Информатика ва ахборот технологияларига кириш информатика

Информатика ва ахборот технологияларига кириш информатика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Информатика ва ахборот технологияларига кириш информатика ва ахборот технологиялари фани ва унинг бугунги тараққиёт даражаси Режа: 1. Информатика фани хақида. 2. Ахборотни йиғиш, сақлаш ва узатиш жараёнлари. 3. Информацион жараёнларни ташкил этувчи воситалар. 4. Информацион технологиялар ривожланиши ва тарихи. 5. Информатика фанини бошқа фанлар билан боғлиқлиги. 6. Техника хавсизлиги хақида. 7. Ахборот ва хабар тушунчалари. 8. Ахборот миқдорини ўлчаш, уни тасвирлаш. 9. Ахборотнинг хоссалари. 10. Ахборотнинг ўлчов бирликлари. 11. Каталог ва файл тушунчаси

Информатика 60- йилларда Францияда электрон ҳисоблаш машиналари ёрдамида ахборотни қайта ишлаш билан шу ғ улланувчи соҳани ифодаловчи атама сифатида юзага келди . Информатика атамаси лотинча informatio с ў зидан келиб чиққан бўлиб , туш и нтириш , хабар қилиш , баён этиш маъноларини англатади . Французча informatic ( информатика ) сўзи ахборот автоматикаси ёки ахборотни автоматик қайта ишлаш маъносини англатади . Инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатларда бу атамага Computer science ( компьютер техникаси хақидаги фан ) синоними мос келади . Маълумотларни қайта ишлаш соҳасида кескин ўзгаришлар бўлгани муносабати билан инсоният тарихида ижтимоий муносабатларни ўзгаришига олиб келган т ў ртта ахборот инқилобини к ў рсатиш мумкин . Биринчи инқилоб - ёзувни яратилиши . Билимларни аждодлардан а вл одларга етказиш имкони пайдо бўлди . Иккинчи инқилоб (XVI аср ў рталари ) - китоб нашр этишнинг кашф қилиниши . Бу эса ахборот манбасини йи ғ ишга имкон и ят туғдирди . Учинчи инқилоб (XIX аср охирлари ) - электрнинг кашф этилиши . Бу туфайли телеграф , телефон , радио юзага келди ва булар ахборотни исталган хажмда узатиш ва жамлашга имкон яратди . Тўртинчи инқилоб (XX асрнинг 70 - йиллари) - микропроцессор технологиясининг кашф этилиши. Бу кашфиёт асосида компьютерлар, Компьютер тармоқлари, ахборотларни узатиш тизимлари (ахборот коммуникациялари) яратилди. Тўртинчи ахборот инқилоби янги соҳа - янги билимларни ишлаб чиқариш учун технологиялар, услублар, техник воситаларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ ахборот саноатини олдинги қаторга илгари сурмо қ да. Ахборот саноатнинг энг муҳим таркибий қисмларига ахборот технологияларининг барча турлари, айниқса телекоммуникация киради. Ахборотлашган жамият ҳақида олимлар турлича фикрдалар. Япон олимларининг ҳисоблашича, ахборотлашган жамиятда компьютерлаштириш жараёни одамларга ишончли ахборот манбаидан фойдаланиш, ишлаб

чиқариш ва ижтимоий соҳаларда ахборотни қайта ишлашни автоматлаштиришнинг ю қ ори даражасини таъминлашга имкон беради. Жамиятни ривожлантиришда харакатлантирувчи куч моддий махсулот эмас, балки ахборот ишлаб чиқариш бўлмо ғ и лозим. Моддий махсулот эса ахборот жи ҳ атдан анча серчиқим бўладики, бу унинг қ ийматида инновация, дизайн ва маркетингнинг улуши ошишини англатади. Ахборотлашган жамиятда нафа қ ат ишлаб чиқариш, балки бутун турмуш тарзи ҳам ўзгаради. Бу жамиятни саноат жамиятда фар қ и шундай бўлади, ахборотлашган жамиятда интеллект, билимлар ишлаб чиқилади ва истеъмол этилади. Шунинг учун бу жамиятда а қ лий меҳнат даражаси кўпаяди. Инсондан ижодиётга қ обилият талаб этилади, билимларга э ҳ тиёж ошади. Ахборотлашган жамиятнинг моддий ва технологик негизини Компьютер техникаси ва компьютер тармоқлари, ахборот технологиялари, телекоммникация ало қ алари асосидаги турли хил тизимлар ташкил этади. Информатиканинг инсон фаолиятининг мустакил соҳаси сифатида ажралиб чиқиши биринчи навбатда компьютер техникасининг ривожланиши билан боғлик. Бунда асосий хизмат микропроцессор техникасига туғри келади, унинг пайдо бўлиши 70-йиллар ўрталарида иккинчи электрон инқилобини бошлаб берди. Шу даврдан бошлаб ҳисоблаш машиналарининг элемент негизини интеграл чизма ва микропроцессорлар ташкил этди. Информатика атамаси нафақат компьютер техникаси юту қ ларини акс эттириш ва фойдаланиш, балки ахборотни узатиш ва қайта ишлаш жараёнлари билан хам бо ғ ланади. Информатика ахборотни қайта ишлаш, уларни қў ллаш ва ижтимоий амалиётнинг турли соҳаларига таъсирини ЭҲМ тизимларига асосланган холда ишлаб чиқиш, лойихалаш, яратиш, баҳолаш, ишлашнинг турли жихатларини ў рганувчи комплекс илмий ва мухандислик фани соҳасидир. Информатика - компьютерлар ёрдами ва уларни қў ллаш му ҳ ити воситасида ахборотни янгилаш жараёнлари билан боғлик инсон фаолияти соҳасидир.

Кибернетика - техник, биологик, ижтимоий ва бошқа турли тизимларда бошқарувнинг умумий тамойиллари хақидаги фандир. Информатика - ахборот ва уни қайта ишловчи техникавий, дастурий воситалари ҳ усусиятларига асосланиши; Кибернетика эса - объектлар моделларининг концепцияларини ишлаб чиқиш ва қ уришда ҳ усусан ахборотлардан кенг фойдаланиши жихатидан фарқланади. Информатика кенг маънода инсоният фаолиятининг барча соҳаларида асосан компьютерлар ва телекоммуникация алоқа воситалари ёрдамида ахборотни қайта ишлаши билан боғлик фан, техника ва ишлаб чиқаришнинг хилма-хил тармоқлари бирлигини ў зида намоен этади. Информатикани тор маънода ўзаро алоқадор уч қисм - техник воситалар (hardware), дастурий воситалар (software) ва алгоритмли воситалар (brainware) сифатида тасаввур этиш мумкин. Ўз навбатида информатикани ҳам умуман, ҳам қисмлари бўйича турли жиҳатлардан: халқ хўжалиги тармоғи, фундаментал фан, амалий фан соҳаси сифатида кўриб чиқиш мумкин. Техника хавфсизлиги хақида Компьютер ўрнатиладиган хонага компьютерлар сонига қараб туриб, қуйидаги талаблар қўйилади: таълимни ахборотлаштириш бу тингловчиларни компьютерда назарий ва амалий машғулотлар ўтказиш билан бажарилади. Шунинг учун компьютер хонасида 5 тадан 20 тагача компьютер ўрнатилиши мумкин. Бизнинг шароитимизда унинг сони 5 тага тенг. Шунинг учун компьютер хонасини ўлчамлари қуйидагича бўлиши керак: 6х10х2,8 метр. Стол ва стулларга талаблар. Компьютер хонасида стол ва стулларга талаблар мавжуд бўлиб, стол баландлиги ердан 68-77 см бўлиб, стуллар эса айланувчан бўлиши керак ва албатта ор қ асида суянчи ғ и бўлиши керак. Чунки стол-стуллар ўз габарити билан тўғри келмаса, фойдаланувчи тезда чарчаб қ олади ва зерикишга олиб

келади . Стол ва стуллар шундай жойлаштирилиши керакки, улар инсонларга туриб юришга хала қ ит бермаслиги керак. Бундан таш қ ари, ўқ итувчи бемалол хар битта тингловчини олдига бориб, уни қилган хатоларини компьютерда бемалол к ў рсата олиши керак. Инсонни антропометрик ў лчовларини ҳ исобга олиш. Инсонни антропометрик ўлчовлари қуйидагича: ўртача баландлиги 1 метр 72 см, елка кенглиги 39 см, қўллар ёйилмаси 160 см. Агарда бу антропометрик ўлчовлар ҳ исобга олинмаса, тингловчилар иш пайтида бир-бирига хала қ ит бериш лар и мумкин. Монитордан инсоннинг кўзигача бўлган оптимал масофа. Монитор кўздан озгина пастроқда ва 50 смдан кам бўлмаган масофада жойлашиши керак. Монитор ва кўз орасидаги масофа 60-70 см бўлиши тавсия қилинади, бу масофа кичик бўлса, инсонни кўзи тезроқ чарчайди. Мониторни дизайни ва ранги ўзига эътиборни жалб қилмаслиги керак. Шунинг учун мониторнинг сирт томонида ҳар хил реклама ёпиштир ғ ичларини олиб ташлаш керак. Мониторнинг экрани зангори ва кўк рангларга б ў ялиши шарт. Чунки бу ранглар инсон кўзига энг яхши ранглардан ҳисобланади. Компьютерда ишлаш вақтида инсоннинг чарчаш сабаблари Компьютер билан ишлаш вақтида инсон қуйидаги факторлардан чарчайди: - Экранни ёруғлиги; - Контраст ва фон ўртасидаги аниқлиги; - Компьютерда ишлаш пайтидаги иссиқликдан нурланиши; - Компьютерда нурланишнинг инсонга таъсири; - Компьютер бузу қ лиги. Компьютер хонасига талаблар. Хонанинг шипи ок-кўк фон балан оқланиши, деворлари эса яшил рангга оқланиши керак. Бу ранглар ва офтоб нурланиши бизга керакли ранг иқлимини яратиб беради.

Электр хавфсизлиги. Компьютер хонасида хамма жихозлар электр токда ишлайди, шунинг учун электр шикастланишига учраш мумкин. Ҳеч қандай очиқ жойи бор кабеллардан фойдаланиш керак эмас. Компьютерларни ерга улаш ва ерга улаш ҳимоясига талаблар. Ҳамма Компьютерларда электр тармо ғ ига улаш учун махсус система ишлатилади ва унда "0" улаш ҳимояси қўлланилган. "0" га улаш ҳимояси бу "0" симини корпусларга боғлаш ва ҳар хил исси қ ликда ишлайдиган автоматларни ишга туширувчи системадир. Шахсий компьютердан фойдаланиш қоидалари. Шахсий компьютерни ишга тайёрлаш ва ў чириш тартиблари мавжуд. Авваламбор компьютернинг тармоқ кучланишига мослигини текшириш керак. Шахсий компьютерлар 220 ёки 110 кучланишли электр тармоқларида ишлаши мумкин. Шахсий Компьютерлар учун кучланишнинг ўзгариши, айниқса кескин ўзгаришлар хавфли бўлиши мумкин. Шунинг учун махсус стабилизаторлардан ёки электр қувватининг узлуксизлигини таъминловчи - UРS қурилмасидан фойдаланиш тавсия этилади. Махсус UРС қурилмаси электр қувватини ўзгармас ҳолда ушлаб туради, ҳамда электр манбаи ў чирилгандан кейин муайян вақт давомида компьютер ишлашини таъминлаб туради. Бу вақт Компьютерда бажарилаётган ишларни тугатиш учун етарлидир. масалан, керакли маълумотларни дискка ёзиб қўйиш ёки программалар ишини тугатиш учун ва ҳ оказо. Шахсий Компьютер ёрдамида қандай ишларни амалга ошириш мумкин эканлиги ва бунинг учун фойдаланувчи томонидан нималар лозимлигини билиш учун, аввало шахсий компьютернинг тузилиши хамда унинг иши нималарга асосланганлиги билан танишиб чиқиш керак бўлади. Биз олдинги дарсимизда информатика фанининг вужудга келиши, бошқа фанлар билан алоқалари ҳамда техника ҳавфсизлиги тўғрисида танишиб чиқдик.

Компьютер ахборотлар устида иш олиб бориш учун кўлланилади. Бу ахборотлар устида иш олиб бориш қоидалари эса компьютерга ё зилган турли дастурлар (программалар) орқали белгиланади. Ана шунинг учун ишни авало ахборот тушунчаси ба ё нидан бошлаганимиз маъ қ ул. Ахборот оламдаги бутун борлиқ, ундаги руй берадиган ҳодисалар хақидаги хабар ва маълумотлардир. Ахборот инсон нут қ ида, китоблардаги матнларда, олимнинг ихтиросида, мусаввир тасвирида, турли улчов асбобларида ва бошқаларда мавжуддир. Ана шу турли-туман ахборотлардан инсон ў з олдига қуйган мақсад й ў лида фойдаланади. Инсон турли а ъ золари ёрдамида ахборотларни қабул қилади, онги билан идрок этади ва хотирасида сақлайди. Аммо инсоният ў з тара ққ и ё ти даврида шу даражада к ў п ахборот т ў плаганки, уларни барини сақлаш ва идрок этиш учун инсоннинг онги ожизлик қилади. Асримиз м ў жизаси бўлган ЭҲМларнинг яратилиши бежиз эмас, улар турли туман ахборотлардан фойдаланиш, уларни сақлаш ва келажак авлодга узатиш учун инсонга ҳ амиша к ў макдош. Ахборот ў лчов бирлиги Компьютерларда ишлатиладиган аксариат қ урилмалар фақат икки хил - “ ў чи қ ” ва “ёпиқ”, “ ҳ а” ва “й ўқ ”, “очиқ “ ва “ёпи қ ” каби ҳ олатларда бўлиши мумкин. Соддалик учун бу холатларнинг биринчиларини 1, иккинчиларини эса 0 деб белгилаб олайлик. Фақатгина 0 ва 1 рақамларидан ташкил топган бир неча ҳадли кетма-кетликлар ёрдамида сонларни, турли матнларни ва умуман ихти ё рий ахборотларни ифодалаш имкониятлари мавжуд. Сонларни одатий ў нта эмас, балки фақатгина 0 ва 1 рақамлари ёрдамида ифодалаш иккили к саноқ системасида ифодалаш дейилади. Иккили саноқ системасига батафсил тўхтамаган холда, бир неча натурал сонларнинг иккилик саноқ системасида қандай ифодаланишини кўриб чиқайлик:

Иккилик саноқ системасида Ў нлик саноқ системасида 0 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ў нлик саноқ системасидаги биринчи рақам 1, колганлари 0 лардан иборат барча сонлар 10 сонининг турли даражалари эканлиги бизга маълум. Жадвалдан иккилик саноқ системасидаги бундай сонлар иккининг турли даражалари эканлигини к ў риш мумкин. Иккилик саноқ системасида ифодаланган сонлар устида хам барча арифметик амалларни бажариш мумкин. Шуни ҳ ам тушуниш керакки, сонни қ айси саноқ системасида ифодаламайлик бу билан сон эмас, балки унинг “ қ и ё фасигина” ўзгаради. ЭҲМда сақланадиган энг кичик ахборот бирлиги бит деб қабул қ илинган бўлиб, бит иккилик саноқ системасидаги 0 ё ки 1 рақами бўлиши мумкин. 8 битдан иборат кетма-кетлик байт дейилади. 2 битли кетма- кетликлардан фойдаланиб нечта сонни ифодалаш мумкин? Бу сонлар қ уйидагилар: 00  0, 01  1, 10  2, 11  3. Демак, 2 битдан фойдаланиб , 4 та сонни ифодалаш мумкин экан. 3 битли кетма-кетликлардан фойдаланиб, ифодалаш мумкин бўлган сонлар қуйидагилар:

00  0, 001  1, 010  2, 011  3, 100  4, 101  5, 110  6, 111  7. Демак, 3 битдан фойдаланиб, 8 та сонни ифодалаш мумкин экан. 6 битли кетма-кетликлардан фойдаланиб, нечта сонни ифодалаш мумкин? Бу сонларнинг энг кичиги - 000000  0, энг каттаси эса - 111111  63. Демак, 6 битдан фойдаланиб, 64 та сонни ифодалаш мумкин экан. Умуман, n битдан фойдаланиб 2n та сонни ифодалаш мумкин. Матн к ў ринишидаги, сонли ва турли белгилардан иборат ахборотларни ЭҲМларда сақлаш учун ҳ ар бир ҳ арф, рақам хамда белгилар бирор код билан белгилангандир. Масалан, 7 рақамининг коди 55 дир. (6 рақамининг коди - 54, 8 рақамининг коди-56). Мавжуд бўлган барча сонларни 10 та (0,1,2,3,...9) рақамлар ёрдамида доимо ифодалаш мумкинлиги туфайли, сонлар учун 10 та код керак бўлади холос. Матн куринишидаги ахборотларнинг ташкил этувчилари - харфлар, тиниш белгилари, риезиет белгилари ва турли махсус (#,$,& ва бошқалар) белгилардир. Бош ва кичик лотин харфлари сони 26+26=52 та. Кайд этилган тиниш, риезиет ва махсус белгилар сони эса 34 та. Булар учун 52+34=86 та код керак экан. ЭҲМ ишини бошқариш учун махсус бошқариш белгилари ишлатилади, уларнинг сони 32 та. Жами кодлар сони 10+86+32=128 тага етди, яъни ю қ оридагиларнинг хар бирини ифодалаш учун (27=128) 7 бит кифоя экан. Аммо фойдаланувчининг она тили алифбоси харфларини ҳ ам ҳисобга олиш керак. Кодлар сонини ошириш учун битлар сонини яна биттага оширадиган б ў лсак, жами кодлар сони 28=256 тага етади. Энди она тилимиз алибосидаги харфларимиздангина эмас, масалан, турли жадваллар чизиш учун зарур бўлган белгилардан (“псевдографика”) хам фойдаланиш имкониятига эга буламиз. Ана шунинг учун хар бир белги ў лчами 8 бит- 1 байтдан иборат бўлади. “Байт” бирлиги учун қуйидаги хосилот бирликлари мавжуд: 1024 байт=1 Кб (Кило байт) 1024 Кб =1 Мб (Мего байт)

1024 Мб =1Гб (Гега байт) 1024 Г б =1Тб (Терра байт) А4 форматли когознинг бир бетига 1,5 интервалда езилган матн тахминан 2 Кб ахборотдан иборат бўлади. Кодлаш учун турли стандартлар мавжуд бўлиб, ШЭҲМлар учун жуда кенг тар қ алган ASCII (American Standart Code for Information Interchange). Бу стандартда юқорида қ айд этилган 32 махсус б о ш қ ариш белгилари (бу белгиларни босмага чиқариб булмайди) коди 0 дан 31 гача, рақамлар коди 48 дан 57 гача, лотин алифбосининг бош харфлари 65 дан 90 гача, кичик харфлари эса 97 дан 122 гача ва 0 дан 127 гача қ олган ў ринлардан (32  47, 58  64, 91  96, 123  127) тиниш, риезиет хамда махсус белгилар жой олган. Кодлар жадвалининг 128 дан 255 гача қисми жадвалнинг иккинчи - “юқори” ярим қисми деб юритилади. Ана шу “юқори” ярим қисмга “псевдографика” белгилари ва миллий алфавит харфлари ҳ ар бир миллатнинг ў з стандартига к ў ра жойлаштирилади. ЭҲМ га бундай харфлар махсус дастурлар драйверлар ёрдамида киритилади. (Драйверлар тўғрисида кейинги мавзулардан бирида батафсил маълумотга эга бўласиз). Каталог (папка) ва файл тушунчалари Каталог (папка) – файллар ҳақидаги ахборотлар (файл номи, кенгайтмаси, узунлиги, сўнги тахрир вақти, холати ва х.к.) ёзиладиган дискдаги жой. Дискнинг (хотиранинг) маълум қисмини эгаллаб турувчи бўлак – каталог дейилади. MS DOS операцион системасида каталоглар 8 тадан кўп бўлмаган катта лотин харфларда ёки белгилар билан номланади. Аммо хозирги кунда WINDOWS операцион тизимида каталог номи узунлиги 256 тагача бўлган харф ёки белгилардан фойдаланиш мумкин. ФАЙЛ – Матнлар ойнасидаги турли белгилар, сонлар ва харфларнинг мантиқий кетма-кетлигидир. Файл ном ва кенгайтмадан иборат бўлиб, номи 8 тагача (MS DOS операцион системасида) ва кенгайтмаси эса 3 тагача лотин

харфидан ёки белгидан иборат бўлади. Аммо WINDOWS операсион тизимида файл номи ҳам каталог номи сингари 256 тагача бўлган ихтиёрий ҳарф ёки белгидан иборат бўлиши мумкин. Ном ва кенгайтма орасида нуқта қўйилади. Файл номи ушбу файлнинг нима эканлигини билдирса, кенгайтмаси уни қандай типдаги файл эканлигини белгилаб беради. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки битта жойда бир хил номли ва бир хил кенгайтмали файл бўлиши мумкин эмас. Ҳеч бўлмаганда битта белгига фарқ қилиши керак. Файл номи унинг мазмунига мос қўйилиши маъқул бўлади. Унинг кенгайтмасига қараб файл тури ва вазифасини аниқлаш мумкин. Масалан: FAR.exe. FAR – FAR Manager дастурининг ишга тушурувчи файли. ехе – бажарилувчи. Файлга кенгайтма қўйиш мажбур эмас. Лекин дастурлар дастур номига мос кенгайтмали файл яратилади. Файлларнинг кенгайтма турлари: *.txt – матнли файл; *.rtf – Windows операцион системасининг стандарт матн мухаррир WordPad дастури кенгайтмаси; *.DOC, DOCX – Microsoft Word дастурининг матнли файли; *.XLS – Microsoft Excel электрон жадваллар файли; *.EXE – бажариладиган файл; (ҳар бир дастурнинг ишга тушурувчи файли бўлади. Масалан Winword.exe – Microsoft Word дастурининг ишга тушурувчи файли.) *.PPT – Microsoft Power Point дастурининг файли *.CОМ, *.BAT – буйруқли файллар; *.SYS – системали файл; *.INI – барча параметрларини сақлаб берувчи файл; *.c – C++ тилидаги дастур. *.JPG, *.GIF, *.WMF, *.BMP, *.PNG – расм файлари; *.WAV, *.MP3, *.MID – овоз файллари;

*.AVI, *.MPG – видео файллари;

O'xshashlar

Иктисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни

Информатика фанининг максади ва вазифалари

Информатика ва унинг жамиятдаги урни

Информатика фанга кириш. Фаннинг укитилиш максади, мазмуни. ЭХМнинг авлодлари ва тарихи

Информатика фанга кириш. Фаннинг укитилиш максади, мазмуни. ЭХМнинг авлодлари ва тарихи