Иқтисодий информатика назарий асослари, маълумотларни классификациялаш ва кодлаштириш - Informatika va AT - Referatlar

Иқтисодий информатика назарий асослари, маълумотларни классификациялаш ва кодлаштириш

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий информатика назарий асослари, маълумотларни классификациялаш ва кодлаштириш Режа: 1. Иқтисодий информатика тушунчаси. 2. Бошқарув жараёнлари технологияси ва уни ташкил қилиш. 3. Информация турлари ва миқдори. 4. Иқтисодий ахборотнинг структуравий бирликлари. 5. Иқтисодий ахборотларни таснифлаш ва уни кодлаштириш.

Иқтисодий информатика тушунчаси. Ахборотларни қайта ишлаб чиқиш жараёнида уларнинг қандай турга мансублигини ва унинг асосий хусусиятларини аниқлаш лозим бўлади. Бу муаммони хал қилиш учун маълумот ишлаб чиқариш жараёнини, маълумотлардан фойдаланувчилар кимлар эканлигини, қайта ишланган маълумотлар нималар учун ишлатилишини ва бу билан боғлиқ бошқа муаммоларни чуқур хамда атрофлича ўрганиш лозим бўлади. Фараз қилинг, Сиз бирор бир корхонада хисобчи бўлиб ишлайсиз ва бошлиғингиз Сизга ушбу корхонанинг бухгалтерия ишини компьютер ёрдамида автоматлаштириш вазифасини қўйган. Фикрлаб кўрингчи, бу масалани хал қилиш учун Сизга нималар қилиш лозим бўлади ва Сиз қандай турларга мансуб маълумотлар билан ишлашингиз керак бўлади? Агарда биз буларни иқтисодий сохага мансуб маълумотлар десак, яна қандай сохаларга мансуб маълумотлар хақида биласиз? Хилма хил сохаларга оид маълумотлар бир биридан фарқланадими ёки йўқми? Агар фарқланса қайси кўрсатгичлари билан фарқланади? Тегишли адабиётлардан фойдаланган холда ёки дўстларингиз билан мулоқот орқали бу муаммоларни мустақил хал қилишга харакат қилинг. Ахборотлардан фойдаланиш белгисига қараб уларни бир неча турларга бўлиш мумкин. Хусусан, улардан бири ва муҳими иқтисодий ахборотлардир. Иқтисодий ахборотларни тасвирлаш объекти-ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятларидир. Ахборотларнинг аҳамияти эса ана шу ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятини бошқариш чоғида улар ишини янада такомиллаштириш, техника-иқтисодий кўрсаткичлар системасини янада яхшилаш мақсадида фойдаланилади. Иқтисодий ахборотлар деб, иқтисодий соҳанинг барча томонини бутунлай тасвирлайдиган ҳар хил маълумотлар тўпламига айтилади. Улар ёрдамида халқ хўжалигини ва унинг айрим олинган тармоқларини бошқариш учун тасвирлаш, қайд этиш, узатиш, сақлаш ва бошқа техник воситаларидан фойдаланиш зарурдир.

Иқтисодий ахборотлар тўғрисида иккинчи ўхшаш қоидани ҳам келтириш мумкин: халқ хўжалигининг иқтисодий соҳасини тўла тасвирлайдиган маълумотларни "иқтисодий ахборотлар" деб аталади. Умуман, иқтисодий ахборотлар муҳим тушунча ҳисобланиб, у хўжалик, ишлаб чиқариш, истеъмол ва моддий ресурслар, меҳнат ҳамда пул ресурсларининг таркиби, объектлар ишининг айнан маълум вақтларгача ва унгача бўлган ҳолатлари хақидаги ахборотлар системасини ўз ичига олади. Корхона, ташкилотларнинг, жамоа хўжалиги фаолиятларининг иқтисодий ахборотлари натурал, қиймат ва бошқа кўрсаткичлар орқали акс эттирилади. Бу ахборотлар қатор характерли хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг асосийларига қуйидагиларни киритиш мумкин. • ахборотлар ҳарфли-рақамли белгилар орқали ифодаланади; • берилган маълумотлар ва ҳисоблаш натижалари, айрим ҳолларда оралиқ натижалари ҳам узоқ вақт сақланиши керак; • бир манбадан келиб чиққан дастлабки ахборотлар ҳар хил бошқариш функцияларида ўз аксини топади; • бажариладиган ҳисоблаш жараёнлари нисбатан кўп бўлмасада, катта ҳажмли ахборотларга турли мазмундаги маълумотларни олиш учун турлича усулда ишлов берилади; • иқтисодий ахборотларнинг кўпчилик қисми мунтазам равишда ишланади; • бажариладиган аниқ функцияларга кўра ахборотлар берилган вақтларда ишланади. Иқтисодий ахборотларнинг ўзига хос хусусиятларини ва структурасини ўрганиш ахборотни қайта ишлашни комплекс механизациялаш ва автоматлаштиришни таъминловчи техник воситаларни тўғри танлаш учун зарурдир. Шуни алоҳида қайд этиб ўтиш керакки, "ахборот" ("информатика") тушунчасининг ишлатиш соҳасига қараб кўплаб маъноси бор. Кибернетика фани учун ахборотлар марказий тушунча ҳисобланиб, маълумотлар ва

уларнинг истеъмолчилари ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Бу ерда "маълумот" сифатида бирон нарсага ёки бирор кимсага нисбатан ҳар хил хабарлар, ахборотлар, фактлар ва билимлар тушунилади. Иқтисодий ахборотлар қайта ишлашнинг автоматлаштириш системасида ахборотлар ҳар хил маълумотлар билан тенглаштирилади, бу ҳолда маълумотлар нима ёки ким хақидаги маълумотларни тўплаш сифатида талқин этилади. Кибернетик ёндашувда ахборотлар истеъмолчи учун фақат янги, фойдали ва марказий маълумот ҳисобланиб, вазифа - уларни чиқариб, топиб олишдан иборат бўлади. “Ахборот” терминининг яна бир маълум изоҳи бўлиб, у сақлаш, узатиш ва қайта ишлаш объектларини билдиради. Ҳар бир илмий соҳа, инсонийлик тажрибаси ўзининг ахборотларига эга. Иқтисодий соҳа, жамият иқтисодий фаолияти шунақа ахборотларга эгаки, биз уларни "иқтисодий ахборот" деб атаймиз. Иқтисодий ахборот ўз тушунчаси бўйича, бир томондан "ахборот" категориясига мансуб бўлса, иккинчи томондан, иқтисод ва халқ хўжалигини бошқариш билан узвий боғланган. Иқтисодий ахборотлар бошқаришнинг қуроли бўлиб хизмат қилиб, бир вақтнинг ўзида бошқаришнинг ажралмас элементи бўлиб ҳисобланади. Иқтисодий ахборотни бошқарув ахборотининг ранг-баранглиги сифатида қараш мумкин, яъни, улар халқ хўжалигини бошқаришнинг ташкилий - иқтисодий масалаларининг ташкилий ечимини таъминлайди. Зеро, иқтисодий ахборотлар халқ хўжалиги ва унинг тармоқларининг ҳолатини акс эттирадиган маълумотлар тўпламидан ташкил топади. Иқтисодий ахборотлар ишлаб чиқариш ёки ноишлаб чиқариш соҳаларида амалга ошириладиган бошқариш жараёнининг ахборотларидан ажралмасдир. Шунинг учун ҳам иқтисодий ахборот халқ х қ жалигининг барча тармоқларида, табиийки барча умумдавлат бошқарув органларида кенг кулланилади.

Бошқарув жараёнлари технологияси ва уни ташкил қилиш. Фараз қиламизки, Сиз бирор бир корхонанинг рахбарисиз ва зиммангизга бу корхонани мақсадга мувофиқ равишда бошқариш масаласи қўйилган. Сизда хилма хил ресурслар, шу жумладан ишчи ва хизматчилар, техника, пул маблағлари, турли хил маълумотлар мавжуд. Корхонанинг асосий мақсади ресурсларни оптимал равишда ишлатган холда кўпроқ фойда олишга эришишдир. Ушбу муаммони хал қилиш учун Сиз нималар қилган бўлар эдингиз? Бажарадиган ишларингиз кандай асосий босқичлардан иборат бўлган бўлар эди? Бошқариш инсон фаолияти аниқ мақсадли йўналишини ташкиллаштириш сифатида минг йиллардан бери мавжуд. Бироқ, ҳозирги пайтда бошқариш функциялари жуда муҳим масъулият касб этади - муваффақиятли қарор (ечим) ишлаб чиқариш самарадорлигини оширади, ўйланмасдан, шошма-шошарлик билан қабул қилинган қарор эса катта зарар етказиши мумкин. Шунинг учун оптимал қарорларнинг танланиши жуда кўп сонли вариантларнинг қараб чиқилишини ва мураккаб ҳисоб-китоб ишларининг олиб борилишини талаб қилади. Бошқаришнинг ўзи авваламбор ахборотлар алмашиниш жараёни бўлиб, у ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш, тахлил қилиш функцияларини бажаришни ва мос қарорлар қабул қилишни, бажаришни тақозо қилади. Халқ хўжалигининг ривожланиши натижасида бошқаришда қайта ишланиши лозим бўлган ахборотлар ҳажми ҳам орта боради. Ахборотлар ҳажмининг ўсиб бориши ишлаб чиқаришнинг, бошқариладиган системаларнинг мураккаблашиши, бошқаришнинг янги иқтисодий усулларини жорий қилиниши ва бошқа кўпгина омилларга боғлиқ. Иккинчи томондан, ахборотлар ҳажмининг ўсиши бошқариш жараёнининг мураккаблашига олиб келади. Бошқариш жараёнининг соддалашган вариантини схематик тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин:

Маълумот тўплаш Маълумотни қайта ишлаш Қарор қабул қилиш Қарорни ижро этиш Ижрони назорат қилиш Схемада кўрсатилган амаллар кетма-кет бажарила бориб, охирида яна шу жараён бошидан бошланади. Схемада кўрсатилган кетма-кет амалларнинг ўзаро боғлиқлиги ”тўғри алоқа” деб юритилса, жараён охиридан яна бошига қайтиши ”тескари алоқа” дейилади. Шунинг оқибатида бу жараён тўхтовсиз давом этаверади. Шундай қилиб, ахборотлар бошқариш жараёнида муҳим роль ўйнайди. Бу нарса, айниқса ҳозирги пайтда, бозор иқтисодиёти шароитида жуда ҳам катта аҳамиятли ҳисобланади. Наинким, бу давр ахборотлар оқимининг катталиги, хилма-хиллиги ва мураккаблиги билан изоҳланиб, уларни оператив равишда бошқарув органларига етказиб бериш ва керакли ечимлар қабул қилишда фойдаланиш-халқ хўжалигида бошқарув жараёнини такомиллаштиришнинг муҳим шарти бўлиб хизмат қилади. Хўш, ахборот ва маълумот нима? ”Ахборот” лотинча " informatio " сўзидан олинган бўлиб қанақадир, нимадир хабар беришни, қанақадир факт ва воқеани тушунтиришни билдиради. ”Маълумот” сўзи ахборот ташувчилардаги, машина ва қурилма хотирасидаги, шунингдек маълумотларни машинада қайта ишлаш ва уларни сақлашни ташкиллаштириш пайтидаги маълумотларга тушунтирилади. Одатда, бу ахборот ва маълумот тушунчалари бир бирига тенглаштирилади. Умуман бу тўғри, йўл қўйиб бериш мумкин ҳол, чунки бу тушунчалар реал объект ва жараёнларни акс эттиради. Лекин бу тушунчалар ўртасида фарқ бўлиб, берилган маълумотлар ахборотнинг моддий ифодасидир. Берилган маълумотлар маълум тилда ифодаланади ва маълум моддий маълумот

ташувчида қайд қилинади. Фойдаланиш объектига қараб жуда кўп ахборот турлари мавжуд. Улардан муҳими иқтисодий ахборотлардир. Информация турлари ва миқдори. Бизнинг атрофимиздаги мухитда информациянинг турли-туман турлари мавжуд бўлиб, биз уларни бир биридан фарқлашни билишимиз ва уларни таснифлай олишимиз керак. Бу билимлар бизга ахборот технологияларини муваффақиятли равишда жорий қилишга хамда программавий-техник воситалардан оптимал фойдаланишда катта ёрдам беради. Ахборот технологияларини жорий қилаш мақсадида информацияни таснифлаш ва гурухларга ажратиш муаммосини тўғри хал этиш учун компьютерлаштирилаётган объектни чуқур ўрганиш ва уни бошқарув жараёни билан боғлаш лозим бўлади. Агар Сиз бирор бир ташкилот хизматчиси бўлсангиз ва Сизнинг зиммангизга ундаги барча ахборот турларини аниқлаш топширилган бўлса, ахборотларни қандай гурухларга бўлган бўлардингиз, яъни уни қандай таснифлардингиз? Хақиқитан хам, иқтисодий ахборотлар ранг-барангдир. Улар моддий ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш, шунингдек халқ х қ жалигининг тармоқларига тегишлилиги билан бир- биридан фарқ қилади. Агар хал хўжалигининг тармоқлари нуқтаи-назаридан ёндошиладиган бўлсак, ахборотлар вазирликлар ва идоралар бўйича, саноат корхоналари ва комбинатлари, ишлаб чиқариш бирлашмалари ва ташкилотлари, цех ва участкалар ва хоказолар бўйича ҳисобланади. Шунингдек, ахборотлар республика, маъмурий-ҳудудий бошқарув органларига тегишлилиги билан ҳам ажралиб туради. Умуман, ахборотлар, улар қайси объектга қарамлигидан қатъий назар, объектда содир бўлиб ўтган ва содир бўлмоқчи бўлган аниқ воқеа, ҳодиса ва жараёнларни акс эттирадиган жонли воситадир. Иқтисодий ахборотлар бошқариш функциясига ва босқичига кўра прогнозлаштириш, режалаштириш, молиявий - ҳисоб, хўжалик фаолиятини

таҳлил қилиш ва оператив бошқариш ахборотларига бўлинади. Шунингдек, бу ахборот турларига норматив ахборотларни ҳам қўшиш мумкин. Албатта, бу ахборотлар тури ўз маъноси билан кўпроқ техник-иқтисодий ахборотлар жумласига киради, лекин иқтисодий бошқарув ахборотлари билан органик жиҳатдан жуда ҳам боғланиб кетган. Кўриб ўтилган ахборотлар бажариш функциясига кўра ҳар хил вазифаларни бажаради. Масалан, прогнозда ишлатиладиган ахборотлар ёрдамида яқин келажакдаги прогноз ишлари амалга оширилса, режалаштириш ахборотлари орқали ҳар хил режалаштириш - келажакдаги техника - иқтисодий, оператив-ишлаб чиқариш ишлари режалаштирилади ва ҳоказо. Иқтисодий ахборотларни воқеа ва ҳодисалар ҳолатини тўғри акс эттиришга мос келадиган мезон бўйича ишончли ва ишончсизроқ ахборотларга бўлиш мумкин. Шунингдек, иқтисодий ахборотлар келиб чиқиш босқичларига кўра бирламчи ва иккиламчи маълумотларга бўлинади. Бирламчи ахборотлар ишлаб чиқариш ва хўжаликларнинг молиявий ва бошқа бошқарув органлари ва корхоналар фаолиятининг натижасида келиб чиқади. Иккиламчи ахборотлар асосан бирламчи ва бошқа иккиламчи ахборотларни қайта ишлаш оқибатида келиб чиқади. Иккиламчи ахборотларга оралиқ ва охирги ахборотлар хос бўлади. Иқтисодий ахборотлар маромлиги нуқтаи-назардан доимий, шартли- доимий ва ўзгарувчан ахборотлар туркумига бўлинади. Доимий ахборотлар ўзларининг аҳамиятини ўзгартирмайди. Уларга ҳисобот ахборотлари мисол бўлади. Шартли-доимий ахборотлар узоқ муддат давомида сақланади. Уларга норматив-маълумот характеридаги ахборотлар (масалан, темир йўл, автостанция, аэропортдаги пассажирларга тавсия этиладиган хабарномалар ва бошқалар) мисол бўлади. Ўзгарувчан ахборотларга ўз аҳамияти билан тез- тез ўзгариб турадиган маълумотларни (масалан, бирор бир маҳсулотни ишлаб чиқариш суръати, корхона ва хўжаликларда маҳсулотларнинг ишлаб

чиқариш техника-иқтисодий кўрсаткичлари, пахтанинг кунлик терим суръати) киритиш мумкин. Шуни айтиш керакки, маромлилик даврини вақт оралиғи мезони (масалан, ой, йил, квартал) билан белгилаб олиш керак. Иқтисодий ахборотларни тўғри таснифлаш катта аҳамиятга эга. Улар ҳар хил белгиларига кўра таснифланади. Иқтисодий ахборотларнинг қуйидаги таснифини келтириш мумкин (якун сифатида). т/н 1. 2. 3. 4. 5. 6. классификация белгилари классификация гуруҳлари Бошқарув функцияларига кўра Ҳисоб, режали, статистика, прогнозтика, молиявий Юзага келиш жойига кўра ички ахборотлар, ташқи ахборотлар. Вужудга келиш босқичига кўра Бирламчи, иккиламчи ва натижавий ахборотлар. Келиб чиқиш даври бўйича Кундалик, оператив ва узоқ муддатли ахборотлар Барқарорлиги бўйича Доимий(ўзгармас),шартли доимий ўзгарувчилар. Тасвирланиш усулига кўра Белгили, рақамли ва тасвирли ахборотлар Ахборот технологияларини жорий қилганда ахборот массивларининг реал хажмини аниқлаш хам жуда мухимдир. Чунки шунга боғлиқ равишда программавий-технологик комплекснинг асосий жихатлари ва кўрсатгичлари аниқланади. Энди бир фикрлаб кўринг, информация миқдори ва хажми қандай аниқланилиши мумкин? Бунда қандай информация ўлчаш катталиклари ва кўрсатгичлари ишлатилади? Бизга маълумки, ҳар қандай кўринишдаги ахборотлар қандайдир ўлчамга эга бўлади ёки аниқроқ айтганда ахборотлар катта кичиклигига эга бўлиб, улар сонларда ифодаланади. Хусусан, ахборотлар бутун тўпламини ёки айрим олинган бир бўлагининг ҳажмини, сонини аниқлаш, билиш муҳим аҳамиятга эга. Бу нарса айниқса иқтисодий ва бошқа ҳар қандай турдаги масалаларни бошқаришнинг автоматлаштирилган системаси (БАС) шароитида ечишда жуда зарурдир. Албатта, ахборотлар сонини, масалага

кирувчи барча маълумотлар сонини аниқлаш ЭҲМ хотирасига маълумотларни жойлаштириш, ЭҲМга киритиш ва ундан натижа сифатида хужжатларни олиш иши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам БАС масалаларни ечишда уларнинг тўла ҳажмини аниқлаш, умумий ахборотлар сонини билиш жуда ҳам зарур ҳисобланади. Ахборотлар ҳажмини аниқлашнинг универсал усули-бу алфавитли ва сонли белгилашлар билан ўлчашдир. Шуни қайд этиш керакки, фақат фойдали ахборотларгина ЭҲМ хотирасида сақланиши керак. “Иқтисодий ахборотларнинг фойдалилик даражаси” деб уларнинг тўлалик, етарлилик, ишончлилик, кераклилик ва бошқа қийматларига айтилади. Бу ахборотларнинг фойдалилиги ҳамда сифати халқ хўжалигини бошқаришда, оптимал ечимлар ишлаб чиқишда, ҳар хил йўналишлар ва мезонлардан фойдаланишда катта самара беради. Ахборот, агар унинг асосида бошқариш учун тўғри қарор қабул қилиш мумкин бўлса, тўлиқ ҳисобланади. Ортиқча ахборотлар тўлиқ бўлмаган ахборотлар каби зарарлидир, чунки ҳар иккаласи асосида ҳам нотўғри қарорга келиш мумкин. Ахборотнинг "ўз вақтида" деб аталувчи сифати белгиланган процедураларни бузмасдан бошқариш қарорларини қабул қилишда назарга олиш мумкин бўлган томонидир. Бошқариш жараёнини муваффақиятли амалга ошириш учун ахборотнинг сифатли бўлишини таъминлаш керак. Бу, ахборотнинг аниқлик, кераклигича ва етарлича тўлиқлилик ва ўз вақтидалилик талабларига жавоб бериши кераклигини билдиради. Иқтисодий ахборотларнинг қиймати икки асосий йўналишда семантик ва прагматик йўналишда аниқланади. Семантик йўналиш ахборотларни мазмун жиҳатдан баҳолайди, уларнинг маънавий мазмунини аниқлашга шароит яратиб беради. Прагматик йўналиш ҳам деярли шундай, бироқ бу ахборотни олувчи позицияси томонидан баҳоланади. Прагматик баҳолаш фойдаланувчига керак бўлган ахборотлар фойдалилик даражасини, қийматини баҳолайди.

Албатта, семантик баҳолаш иқтисодий ахборотларнинг сифат томонини яхшилашга қаратилган бўлиб, у ахборотларнинг тўла, кераклигини таъминлайди. Бизга маълумки, ахборотлар ”бит” ўлчов бирлигида ифодаланиб, катта сонли ахборотлар байтларда, килобайтларда, мегобайтларда ва гигобайтларда ўлчанади. 1 байт = 8 бит 1 Кбайт = 1024 байт 1 Мбайт = 1024 Кбайт 1 Гбайт = 1024 Мбайт 1 Тбайт = 1024 Гбайт Ахборотлар ҳажмини ҳужжатлар, магнит карталари, ҳужжатлар қаторлари ва шунга ўхшашлар сони ҳам аниқлаши мумкин. Иқтисодий ахборотнинг структуравий бирликлари. Сиз юқоридаги бўлимда иқтисодий ахборотларнинг таснифи ва уни қандай қилиб ўлчаш мумкинлиги хақида билиб олдингиз. Энди иқтисодий ахборотнинг қандай структуравий бўлаклардан иборатлиги аниқлаш муаммосини хал қилиш лозим бўлади. Унинг тузилишини билиш алгоритмлаштириш ва программалаштириш жараёнида катта ёрдам беради. Энди хозиргача олган билимларингиздан ва хаётий тажрибангиздан фойдаланган холда иқтисодий ахборотлар қандай структуравий бўлаклардан иборат бўлиши мумкинлиги хақидаги муаммо устида бош қотириб кўринг. Бу маълумотларни билиш Сизга ахборот технологияларини жорий қилишда қандай афзалликлар бериши мумкин? Иқтисодий ахборот мураккаб структура билан изоҳланади. Иктисодий ахборот қуйидаги структура бирликлари системасидан: кўрсаткич, реквизит, массив ва ахборотлар базасидан ташкил топган.

а) Кўрсаткич - қандайдир аниқ бошқариш объектининг сон ҳам сифат томонларини тавсифлайдиган структура бирлигидир. Шунинг учун ҳам кўрсаткич форма ва хужжатларнинг хусусиятини, аҳамиятини, сон ва сифат жиҳатдан унинг элементларини ёритиб берадиган ўзининг номига эга бўлади. Кўрсаткичлар тушунчаси жуда кенг талқин этилади, улар оддийдан катта жамловчиларгача бўлади. Кўрсаткичлар халқ хўжалигининг ҳар бир тармоғига, ишлаб чиқариш объектига алоқадор катта техника-иқтисодий ўлчов бирлиги ҳисобланади. Мисол сифатида рентабеллилик, унумдорлилик ёки фойда даражасини кетириш мумкин. Кўрсаткичлар ўз ахборот бирликларига қараб режалаштириш, ҳисобот молиявий ва бошқа кўрсаткичларни билдиради. Бир ёки бир неча кўрсаткичлар ҳужжатни ташкил этади. Хужжат- бу ахборотларга жавобгар бўлган шахс томонидан тасдиқланган, битта ёки бир неча кўрсаткичларни ўз ичига оладиган ахборотлар йиғиндисидир. б) Реквизит - кўрсаткичларнинг энг кичкина структура бирлиги бўлиб, улар бошқа ахборот бирликларига бўлинмайди. Реквизитлар икки хил бўлади - реквизит қийматлар ва реквизит белгилардир. Белги реквизитлар кўриб чиқилаётган объект, жараён ёки ҳодисанинг сифат томонини, қиймат реквизитлар эса миқдорий томонини изоҳлаб беради. Белги реквизитларга хужжат номери, товарнинг номи, унинг артикули ва бошқалар киради. Қиймат реквизитларга эса олинган товарнинг миқдори, унинг қиймати ва ҳоказо мисол бўлади. в) Ахборот бирликларининг тартиби. Иқтисодий ахборотларнинг структураси уларнинг тузилиш соҳасини, у ёки бу элементларнинг ажралиш - бўлиниш хоссаларини аниқлайди. Ахборотларнинг ана шу элементлари ахборот бирликлари деб қабул қилинган. Оддий ахборот бирликларидан мураккаб, қўшма босқичли кўринишда давом этадиган ахборотларнинг структурали тузилиши пайдо бўлади.

Корхонадаги бутун ахборотлар тўплами юқори структура бирликлари тўпламига мисол бўла олади. Мураккаб структура бирлигига ҳар қандай бошқариш объектининг ҳамма ахборотлари киради. Бу кўринишдаги бирликка мос объектлар ахборотлар базаси деб айтилади. Ахборотлар базаси ҳар қандай объект, авваламбор бошқарув объекти ахборотлар системасининг асосини ташкил этади. Шунинг учун ҳам ахборотлар базаси ахборотлар системасининг бир қисми ҳисобланади. Юқорида билдикки, ахборотлар базаси бошқарув техникасининг қайси даражалилигидан қатъий назар, ҳар қандай объект учун хос экан. Маълумотлар базаси эса автоматлаштирилган маълумотлар базасини ЭҲМ воситаларидан фойдаланиб ташкил этиш тушунчасини билдиради. Ахборотлар базаси подсистемаларга, массивларга бўлинади. “Массив” деб бир масалага қарашли бир хил формаларнинг, хужжатлар, маълумотлар тўпламини тасвирлайдиган ахборот бирликлари структурасига айтилади. Демак, информацион массив ўзининг вазифасига кўра бир хил объектларга тегишли ёзувларни ўз ичига олади. Массивга мисол қилиб сарфланган моддий бойликлар хақидаги ёзувлар йиғиндисини келтириш мумкин. ЭҲМда қайта ишланадиган маълумотлар маълум вақтгача унинг хотирасида сақланиши мумкин. Маълумотларнинг хотирада жой эгаллашига ва қандай қурилмаларда жойлашишига қараб, уларни бир-биридан ажратиш мақсадида “том”, “каталог”, “файл”, “ёзув”, “машина сўзи” каби терминлар ишлатилади. Маълумотларнинг катта тўпламини ўзида сақловчи ахборот ташувчи восита том деб юритилади ва у ўзининг оригинал номига эга бўлади. Бундай восита сифатида магнит дисклар, магнит ленталар ва шу каби ташқи хотира қурилмаларини келтириш мумкин. Ташқи хотира қурилмаларида файллар сақланади. Файл- бу хотиранинг маълум ном билан номланган бўлаги бўлиб, унда программанинг бошланғич тексти, машина кодига айлантирилган программа ёки программа ишлаши

учун керакли маълумотлар ёзилган бўлиши мумкин. Демак, файллар программа файллари ва маълумот файллари бўлиши мумкин. Файллар бир-биридан унинг номи билан фарқланади. Лекин ташқи хотира қурилмаларининг сиғими катталашиб, керакли файлларни ахтариб топиш мушкуллашганидан сўнг, уларни маълум тартибга солиш зарурияти туғилди. Бу мақсадларда файллар каталоги (папкалар) ёрдам беради. Каталог - бу қандайдир критерий (кўпинча ўзаро мантиқий боғланган) бўйича бирлашган, бир ахборот ташувчи воситада жойлашган файллар гуруҳидир. Каталогни ”ташқи хотиранинг маълум бўлаги” деб қараш мумкин. Ундаги маълумотлар билан бемалол ишлаш мумкин. Ҳар бир файл фақат битта каталогда жойлашган бўлади. Каталог ўз номига эга бўлиб, у бошқа каталог ичида жойлашган бўлиши мумкин. Бундай жойлашиш натижасида дарахтсимон, иерархик файллар системаси вужудга келади. Файллар ўз навбатида ёзув лардан ташкил топади. Маълумот файли маълум бир ҳужжат кўрсаткичлари йиғиндисини ифодаласа, ёзув эса шу кўрсаткичлардан бирини ифодалайди ва унинг узунлиги шу кўрсаткични тўлиқ ифодалаш имконини бериши керак. Бундан ташқари “машина сўзи” тушунчаси ҳам ишлатилиб, у тегишли машинанинг конструктив хусусиятларига мос равишда 8, 16, 32, 64 ва хоказо бўлиши мумкин. Иқтисодий ахборотларни таснифлаш ва уни кодлаштириш. Фараз қиламизки, бирор бир корхонада ахборот технологияси жорий қилинди ва ундаги хужжатлар, товарлар ва хизматларнинг, машина ва механизмларнинг, хилма хил маълумотларнинг барчасини компьютерга киритиш зарурияти тғилди. Лекин уларни номма-ном киритиш ва машина хотирасида сақлаш жуда кўп мехнат ва вақт талаб қилади. Қандай қилиб бу ишни осонлаштириш мумкин? Бу масалани хал қилиш учун нималар қилиш мумкин? Ушбу муаммони қандай хал қилиш хақида бир фикрлаб олинг,

фикрларингизни курсдошларингиз билан ўртоқлашиб, унинг энг яхши ечимини топишга харакат қилинг. Иқтисодий ахборотларни машинада қайта ишлашни ташкил қилиш иқтисодий ахборот элементларини таснифлаш ва кодлаштиришни талаб қилади. Таснифлаш иқтисодий маълумотларни машинада қайта ишлашга дастлабки тайёрлашнинг зарур босқичи ҳамда ахборотлар фондини рационал ташкил қилишнинг заминидир. " Иқтисодий ахборотлар таснифи" деб, уларнинг бериладиган кетма- кетликда тартиб билан жойлашадиган ахборот бирликларига айтилади. Бундай бирликлар сифатида реквизит ва кўрсаткичлар олиниши мумкин. Ҳар қандай таснифни бажариш учун бир-бирига боғлиқ кўпгина объектларни ва уларни тавсифловчи хусусиятларнинг бўлиши шарт бўлиб, бу хусусиятлар гуруҳларга ажратишда тасниф белгилари тўплами бўлиб ҳисобланади. Тасниф белгиларини ва системаларини танлаш тасниф ва таснифлаш мақсадига боғлиқ. Классификаторлар - умумдавлат, тармоқли, регионал ва локал классификаторларга бўлинади . Умумдавлат классификатори халқ хўжалиги масштабидаги барча реквизитлар ва кўрсаткичлар белгилашларининг маъносини қамраб оладиган классификаторлар тўпламидир. Тармоқ классификатори шу тармоқ масштабида (вазирлик, идора, бошқарма) регионал-бирон бир катта худуд чегарасида (республика, вилоят, шаҳар, туман), локал классификатори эса корхона ва муассаса рамкасида олиб борилади. Ҳозирги пайтда бир қанча умумдавлат ва тармоқли классификаторлар ишлаб чиқарилган. Мисол учун халқ хўжалик тармоқлари, корхона ва ташкилотлар, саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, шаҳарлар классификатори ва бошқа кўп классификаторларни айтиш мумкин. Ахборотларни таснифлаш уни кодлаштириш учун шароит яратади. "Кодлаштириш" деганда белгиланган қоидаларга кўра маълум номенклатуранинг ҳар хил объектларига шартли белгиларни бериш

тушунилади. Ахборотларнинг таснифи уларни кодлаштириш учун асос бўлиб ҳисобланади. Кодлаштириш барча белгиларни ифодалашни бир хилга келтириш, электрон ҳисоблаш машиналарига маълумотларни киритиш, чиқариш ва ишлаш учун ахборотларни қулай шаклга келтириш имкониятини беради. Кодлар объектлар белгиларини аниқлаш ва уларни назорат қилишни енгиллаштиради, ҳар қандай маълумот ташувчига маълумот ёзишни осонлаштиради. " Код" деганда маълум қоидаларга кўра объектга рақамли ёки рақамли- ҳарфли символлар ёрдамида берилган шартли белги тушунилади. Иқтисодий ахборот элементларини кодлаштириш қоидаларининг йиғиндиси "кодлаштириш системаси" дейилади. Кодлаштириш системалари, одатда, таснифлаш системалари билан биргаликда ишлатилади. Амалда қуйидаги кодлаштириш системаларидан: тартибли, такрорлаш, серияли, разрядли ва аралаш системалар дан кенг фойдаланилади. Такрорлаш системаси энг оддий ҳисобланади. Бу системада кодлаштиришда предмет ёки уларнинг характеристикаларига берилган рақамли белгилар маълум тартибда такрорланади. Такрорлаш кодига ойларнинг рақамли белгилари, иш разрядлари, ишчилар разрядлари, ишлаб чиқариш харажатлари шифрлари, баланс ҳисоби номерлари, материаллар номенклатура номерлари, сортлар, размерлардан такрорий фойдаланиш, автомашиналарнинг номерларидан фойдаланиб кодлаштиришлар мисол бўла олади. Кодлаштиришнинг тартибли системасида ҳар бир объектнинг шифри ортиб бориш тартибидаги жойлашган объектлар руйхатидаги тартиб номерига мос келади. Бу система бир белгилик ёки икки белгилик, содда ва ўзгармас номенклатураларни кодлаштириш учун қўлланилади. Кодлаштиришнинг тартибли системасидан унча катта бўлмаган, оддий ва турғун номенклатуралар учун фойдаланиш тавсия қилинади. Бу система

бўйича участкалар, цехлар, бригадалар, ўлчов бирликлари, категориялар, халқ хўжалиги тармоқлари ва бошқаларни кодлаштириш мумкин. Кодлаштиришнинг серияли системаси маълум группалаш белгисига кўра группаларга ажратилган объектларга номерлар сериясини беришни кўзда тутади. Ҳар бир серия чегарасида объектларга тартиб бўйича номерлар берилади. Бунда ҳар бир серияга албатта эхтиёт кодлар киритилади, улар келтирилган номенклатуранинг янги объектларига берилиши мумкин. Эҳтиёт номерлар ҳар бир сериянинг бошида ёки охирида кўзда тутилган бўлиши мумкин. Серияли коднинг асосий афзаллиги унинг оддий тузилганлиги ва кам хоналигидадир. Бу система бўйича корхона бўлинмалари қуйидагича кодлаштирилиши мумкин. Бунда асосий ишлаб чиқариш цехларига 20-39, носаноат хўжаликларига 40-49, омборларга 50-59 ва шунга номерлар сериялари ажратилиши мумкин. Кейин ҳар бир цехга завод бўлимига ажратилган серия номерларидан берилади Масалан, қуюв цехи-01, темирчилик цехи-02, механика цехи-04 ва бошқалар. Кодлаштиришнинг разрядли системаси кўп белгили мураккаб номенклатураларни кодлаштириш учун қўлланилади. Ҳар бир тасниф белгисига маълум разрядлар сони ажратилади. Разрядли система бўйича кодлаштириш системасининг тузилишига мисол тариқасида материал бойликларини кодлаштиришни кўриб чиқамиз. Материал бойликларини ҳисобга олиш учун барча материаллар уларнинг тегишлилик белгисига кўра группаларга бўлинади. Масалан, 1) қора металлар, 2) рангли металлар, 3) қимматбаҳо металлар, 4) метизлар ва шунга ўхшаш. Шунингдек, ҳар бир группа ўз навбатида кичик группачаларга бўлинади. Масалан, 1-чи қора металлар қуйидаги группаларга бўлиниши мумкин. Конструкцион пўлат - 01, инструментал пўлат - 02, пўлат - 03, пўлат сим - 04 ва бошқалар. Ҳар бир группача фарқли белгига эга бўлган турли хил нарсаларни ўз ичига олади. Мисол учун, У-8-12 маркали юмалоқ углеродли инструментал пўлат 102812 кодига эга бўлиши мумкин, бунда юқори разряддаги 1-группани кейинги

икки разряд группачани -02, охирги уч разряд 812 ўлчами, сортини билдиради. Кодлар фойдаланиладиган кодлаштириш системасидан қатъий назар машинада ишлаш самарадорлигини ошириши, узунлиги иложи борича кичкина бўлиши, тузилиши бўйича объектга мос бўлиши, керакли ошиқчаликка эга бўлиши керак. Аралаш кодлаштириш системаларида юқорида кўриб ўтилган кодлаштириш системаларининг бир нечтаси бир вақтда ишлатилиши мумкин. Алифболи иқтисодий ахборотларнинг кодлари одатда шартли белгилашлар орқали кўрсатилади, бу белгилашлар тўплами "кодлаштириш тиллари" деб ҳисобланади. Ана шу усулдан фойдаланиб, текстлар ўрнига уларни ифодалайдиган белгилашлар қайд қилинади. Ушбу белгилар шифрлар билан белгиланиб улар "код" деб аталади. Кодлаштириш берилиши аниқ бўлган кодлаштириш системалари бўйича амалга оширилади. Кодлаштириш системаси деб - тасниф ва классификатор гуруҳларининг объектларини белгилашнинг қонун-қоидалари йиғиндисига айтилади. Иқтисодий ахборотларнинг ёзилишини қисқартириш учун, сақлаш, узатиш, қайта ишлаш учун, маълумотларни излаш ва бошқа операцияларни бажариш учун кўплаб кодлаштириш системалари ишлаб чиқилган.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

O'xshashlar

Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни

Информатика ва ахборот технологияларига кириш информатика

Жадваллар редакторида иқтисодий маълумотларни қайта ишлаш

Информатика ва унинг жамиятдаги урни

Информатика фанининг максади ва вазифалари