Ҳимоялаш тизимининг комплекслилиги - Informatika va AT - Referatlar

Ҳимоялаш тизимининг комплекслилиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

272 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ҳ имоялаш тизимининг комплекслилиги Режа: 1. Электрон тўловлар тизими асослари. 2. Идентификацияловчи шахсий номерни ҳимоялаш. 3. POS тизими хавфсизлигини таъминлаш. 4. Банкоматлар хавфсизлигини таъминлаш. 3

www.arxiv.uz Ҳимоя тизимининг комплекслилигига ундан ҳуқуқий, ташкилий, мухандис-техник ва дастурий – математик элементларининг мавжудлиги билан эришилади. Элементлар нисбати ва уларнинг мазмуни ташкилотларнинг ахборотни ҳимоялаш тизимининг ўзига хослигини ва унинг такрорланмаслигини ҳамда бузиш қийинлигини таъминлайди. Аниқ тизимни кўп турли эементлардан иборат, деб тасаввур қилиш мумкин. Тизим элементларининг нафақат унинг ўзига хослигини, балки ахборотнинг қимматлилигини ва тизимнинг қийматини ҳисобга олган ҳолда белгиланган ҳимоя даражасини аниқлайди. Ахборотни ҳуқуқий ҳимоялаш элементи ҳимоялаш чораларининг ҳақли эканлиги маъносида ташкилот ва давлатларнинг ўзаро муносабатларини юридик мустаҳкамлаш ҳамда персоналнинг ташкилот қимматли ахборотини ҳимоялаш тартибига риоя қилиши ва ушбу тартибни бузилишида жавобгарлиги тасаввур қилинади. Электрон тўловлар тизимида ахборотларни ҳимоялаш. Электрон тўловлар тизими асослари. Электрон тўловлар тизими деб банк пластик карталарини тўлов воситаси сифатида қўлланилишидаги усуллар ва уларни амалга оширувчи субъектлар мажмуасига айтилади. Пластик карта – шахсий тўлов воситаси бўлиб, у мазкур воситадан фойдаланадиган шахсга товар ва хизматларни нақдсиз пулини тўлаш, бундан ташқари банк муассасалари ва банкоматлардан нақд пулни олишга имкон беради. Пластик картани тўлов воситаси сифатида қабул қилувчилар, савдо ва хизмат кўрсатувчи корхоналар, банк бўлимлари ҳамда бошқалар шу пластик карталарга хизмат кўрсатувчи қабул қилувчилар тармоғини ташкил этади. Электрон тўловлар тизимини яратишда пластик карталарга хизмат кўрсатиш қонун-қоидаларини ишлаб чиқиш ва уларга риоя қилиш асосий 4

www.arxiv.uz масалалардан бири бўлиб ҳисобланади. Ушбу қоидалар нафақат техникавий (маълумотларни стандартлаш, ускуналар ва бошқалар), балки молиявий масалалар (корхоналар билан ҳисобларни бажариш тартиби) ни ҳам қамраб олади. Электрон тўловлар тизимининг фаолиятини қуйидагидек тасаввур қилиш мумкин. Электрон тўловлар тизими билан биргаликда фаолият кўрсатадиган банк икки, яъни банк-эмитент ва банк – эквайер тоифасида хизмат кўрсатади: Банк – эмитент пластик карталарни ишлаб чиқаради ва уларнинг тўлов воситаси сифатида қўлланилишига кафолат беради. Банк – эквайер савдо ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар томонидан қабул қилинган тўловларни банк бўлимлари ёки банкоматлар орқали амалга оширади. Ҳозирги кунда автоматлаштирилган савдо POS ( Point - Of - Sale - сотилган жойда тўлаш)-терминали ва банкоматлар кенг тарқалган. POS - терминалда пластик картадан маълумотлар ўқилади ва мижоз ўз PIN - коди ( Personal Identification Number -идентификацияловчи шахсий номер)ни киритади ва клавиатура орқали тўлов учун зарурий қиймат терилади. Агар мижозга нақд пул керак бўлса, бу ҳолда у банкоматдан фойдаланиши мумкин. Ушбу жараёнларни бажаришда жараёнлар маркази имкониятларидан фойдаланилади. Жараёнлар маркази – махсуслаштирилган сервис ташкилот бўлиб, банк – эквайерларидан ёки хизмат кўрсатиш манзилларидан келадиган муаллиф сўровномаларини ва транзакция протоколларини қайта ишлашни таъминлайди. Ушбу ишларни амалга ошириш учун жараёнлар маркази маълумотлар базасини киритади. Бу маълумотлар базаси тўлов тизими, банк 5

