кўпчилик холларда мультимедиа тушунчаси овозни эшиттира оладиган воситалар хамда лазер компакт дисклари билан хам боғлиқ холда тушунилади. Хар қандай мультимедиа компьютернинг ажралмас қисми бўлиб компакт дисклардан маълумот ўқувчи ва ёзувчи қурилма хизмат қилади. Демак, мультимедиа компьютер товуш картаси ва CD - ROM билан таъминланган бўлади, мультимедиа монитор эса товуш колонкалари ва товушнинг баландлигини бошқара оладиган қурилмалар билан жихозланган бўлади, мультимедиа процессорнинг буйруқлар системасига овоз ва график тасвирлар билан ишлай оладиган махсус инструкциялар қўшилади, мультимедиа программавий таъминот эса CD - ROM ларда ёзилган бўлиб, унинг таркибига мультимедиа маълумотлар ва улар билан ишлаш имкониятини берадиган программалар киради. WINDOWS операцион системасининг асосий менюсида Мультимедиа деб номланган меню бўлиб, мультимедианинг барча стандарт воситалари унда жойлашган. Масалан, Регулятор уровня, Фонограф, Лазерный проигрыватель, Универсальный проигрыватель ва хакозоларни шу жумлага киритиш мумкин.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

O'xshashlar

Жадваллар редакторида иқтисодий маълумотларни қайта ишлаш

Маълумотларни параллел қайта ишлаш

Ахборот хавфсизлиги инцидентларини қайта ишлаш ва аниқлаш

Иқтисодий информатика назарий асослари, маълумотларни классификациялаш ва кодлаштириш

Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни