Maple тизимининг қисқача характеристикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Maple тизимининг таркиби 3. Асбоблар панели контекст менюси билан ишлаш 2. Типик символли ҳисоблашлар 3. Символли ҳисоблашлар 4. Сичқонча ёрдамида бошқариш 5. Хатоликларни қайта ишлаш ва кўрсатиш 6. Функция ва операторлар тўьрисида тушунчалар 7. Maple 7 тизимининг диалог режимида ишлаш асослари 8. Математик символларни киритишда тасвирлаш воситалари 9. Maple 7 тизимининг менюси 10. Maple 7 тизимининг интерфейси 11. Maple 7 тизимининг ядроси ва пакетлари 12. Maple 7 тизимининг тиллари

www.arxiv.uz Maple — типик интеграллашган тизим бўлиб унинг таркибига қуйидаги воситалар киради: кучли дастурлаш тили (у тизим билан интерактив мулоқот қилиш воситаси ҳамдир); дастурлар ва хужжатларни таҳрир қилиш ва тайёрлаш учун таҳрирлагич; диалог режимида ишлаш имкониятини берувчи замонавий кўп ойнали интерфейс; минглаб намуналарга эга бўлган кучли ма o лумотлар тизими ; алгоритмлар ва математик ифодаларни ўзгартириш қоидаларини ўз таркибига олувчи тизимнинг ядроси ; сонли ва символли процессорлар; диагностика тизими ; бириктирилган ва қўшимча функцийларнинг библиотекаси; фойдаланувчилар функцияларини ва бошқа айрим дастурлаш тиллари ва дастурларни қўллаб қувватлаш пакетлари. Юқорида келтирилган воситаларнинг барчасига Maple дастури орқали тўьридан-тўьри кириш мумкин. Maple 7 тизимининг тиллари Maрle тизими ўзининг учта хусусий: кириш, амалга ошириш ва дастурлаш тилларига эга. Унинг кириш тили ўта Юқори даражадаги тил бўлиб ҳар қандай мураккабликдаги математик масалаларни ечишга йшналтирилган. Бу тил тизимга тизимга совол , я o ни қайта ишланувчи кириш ма o лумотларини бериш учун хизмат қилади ва ўзининг идеологияси бўйича эски Basic тилига ўхшаб кетади. Кириш

www.arxiv.uz тили катта миқдордаги олдиндан аниқланган математик ва график функцияларга, ҳамда зарур бўлганда қўшиладиган библиотекаларга эга. Maple тизими ан o анавий таркибий дастурлаш воситаларини ҳамда кириш тилининг команда ва функцияларини ўз ичига олувчи процедуравий дастурлаш тили— Maple -тилига ҳам эга. Maple тизимини амалга ошириш тили бўлиб энг кучли ва универсал тиллардан бири бўлган Си дастурлаш тили хизмат қилган. Унинг ёрдамида тизим ядросининг дастури ёзилган. Умуман олганда Maple тизими воситаларининг тахминан 5 дан 10% гача қисми Си дастурлаш тилида, қолган 90-95% эса Maple -тилида ёзилган. Maple -тилидаги дастурларни бириктирилган тахрирлагичдан ташқари ташқи тахрирлагичларда (масалан Word да) ҳам тайёрлаш мумкин. Maple тизимининг бириктирилган тахрирлагичи File менюсидаги New ва Open командалари ёрдамида очилади. Maple -тили таркибий операторларининг (цикл операторлари, шартли ва шартсиз операторлар ва ҳ.к.) синтаксиси Бейсик ва Паскал тиллари синтаксисларининг аралашмасига ўхшаб кетади. Тизим билан ишлашнинг диалог режимида математик ифодалар Бейсикдаги қоидаларга ўхшаш қоидаларга асосан киритилади. Maple 7 тизимининг ядроси ва пакетлари Maple тизимининг ядроси символли ўзгартиришлар билан билан ишлаш учун асос бўлиб ҳисобланади. У символли ўзгартиришларнинг юзлаб таянч функция и алгоритмларига

www.arxiv.uz эга. Тизимнинг янги версияларида ядронинг ҳажми 6-7 Мбайтни ташкил қилади. Бундан ташқари операторлар, командалар ва функцияларнинг асосий библиотекаси ҳам мавжуд. Унга бириктирилган кўплаб функциялар ҳеч қандай э o лон қилишларсиз ишлатилиши мумкин, айримлариэса э o лон қилишни талаб қилади. Тизимда бир қатор жалб қилинадиган пакетлар ( packages ) ҳам мавжуд. Бундай пакетлардаги қўшимча функциялар with(naкетнинг номи) командаси ёрдамида э o лон қилингандан кейин ишлатилиши мумкин. Maple 7 тизимидаги функцияларнинг умумий сони, ядро ва пакетларга бириктирилганларини ҳам қўшиб ҳисоблаганда 3000дан ортиқ. Maple 7 тизимининг интерфейси

www.arxiv.uz Windows таркибида ишловчи бошқа иловалар сингари Maple 7 ҳам қатор элементларга эга (1.1-расм): 1.1-расм. Maple 7 тизимининг интерфейси сарлавҳа сатри (Юқорида) ; бош меню сатри (иккинчи қатор) ; асбобларнинг асосий панели (учинқи қатор); кўриниши Maple 7 тизимининг ишлаш режимига асосан ўзгариб турувчи асбобларнинг контекст панели (тўртинчи қатор); киритиш ва хужжатларни таҳрирлаш ойнаси ; ҳолат сатри ( энг пастдаги қатор). Maple 7 тизимининг интерфейси матнли изоҳлар, кириш тили командалари (улар одатдаги математик шаклга

www.arxiv.uz ўзгартирилиши ҳам мумкин), математик формулалар ва график ма o лумотлар кўринишидаги ҳисоблаш натижалари ва бошқаларни ўз ичига олувчи ҳужжатларни тайёрлаш имкониятини беради. Maple 7 қулай тарзда ташкил қилинган ма o лумотлар тизимига эга. Унинг ёрдамида ҳар қандай оператор, функция ёки пакетлар тўьрисида батафсил ма o лумот олиш мумкин (лекин, фақат инглиз тилида). Maple 7 тизимининг менюси Maple 7 тизимида бошқаришнинг тўлиқроқ имкониятларини бош меню беради. У қуйидаги элементлардан ташкил топган: File — файллар билан ишлаш ва ҳужжатларни чоп этиш; Edit — ҳужжатларни таҳрирлаш командалари ва алмашиш буфери билан амаллар бажариш; View — тизим интерфейсининг кўринишини бошқариш; Insert — киритиш-қўйиш амаллари; Format — форматларни белгилаш амаллари; Spreadsheet — жадвалларни киритиш амаллари; Options — параметрларни ўрнатиш; Window — ойналарни бошқариш; Help — ма o лумотлар тизими билан ишлаш. Maple 7 тизимининг бош менюси тизимнинг жорий ҳолатига боьлиқ ҳолда ўзгариб туради. Масалан ҳамма ҳужжатлар ёпилган бўлса бош меню фақат учта менюнинг сарлавҳасидан иборат бўлади: File, Options ва Help . Бундан ташқари бош менюнинг кўриниши ҳужжатдаги қандай элемент ажратилганлигига қараб ҳам ўзгариб туради.

www.arxiv.uz Математик символларни киритишда тасвирлаш воситалари Математик символларни киритишда тасвирлаш воситалари (палитралар) View менюсининг командалари,жумладан Palettes рўйҳатидан (1.2-расм) керакли палитрани танлаш йўли билан ўзгартирилади : 1.2-расм. Математик символларни киритишда палитрани танлаш Symbol — айрим символларни киритиш (грек ҳарфлари ва айрим математик белгилар); Expression — математик операторлар ва амаллар шаблонл арини киритиш; Matrix — ҳар хил ўлчамдаги матрицалар шаблонларини ки ритиш; Vector — ҳар хил ўлчамдаги ва турдаги (вектор-устун ва ве ктор-сатр) векторларнинг шаблонла рини киритиш; Show All P alettes – экранга ҳамма шаблонларни чиқариш (1.3- расм).

www.arxiv.uz 1.3-расм. Экранга ҳамма шаблонларни чиқариш Maple 7 тизимининг диалог режимида ишлаш асослари Тизим ишга туширилгандан кейин математик ифодаларни ҳосил қилиш ва ҳисоблаш учун оператор ва функциялардан фойдаланиб диалог режимида ишлашни бошлаш мумкин. Масалан, 1.4-расмда sin(x)/x функциянинг графигини қуриш диалогининг экрандан олинган нус х аси кўрсатилган.

www.arxiv.uz Диалог режимида ишлаш намунаси Айрим ҳолларда юз бериши мумкин бўлган қўпол хатоларнинг олдини олиш учун кейинги мисолга ўтишдан олдин restart командаси бажарилиши керак. Бунда ўзгарувчиларнинг аввалги аниқланишлари олиб ташланади. Maple тизимидаги диалог "савол берилди, жавоб олинди" кўринишида бўлади. Саволлар ва жавоблар алоҳида блокларга жойлашади. Блоклар бир биридан чап тамонларида жойлашган квадрат қавслар билан ажратилади. Қавсларнинг узунлиги математик ифодаларнинг (бошланьич (савол) ва ҳисоблаш натижалари (саволга жавоблар) ўлчамларига боьлиқ. Савол беришга таклиф бўлиб > белгиси ҳисобланади. Киритилган ифоданинг сўнгидаги ; (нуқтали вергул) белгиси ҳисоблаш натижалари экранга чиқарилиши кераклигини кўрсатади, : (икки нуқта) белгиси эса экранга чиқаришни бекор қилади ва ундан бир қаторга

www.arxiv.uz ёзилган бир неча ифодани бир–биридан ажратиш учун фойдаланиш мумкин. Функция ва операторлар тўьрисида тушунчалар Математикада бўлгани сингари Maple 7 тизимида ҳам функция тушунчаси асосий тушунчалардан бири бўлиб ҳисобланади. Функция бошланьич ма o лумотларни (функция параметрларини) ўзгартириш натижаларини қайтаради. Maple 7 жуда кўп бириктирилган функцияларга эга. Ифодаларда функция номи ва қавс ичига олинган параметрлари билан кўрсатилади. Масалан sqrt(2) квадрат илдизни ҳисоблаш функциясидир. Унга мурожаат қилинганда қийматни қайтаради. Масалан : > 4*sqrt(25.);20.00000000 > 4*sqrt(25); 20 > sqrt(26.); 5.099019514 > sqrt(26); 26 > sin(1); ( ) sin 1 > evalf(sin(1)); .8414709848 > sin(1.);

www.arxiv.uz.8414709848 Ифодалардаги ўнли нуқтага э o тибор беринг. Нуқта ҳисоблаш учун кўрсатма вазифасини бажармоқда. Maple аргументи бутун сон бўлган функцияларни ҳисоблашда аниқроқ қийматлар билан иш кўришни афзал деб ҳисоблайди. Шунинг учун Юқоридаги мисолларда 26 ва ( ) sin 1 ни қабул қилган. Математик ифодаларни ёзишда фунуциялардан ташқари операторлардан ҳам фойдаланилади. Мисол учун + (қўшиш), - (айриш), * (кўпайтириш), / (бўлиш) ва бошқа операторлар мавжуд. Операторлар одатда константа ёки ўзгарувчи кўринишидаги операндлар билан биргаликда ишлатилади. Энг кўп ишлатиладиган операторлардан бири := (ўзлаштириш оператори) ўзгарувчиларга конкрет қийматларни бериш учун қўлланилади. Мисол учун: > x:=y; := x y > y:=z; := y z > z:=5; := z 5 > x; 5 > y; 5

www.arxiv.uz Ушбу мисолда x , y ва z ўзгарувчилар ўзоро ўзлаштириш оператори ёрдамида боьланган. Шунинг учун z ўзгарувчига қиймат берилганда x ва y ўзгарувчилар ҳам ўша қийматни қабул қилади. Кенг тарқалган операторлардан яна бири = (тенглик) операторидир. У тенгликни (масалан a = b ), мантиқий шартларни, ўзгарувчиларнинг ўзгариш соҳаларини ва функция ҳамда командалардаги параметрларнинг қийматларини бериш учун ишлатилади. Хатоликларни қайта ишлаш ва кўрсатиш Maple 7 тизимида ишлаганда ифодаларни ва Maple - тилининг бошқа об o ектларини тилнинг синтаксиси қоидаларига асосан киритиш зарур. Лекин ҳар қандай тажрибали фойдаланувчи ҳам хатоликларга йўл қўйиши имумкин. Синтаксиси тўьри бўлган хатоларни тизим аниқлай олмайди. Масалан, a * sin ( x ) ифодада x нинг ўрнига b қўйиб кетилган бўлса бундай хатоликни фақат фойдаланувчининг ўзи тўьрилаши мумкин. Чунки Maple учун a * sin ( x ) ҳам a * sin ( b ) ҳам тўьри ва у бундай хатоликни аниқлай олмайди. Яна бир мисолни кўрайлик. Агар X ни Y ва Z ларнинг кўпайтмасига бўлиш зарур бўлиб ифодани X / Y * Z кўринишида ёзсак Maple аввал X ни Y га бўлади ва натижани Z га кўпайтиради ва хатолик юз беради. Буни аввалги ифодани ҳисоблаш оператори (%) ёрдамида текшириб олишимиз мумкин:

www.arxiv.uz > X / Y * Z : > %;X Z Y Демак ифодани X/(Y*Z ) кўринишида ёзишимиз керак : > X/(Y*Z): > %; X YZ Бундай хатолар семантик хатолар деб аталади. Агар биз аввалги ифодани ҳисоблаш оператори (%) ёрдамида текшириб олмаганимизда хатолик аниқланмасдан қолган бўлар эди. Шунинг учун ифоданинг сўнгига икки нуқтани фақат ифодада хато йўқлигига тўлиқ ишончбўлсагина қўйиш керак. Акс ҳолда нуқта вергулдан фойдаланиш керак. Maple 7 синтаксис хатоларни унга бириктирилган синтаксис анализатор ёрдамида аниқлайди. Масалан, функциянинг номи нотўьри киритилган бўлса ҳисоблашлар бажарилмайди. Maple 7 чиқариш сатрида киритилган ифодани қайта ёзади: > cas(1.0); ( ) cas 1.0 Ушбу мисолда cos нинг ўрнига cas ёзилган . Maple фойдаланувчи тамонидан янги функционал боьланиш киритилди деб ҳисоблайди ва уни чиқариш сатрида қайтадан ёзади . Бошқа бир ҳолни кўрайлик . Агар cos тўьри ёзилиб , 1.0 ҳақиқий сондаги нуқта ўрнига вергул ёзилса : > cos(1,0); Error, (in cos) expecting 1 argument, got 2

www.arxiv.uz " Хатолик, ( cos да) кутилди 1 аргумент, олинди 2 " деган хотолик тўьрисида ахборот чиқади. Бу ҳолда Maple иш бириктирилган функция cos билан олиб борилаётганини, у фақат битта аргументга эга бўлиши мумкинлигини, 1,0 ёзуви эса вергул билан ажратилган иккита бутун сон эканлигини билади ва хотолик тўьрисида ахборот беради. Хатоликлар тўьрилангандан кейин ҳисоблаш натижасини олишимиз мумкин: > cos (1.0);.5403023059 Кейинги мисолда операторлар орасидаги ажратувчи белги (икки нуқта ёки нуқта вергул) тушириб қолдирилган: > restart:x:=2:y:=3 | z:=4:a=x+y+z; Error, missing operator or `;` ( Хатолик , оператор ёки `;` тушириб қолдирилган ) Бунда Maple 7 хатони аниқлашдан ташқари нима тушириб қолдирилганлигини айтиб беришга ҳам ҳаракат қилган . Киритиш маркери эса хатолик бор жойга келади . Кўп учрайдиган хатолардан яна бири – учта * белгисининг ёнма - ён келиши : > 2** | *3*sin(1.); Error, `*` unexpected ( Хатолик , ` * ` кутилмаганда ) Maple бу ерда учинчи * ( кўпайтириш оператори ) ортиқча эканлигини кўрсатмоқда . Сичқонча ёрдамида бошқариш

www.arxiv.uz Сичқончанинг ўнг тугмасини босганда ҳосил бўладиган контекст менюдан ячейкаларнинг ҳолатини бошқариш учун фойдаланиш мумкин . Агар киритиш ячейкасининг устида сичқончанинг ўнг тугмаси босилса ҳосил бўладиган контекст меню қуйидаги учта командани ўз ичига олади : Standard Math — киритилган ифодаларни математик шаклда кўрсатиш режимини улайди ва узади ; Maple Input — киритиш ячейкаси математик ёки матнли шаклга ўтказади ; Execute — ячейкани бажарилиш режимига ўтказади . Бундан ташқари контекст менюда алмашиниш буферининг ҳолатига боьлиқ ҳолда Cut, Copy ва Paste командалари ҳам бўлиши мумкин . Сичқончанинг чап тугмаси бошқариш фокусини узатиш, киритиш маркерини силжитиш ва ҳужжатнинг айрим қисмларини ажратиш учун ишлатилади. Символли ҳисоблашлар Maple 7 символли (аналитик) ҳисоблашлар учун катта имкониятларни беради. Қуйидаги содда мисолни кўрайлик. Учта параллел уланган R 1, R 2 ва R 3 резисторларнинг умумий қаршилиги R 0 ни аниқлаш зарур бўлсин. Аввал R 0 учун тенгламани киритамиз: > eq:=1/R0=1/R1+1/R2+1/R3; := eq 1 R0  1 R1 1 R2 1 R3 Кейин тенгламаларни ечиш функцияси solve ёрдамида R 0 учун умумий ҳолдаги аналитик ифодани оламиз:

www.arxiv.uz > R0:=solve(eq,R0); := R0 R1 R2 R3   R2 R3 R1 R3 R1 R2 Энди R 1, R 2 ва R 3 нинг конкрет қийматлари, масалан Rl :=1, R 2=2 ва R 3=3 учун RO нинг қийматини ҳисоблашимиз мумкин: > R1:=1:R2:=2:R3:=3:R0; 6 11 ёки > evalf(%); .5454545455 1.12. Типик символли ҳисоблашлар Тригонометрик ифодаларни соддалаштириш функцияси simplify ёрдамида ўзгартириш: > eq1:=cos(x)^5+sin(x)^4; := eq1  ( ) cos x 5 ( ) sin x 4 > simplify(eq1);    ( ) cos x 5 1 2 ( ) cos x 2 ( ) cos x 4 Ҳосилани символ кўринишда аниқлаш : > y=cos(x)^5+sin(x)^4; y  ( ) cos x 5 ( ) sin x 4 > dy/dx=diff(cos(x)^5+sin(x)^4,x);  dy dx   5 ( ) cos x 4 ( ) sin x 4 ( ) sin x 3 ( ) cos x Интегрални символ кўринишда ҳисоблаш: > Int(1/sqrt(1-x^2),x=0..1);

$www.arxiv.uzd    0 1 1 1 x2 x > int(1/sqrt(1-x^2),x=0..1); 1 2 > Int(1/sqrt(1-x^2),x=0..1)=int(1/sqrt(1-x^2),x=0..1); d      0 1 1 1 x 2 x 1 2  Интегрални математик кўринишда чиқариш учун ишлатиладиган Int функциясига э o тибор беринг. У int функциясининг инерт шакли бўлиб ҳисобланади. Ҳамма инерт функциялар бош ҳарф билан бошланади, одатдаги функциялар эса кичик ҳарфлар билан ёзилади. Тенгламаларни ечиш учун solve функциясидан фойдаланилади. Қуйидаги чизиқли тенгламалар системасини ечишни кўрайлик: x + y +2 z =5 x -3 y =3 y +7 z =9 Тенгламалар системасини Maple қоидаларига асосан киритамиз ва Enter ни босиб тўьри ёзилганлигини текшириб оламиз > eqs1:={x+y+2*z=5,x-3*y=3,y+7*z=9}; := eqs1 { } , ,    x y 2z 5  x 3y 3  y 7z 9 Тенгламалар системасини ечиш учун solve функциясидан фойдаланамиз > solve(eqs1,{x,y,z});$

www.arxiv.uz{ } , , z 17 13 y -2 13 x 33 13 Юқоридаги тенгламалар системасини бошқача йўл билан ҳам ечиш мумкин > solve({x+y+2*z=5,x-3*y=3,y+7*z=9},{x,y,z}); { } , , z 17 13 y -2 13 x 33 13 Асбоблар панели контекст менюси билан ишлаш Асбоблар панели (Tool Bar) 1.5-расмда кўрсатилган . У Windows - иловалар учун типик бўлган белгиланишларга эга. 1.5-расм. Асбоблар панели Контекст асбоблар Context Bar панели текстларниформатлаш, киритилаётган математик ифодаларнинг ва графикларнинг параметрларини ўрнатиш ишларини осонлаштириш учун хизмат қилади. Унинг таркиби контекст-боьлиқ бўлиб киритиш маркерининг жорий ҳолати ва ажратилган элементларга боьлиқ ҳолда ўзгариб туради . Контекст панел изоҳ матни киритилаётганда қуйидаги элементларни ўз ичига олади (1.6-расм):

www.arxiv.uz шрифтлар ва символларнинг ўлчамлари ва турларини белгилаш учун рўйҳатлар ва тугмалар; матнни текислаш учун тугмалар; ҳужжатни тўлиьича ишлатиш командасининг тугмаси . 1.6-расм . Изоҳ матни учун контекст асбоблар панели Киритиш маркери киритиш сатрининг устида бўлганда ва сичқончанинг кўрсаткичи синтаксисни текшириш ( Auto - correct – автокоррекция) тугмасининг устига олиб келингандаги контекст панелнинг кўриниши 1.7-расмда кўрсатилган. 1.7-расм. Контекст панелнинг кўриниши

www.arxiv.uz Айтайлик интеграл ҳисобланаётганда киритилаётган x^n ифодадаги даража кўрсаткичи n тушуриб қолдирилган : > int(x^,x) Агар автокоррекция тугмасини боссак киритилган ифода қуйидагича ўзгаради: > int(x^ %? ,х) Maple даража кўрсаткичини киритиш зарурлигини кўрсатаяпди. Даража кўрсаткичи n киритилгандан кейин тўьри жавобни оламиз: > int(x^n ,x);d  xn x Яна бир мисолни кўрайлик. Бу сафар қавс тушуриб қолдирилган: > int(x^ n ,x; Агар автокоррекция тугмасини боссак Maple автоматик тарзда хатони тўьрилайди, я o ни тушуриб қолдирилган қавсни ёзиб қўяди: > int(x^ n ,x); Шундай қилиб, автокоррекция тугмаси Maple Input форматида киритилаётган ифодаларни оператив назорат қилиш ва қўпол хатоларини тўьрилаш учун фойдали бўлиши мумкин. x ( )n 1 n 1

www.arxiv.uz 1.8-расм. Ифодаларни стандарт математик шаклга ўтказиш тугмаси Ифодаларни Maple шаклидан стандарт математик шаклга (ёки тескарисига) ўтказиш тугмаси 1.8-расмда кўрсатилган. Стандарт математик шаклга ўтилганда контекст менюнинг ўнг тамонида киритиш майдони ҳам ҳосил бўлади. Унга киритилган ифодалар ҳамда ўзгартиришлар киритиш сатрида ҳам ўз аксини топади .

O'xshashlar

Ҳимоялаш тизимининг комплекслилиги

Maple 6 tizimining asosiy imkoniyatlari va interfeysi

Windows операцион тизимининг офис дастурлари

MS Access маълумотлар базасини бошкариш тизимининг имкониятлари

Дастур тушунчаси. Дастурлаш тиллари классификацияси. Паскаль тили характеристикаси, структураси