www.arxiv.uz аъзолари ва пластик карта соҳиблари тўғрисидаги маълумотларни ўз таркибига олади. Пластик карталар тўлов бўйича кредитли ва дебетли бўлиши мумкин. Кредитли карталар бўйича капта соҳибига кўпинча муҳлати 25 кунгача бўлган вақтинча қарз берилади. Буларга Visa, Master Card, American Express карталари мисол бўла олади . Дебетли карталар да карта соҳибининг банк – эмитентидаги ҳисобига олдиндан маълум миқдорда маблағжойлаштиради . Ушбу маблағдан харид учун ишлатилган маблағлар суммаси ошиб кетмаслиги лозим . Ушбу карталар фақатгина шахсий эмас, балки корпоратив ҳам бўлиши мумкин. Ҳозирги кунда микропроцессорли карталар ишлаб чиқилмоқда. Ушбу карталарнинг олдингиларидан асосий фарқи бу мижознинг барча маълумотлари унда акс эттирилган бўлиб, барча транзакциялар, яъни маълумотлар базасини бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтказувчи сўровномалар, off - line режимда амалга оширилади, шу боис улар юқорри даражада ҳимояланган деб эътироф этилган. Уларнинг нархи қимматроқ бўлсада, телекоммуникация каналларида фойдаланилмаслик муносабати билан унда фойдаланиш қиймати арзондир. Электрон тўлов тизимларининг қуйидаги заиф қисмлари мавжуд:  банк ва мижоз, банклараро, банк ва банкомат орасида тўлов маълумотларини жўнатиш;  ташкилот доирасида маълумотларни қайта ишлаш. Булар ўз навбвтида қуйидаги муаммоларни юзага келтиради:  абонентларнинг ҳақиқийлигини аниқлаш;  алоқа каналлари орқали жўнатилаётган электрон ҳужжатларни ҳимоялаш;  электрон ҳужжатларининг юборилганлигига ва қабул қилинганлигига ишонч қосил қилиш;  ҳужжатларнинг бажарилишини таъминлаш. 6

www.arxiv.uz Электрон тўловлар тизимида ахборотларни ҳимоялаш функцияларини таъминлаш мақсадида қуйидагилар амалга оширилиши керак:  тизимнинг четки бўғинларига киришни бошқариш;  ахборотларнинг яхлитлигини назорат қилиш;  абонентларни ўзаро аутентификациялаш;  хабарнинг муаллифлигидан воз кеча олмаслик;  хабарни етказилганлигини кафолатлаш;  хабар бўйича бажариладиган чора-тадбирлардан воз кеча олмаслик;  хабарларни кетма-кетлигини қайд қилиш;  кетма – кет хабарлар яхлитлигини таъминлаш. Идентификацияловчи шахсий номерни ҳимоялаш. PIN - кодларини ҳимоялаш тўлов тизимини ҳавфсизлигини таъминлашда асосий омилдир. Шу боис, у фақатгина карта соҳибга маълум бўлиб, электрон тўловлар тизимида сақланмайди ва бу тизим бўйича юборилмайди. Умуман олганда, PIN банк томонидан берилиши ёки мижоз томонидан таналаниши мумкин. Банк томонидан бериладиган PIN қуйидаги икки вариантдан бири бўйича амалга оширилади: 1) мижоз ҳисоб рақами бўйича криптография усули билан ташкиллаштирилади; Ушбу жараённи қуйидагича тасвирлаш мумкин. Калит мижознинг шифрлаш PIN ҳисоб рақамии 7

www.arxiv.uz Ушбу усулнинг афзаллиги PIN коди электрон тўловлар тизимида сақланиши шарт эмаслигидадир, камчилиги эса ушбу мижоз учун бошқа PIN берилиши лозим бўлса, унга бошқа ҳисоб рақамии очилиши зарурлигида, чунки банк бўйича бита калит қўлланилади. 2) банк ихтиёрий PIN кодни таклиф қилади ва уни ўзида шифрлаб сақлайди. PIN кодни хотирада сақлаш қийинлиги ушбу усулнинг асосий камчилиги бўлиб ҳисобланади. Мижоз томонидан танланадиган PIN код қуйидаги имкониятларга эга:  барча мақсадлар учун ягона PIN кодни қўллаш;  ҳарфлар ва рақамлардан ашкил этилган PIN кодни хотира сақлашнинг енгиллиги. PIN коди бўйича мижозни идентификациялаштиришнинг икки усули билан бажариш мумкин: алгоритмлашган ва алгоритмлашмаган . Алгоритмлашмаган текшириш усули да элемент киритган PIN код маълумотлар базасидаги шифрланган код билан таққосланилади. Алгоритмлашган текшириш усули да эса мижоз киритган PIN код, махфий калитдан фойдаланган ҳолда, махсус алгоритм бўйича ўзгартирилади ва картадаги ёзув билан таққосланилади. Ушбу усулнинг афзалликлари:  асосий компьютерда PIN сақланмайди ва натижада персонал томонидан  ўғирланмайди;  PIN код телекоммуникация орқали жўнатилмайди. 8

www.arxiv.uz POS тизими хавфсизлигини таъминлаш POS тизимини аниқ тасаввур қилиш учун қуйидаги чизмани келтирамиз Харидор Х А Р PIN Карта И Д Пул суммаси О Р POS – терминал Сотувчи Квитанция Ҳ Хабарнома Сўровнома И С О Б Банк – эквайер Р Тўлов Сўровнома А Қ А Йўловчи М И Банк - эмитенти 9

www.arxiv.uz Ушбу чизма бўйича харидор ўз пластик картасини ўрнатиб, PIN кодини киритади. Сотувчи ўз навбатида пул суммасини киритади. Шундан сўнг, банк – эквайерга (сотурвчи банки) пулни кўчириш учун сўровнома юборилади Банк – эквайер, ўз навбатида, картанинг ҳақиқийлигини аниқлаш учун сўровномани банк – эмитентга жўнатади. Натижада, банк – эмитент пулни банк – эквайерга сотувчи ҳтсобига кўчиради. Пул кўчирилгандан сўнг, банк – эквайер томонидан POS – терминалга хабарнома жўнатилади. Ушбу хабарда транзакция бажарилганлиги ҳақида маълумот бўлади. Шундан сўнг, сотувчи харидор махғҳсулот ва квитанциясини тақдим этади. Ўз – ўзидан кўриниб турибдики, ушбу жараёнда ҳар хил воқеалар содир бўлиши мумкин. POS тизимининг энг заиф қисми бу POS – терминалдир. Бундаги асосий хавф бўлиб терминалдаги махфий калитнинг ўғирланиши ҳисобланади. Бунинг оқибатлари қуйидагилар бўлиши мумкин:  олдинги транзакцияларда ишлатилган PIN кодни тиклаш;  кейинги транзакцияларда қўлланиладиган PIN кодни тиклаш. Ушбу хавфлардан ҳимояланишнинг 3 та усули таклиф этилади:  ҳар бир транзакциясидан сўнг калитни ўзгартириш;  POS – терминал ва банк – эквайер орасидаги маълумотларни махсус калит билан шифрлаш ҳамда калитни ҳар бир транзакциядан сўнг ўзгартириш;  очиқ калитлар усули ёрдамида узатиладиган маълумотларни шифрлаш. Банкоматлар хавфсизлигини таъминлаш 10

www.arxiv.uz Банкоматлар нақд пул олиш, ҳисоб рақамнинг ҳолати ва пул кўчириш имкониятларига эга. Банкомат икки режимда ишлайди, off – line ва on – line . О ff – line режимда банкомат банк компьютерларидан мустақил ишлайди ва бажариладиган транзакциялар ҳақидаги ёзувларни ўз ўз хотирасида сақлайди ҳамда принтерга узатиб, уларни чоп қилади. О n – line режимда банкомат бевосита банк компьютерлари билан телекоммуникация орқали уланган бўлади. Транзакциясини амалга ошириш мақсадида банкомат банкдаги компьютерлар билан қуйидаги хабарлар билан алмашади:  банкомат сўровномаси;  банкнинг жавоб хабари;  банкоматнинг тўловини бажарганлиги ҳақидаги хабарни бериш. Ҳозирги кунда банкоматлар тармоқларидан бир неча банкларгина фойдаланади. Бу ерда мавжуд бўлган асосий муаммо бу банкларнинг махфий ахборотларини (масалан, махфий калит) бир – биридан ҳимоялашдир. Ушбу муаммонинг ечими сифатида PIN кодни, марказлаштирилган ҳолда, ҳар бир банк томонидан текшириш таклиф қилинади. Бундан ташқарии банкоматлар тармоғи зоналарга тақсимланади ва ҳар бир зона ZCMK ( Zone Control Master Key ) калитлари, ўз навбатида, компьютер тармоғидаги калитларни шифрлашда қўлланилади. Маълумотларни шифрлашда эса IWK ( Issuer Working Key ) калитлар ишлатилади. Ахборотларни ташкилий ҳимоялаш элементлари Ҳимоялаш технологияси персонални ташкилотнинг қимматли ахборотларини ҳимоялаш қоидаларига риоя қилишга ундовчи бошқариш ва чеклаш характерига эга бўлган чора-тадбирларни ўз ичига олади. 11

www.arxiv.uz Ташкилий ҳимоялаш элементи бошқа барча элементларни ягона тизимга боғловчи омил бўлиб ҳисобланади. Кўпчилик мутахассисларнинг фикрича, ахборотларни ҳимоялаш тизимлари таркибида ташкилий ҳимоялаш 50-60% ни ташкил қилади. Бу ҳол кўп омилларга боғлиқ, жумладан, ахборотларни ташкилий ҳимоялашнинг асосий томони амалда ҳимоялашнинг принципи ва усулларини бажарувчи персонални танлаш, жойлаштириш ва ўргатиш ҳисобланади. Ахборотларни ҳимоялашнинг ташкилий чора - тадбирлари ташкилот хавфсизлиги хизматининг меъёрий услубий ҳужжатларида ўз аксини топади. Шу муносабат билан кўп ҳолларда юқорида кўрилган тизими элементларининг ягона номи – ахборотни ташкилий – хуқуқий ҳимоялаш элементини ишлатадилар. Ахборотларни муҳандис – техник ҳимоялаш элементи – техник воситалар комплекси ёрдамида худуд, бино ва қурилмаларни қўриқлашни ташкил қилиш ҳамда техник текшириш воситаларига қарши суст ва фаол кураш учун мўлжалланган. Техник ҳимоялаш воситаларнинг нархи баланд бўлсада, ахборот тизимини ҳимоялашда бу элемент муҳим аҳамиятга эга. Ахборотни ҳимоялашнинг дастурий – математик элементи компьютер, локал тармоқ ва турли ахборот тизимларида қайта ишланадиган ва сақланадиган қимматли ахборотларни ҳимоялаш учун мўлжалланган. Ахборот тизимларида маълумотларга нисбатан хавф – хатарлар Компьютер тизими (тармоғи)га зиён етказиши мумкин бўлган шароит, ҳаракат ва жараёнлар компьютер тизими (иармоғи) учун хавф – хатарлар, деб ҳисобланади. Автоматлаштирилган ахборот тизимларига тасодифий таъсир кўрсатиш сабаблари таркибига қуйидагилар киради. 12

www.arxiv.uz Маълумки, компьютер тизим (тармоғ)ининг асосий компонентлари – техник воситалари, дастурий – математик таъминот ва маълумотлардир. Назарий томондан бу компонентларга нисбатан тўрт турдаги хавфлар мавжуд, яъни узилиш, тутиб қолиш, ўзгартириш ва сохталаштириш: - узилиш - қандайдир ташқи ҳаракатлар (ишлар, жараёнлар)ни бажариш учун ҳозирги ишларни вақтинча марказий прочессор қурилмаси ёрдамида тўхтатишдир, уларни бажаргандан сўнг процессор олдинги ҳолатига қайтади ва тўхтатиб қўйилган ишни давом эттиради. Ҳар бир узилиш тартиб рақамига эга, унга асосан марказий процессор қурилмаси қайта ишлаш учун қисм – дастурни қидириб топади. Процессорлар икки турдаги узилишлар билан ишлашни вужудга келтириши мумкин: дастурий ва техник. Бирор қурилма фавқулодда хизмат кўрсатилишига муҳтож бўлса, унда техник узилиш пайдо бўлади. Одатда бундай узилиш марказий процессор учун кутилмаган ҳодисадир. Дастурий узилишлар асосий дастурлар ичида процессорнинг махсус буйруқлари ёрдамида бажарилади. Дастурий узилишда дастур ўз – ўзини вақтинча тўхтатиб, узилишга талуқли жараённи бажаради. - тутиб олиш – жараёни оқибатида ғаразли шахслар дастурий воситалар ва ахборотларнинг турли магнитли ташувчиларига киришни қўлга киритади. Дастур ва маълумотлардан ноқонуний нусха олиш, компьютер тармоқлари алоқа каналларидан номуаллифлик ўқишлар ва ҳоказо ҳаракатлар тутиб олиш жараёнларига мисол бўла олади. - ўзгартириш – ушбу жараён ёвуз ниятли шахс нафақат компьютер тизими компонентларига (маълумотлар тўпламлари, дастурлар, техник элементлари) киришни қўлга киритади, балки улар билан манипуляция (ўзгартириш, кўринишини ўзгартириш) ҳам қилади. Масалан, ўзгартириш сифатида ғаразли шахснинг маълумотлар тўпламидаги маълумотлар тўпламидаги маълумотларни ўзгартириш, ёки умуман компьютер тизими файлларини ўзгартириши, ёки қандайдир қўшимча ноқонуний қайта 13

www.arxiv.uz ишлашни амалга ошириш мақсадида фойдаланилаётган дастурнинг кодини ўзгартириши тушунилади; - сохталаштириш – ҳам жараён саналиб, унинг ёрдамида ғаразли шахслар тизимда ҳисобга олинмаган вазиятларни ўрганиб, ундаги камчиликларни аниқлаб, кейинчалик ўзига керакли ҳаракатларни бажариш мақсадида тизимга қандайдир сохта жараённи ёки тизим ва бошқа фойдаланувчиларга сохта ёзувларни юборади. Ахборотларни криптографик ҳимоялаш усуллари Криптография ҳақида асосий тушунчалар «Криптография» атамаси дастлаб «яшириш, ёзувни беркитиб қўймоқ» маъносини билдиради. Биринчи, марта у ёзув пайдо бўлган даврлардаёқ айтиб ўтилган. Ҳозирги вақтда криптография деганда ҳар қандай шаклдаги, яъни дискда сақланадиган сонлар кўринишида ёки ҳисоблаш тармоқларида узатиладиган хабарлар кўринишидаги ахборотни яшириш тушунилади. Криптографияни рақамлар билан кодланиши мумкин бўлган ҳар қандай ахборотга нисбатан қўллаш мумкин. Махфийликни таъминлашга қаратилган криптография кенгроқ қўлланилиш доирасига эга. Аниқроқ айтганда, криптографияда қўлланиладиган усулланинг ўзи ахборотни ҳимоялаш билан боғлиқ бўлган кўп жараёнларда ишлатилиши мумкин. Криптография ахборотни рухсатсиз киришдан ҳимоялаб, унинг махфийлигини таъминлайди. Масалан, тўлов варақларини электрон почта орқали узатишда унинг ўзгартирилиши ёки сохта ёзувларнинг қўшилиши мумкин. Бундай ҳолларда ахборотнинг таъминлаш зарурияти пайдо бўлади. Умуман олганда компьютер тармоғига рухсатсиз киришнинг мутлақо олдини олиш мумкин эмас, лекин уларни аниқлаш мумкин. Ахборотнинг яхлитлигини текширишнинг бундай жараёни, кўп ҳолларда, ахборотнинг ҳақиқийлигини таъминлаш дейилади. Криптографияда қўлланиладиган 14

www.arxiv.uz усуллар кўп бўлмаган ўзгартиришлар билан ахборотларнинг ҳақиқийлигини таъминлаши мумкин. Нафақат ахборотнинг компьютер тармоғидан маъноси бузилмасдан келганлигини билиш, балки унинг муаллифдан кеганлигига ишонч ҳосил қилиш жуда муҳим. Ахборотни узатувчи шахсларнинг ҳақиқийлигини тасдиқловчи турли усуллар маълум. Энг универсал процедура пароллар билан алмашувдир, лекин буж уда самарали бўлмаган процедура. Чунки паролни қўлига киритган ҳар қандай шахс ахборотдан фойдаланиши мумкин бўлади. Агар эҳтиёткорлик чораларига риоя қилинса, у ҳолда паролларнинг самарадорлигини ошириш ва уларни криптографик усуллар билан ҳимоялаш мумкин, лекин криптография бундан кучлироқ паролни узлуксиз ўзгартириш имконини берадиган процедураларни ҳам таъминлайди. Криптография соҳасидаги охирги ютуқлардан бири – рақамли сигнатура – махсус хосса билан ахборотни тўлдириш ёрдамида яхлитликни таъминловчи усул, бунда ахборот унинг муаллифи берган очиқ калит маълум бўлгандагина текширилиши мумкин. Ушбу усул махфий калит ёрдамида яхлитлик текшириладиган маълум усуллардан кўпроқ афзалликларга эга. Криптография усулларини қўллашнинг баъзи бирларини кўриб чиқамиз. Узатиладиган ахборотнинг маъносини яшириш учун икки хил ўзгартиришлар қўлланилади: кодлаштириш ва шифрлаш. Кодлаштириш учун тез – тез ишлатиладиган иборалар тўпламини ўз ичига олувчи китоб ёки жадваллардан фойдаланилади. Бу иборалардан ҳар бирига, кўп ҳолларда, рақамлар тўплами билан бериладиган ихтиёрий танланган кодли сўз тўғри келади. Ахборотни кодлаш учун худи шундай китоб ёки жадвал талаб қилинади. Кодлаштирувчи китоб ёки жадвал ихтиёрий криптографик ўзгартиришга мисол бўлади. Кодлаштиришнинг ахборот технологиясига мос – талаблар - қаторли маълумотларни сонли маълумотларга айлантириш ва аксинча ўзгартиришларни бажара билиш. Кодлаштириш китобини тезкор ҳамда ташқи хотира қурилмаларида амалга оишириш мумкин, лекин бундай тез ва ишончли криптографик тизимни 15

www.arxiv.uz муваффақиятли деб бўлмайди. Агар бу китобдан бирор марта рухсатсиз фойдаланилса, кодларнинг янги китобини яратиш ва уни ҳамма фойдаланувчиларга тарқатиш зарурияти пайдо бўлади. Криптографик ўзгартиришнинг иккинчи тури шифрлаш ўз ичига – бошланғич матн белгиларини англаб олиш мумкин бўлмаган шаклга ўзгартириш алгоритмларини қамраб олади. Ўзгартиришларнинг бу тури ахборот – коммуникациялар технологияларига мос келади.бу ерда алгоритмни ҳимоялаш муҳим аҳамият касб этади. Криптографик калитни қўллаб, шифрлаш алгоритмининг ўзида ҳимоялашга бўлган талабларни камайтириш мумкин. Энди ҳимоялаш объекти сифатида фақат калит хизмат қилади. Агар калитдан нусха олинган бўлса, уни алмаштириш мумкин ва бу кодлаштирувчи китоб ёки жадвални алмаштиришдан енгилдир. Шунинг учун ҳам кодлаштириш эмас, балки шифрлаш ахборот – коммуникациялар технологияларида кенг қўламда қўлланилмоқда. Сирли (махфий) алоқалар соҳа криптология деб айтилади. Ушбу сўз юнонча « kripto » - сирли ва « logus » - ҳабар маъносини билдирувчи сўзлардан иборат. Криптология икки йўналиш, яъни криптография ва криптотаҳлил дан иборат. Криптография нинг вазифаси хабарларнинг махфийлигини ва ҳақиқийлигини таъминлашдан иборат. Криптотаҳлил нинг вазифаси эса криптографлар томонидан ишлаб чиқилган ҳимоя тизимини очишдан иборат. Ҳозирги кунда криптотизим ни икки синфга ажратиш мумкин:  симметрияли бир калитлик (махфий калит);  ассиметрияли тизимларда қуйидаги иккита муаммо мавжуд: 1) Ахборот алмашувида иштирок этувчилар қандай йўл билан махфий калитни бир – бирларига узатишлари мумкин? 2) Жўнатилган хабарнинг ҳақиқийлигини қандай аниқласа бўлади? Ушбу муаммоларнинг ечими очиқ калитли тизимларда ўз аксини топди. 16

www.arxiv.uz Очиқкалитли асимметрияли тизимда иккита калит қўлланиладию биридан иккинчисини ҳисоблаш усуллари билан аниқлаб бўлмайди. Биринчи калит ахборот жўнатувчи томонидан шифрлашда ишлатилса, иккинчиси ахборотни қабул қилувчи томонидан ахборотни тиклаш қўлланилади ва у сир сақланиши лозим. Очиқ матн АРТУР Шифрлаш Дешифрлаш алгоритми алгоритми Шифрланган Очиқ матн НОДИР матн 17

www.arxiv.uz Ушбу усул билан ахборотнинг махфийлигини таъминлаш мумкин. Агар биринчи калит сирли бўлса, у ҳолда уни электрон имзо сифатида қўллаш мумкин ва бу усул билан ахборотни аутентификациялаш, яъни ахборотнинг яхлитлигини таъминлаш имкони пайдо бўлади. Ахборотни аутентификациялашдан ташқарии қуйидаги масалаларни ечиш мумкин:  Фойдаланувчини аутентификациялаш, яъни компьютер тизими захираларига кирмоқчи бўлган фойдаланувчини аниқлаш;  Тармоқ абонентлари алоқасини ўрнатиш жараёнида уларни ўзаро аутентификациялаш. Ҳозирги кунда ҳимояланиши зарур бўлган йўналишлардан бири бу электрон тўлов тизимлари ва Internet ёрдамида амалга ошириладиган электрон савдолардир. Ахборотларни криптографияли ҳимоялаш тамойиллари Криптография – маълумотларни ўзгартириш усулларининг тўплам бўлиб, маълумотларни ҳимоялаш бўйича қуйидаги иккита асосий муаммоларни ҳал қилишга йўналтирилган: махфийлик; яхлитлик. Махфийлик орқали ёвуз ниятли шахслардан ахборотни яшириш тушунилса, яхлитлик эса ёвуз ниятли шахслар томонидан ахборотни ўзгартира олмаслик ҳақида далолат беради. Криптография тизимини схематик равишда қуйидагича тасвирлаш мумкин. КАЛИТ матн матн 18

www.arxiv.uz Ёпиқ матн Жўнатувчи Шифрлаш Тиклаш Қабул қилувчи Ёвуз ниятли шахс Бу ерда калит қандайдир ҳимояланган канал орқали жўнатилади (чизмада пунктир чизиқлар билан тасвирланган). Умуман олганда, ушбу механизм симметрияли бир калитлик тизимига талуқлидир. Асимметрия икки калитлик тасвирлаш мумкин: Бу ҳолда ҳимояланган канал бўйича очиқ калит жўнатилиб, махфий калит жўнатилмайди. Ёвуз ниятли шахслар ўз мақсадларига эриша олмаса ва криптотаҳлилчилар калитни билмасдан туриб, шифрланган ахборотни тиклай олмаса, у ҳолда криптотизим криптомустаҳкам тизим деб айтилади. Криптотизимнинг мустаҳкамлиги унинг калити билан аниқланади ва бу криптотаҳлилнинг асосий қоидаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ушбу таърифнинг асосий маъноси шундан иборатки, криптотизим барчаларга маълум тизим ҳисобланиб, унинг ўзгартирилиши кўп вақт ва 19

www.arxiv.uz маблағ талаб қилади, шу боис ҳам фақатгина калитни ўзгартириб туриш билан ахборотни ҳимоялаш талаб қилинади. КАЛИТ 1 КАЛИТ 2 матн матн Ёпиқ матн Жўнатувчи Шифрлаш Тиклаш Қабул қилувчи Ғараз ниятли шахс I. Фойдаланувчиларни идентификациялаш ва аутентификациялаш тизими. Ушбу тизим фойдаланувчидан олинган маълумот бўйича шахсини текшириш, ҳақиқийлигини аниқлаш ва шундан сўнг унга тизим билан ишлашга рухсат бериш лозимлигини белгилаб беради. Бу ҳолда асосан фойдаланувчидан олинадиган маълумотни танлаш муаммоси мавжуд бўлиб, унинг қуйидаги турлари мавжуд: 20

www.arxiv.uz  фойдаланувчига маълум бўлган махфий ахборот, масалан, пароль, махфий калит ва бошқалар;  шахснинг физиологик параметрлари, масалан, бармоқ излари, кўзнинг тасвири ва бошқалар. Биринчиси анъанавий, иккинчиси эса биометрик идентификациялаш тизими, дейилади. II. Диск маълумотларини шифрлаш тизими. Ушбу тизимнинг асосий мақсади дискдаги маълумотларни ҳимоялашдир. Бу ҳолда мантииқий ва жисмоний боқичлар ажратилади. Мантииқий босқичда файл асосий объект сифатида бўлиб, фақатгина баъзи бир файллар ҳимояланади. Бунга мисол қилиб, архиватор дастурларини келтириш мумкин. Жисмоний босқичда диск тўлалигича ҳимояланади. Бунга мисол сифатида Norton Utilities таркибидаги Diskr е et шифрловчи дастурни келтириш мумкин. III. Тармоқ бўйича узатиладиган маълумотларни шифрлаш тизими. Ушбу тизимда икки йўналишни ажратиш мумкин:  канал бўйича, яъни алоқа каналлари бўйича жўнатиладиган барча маълумотларни шифрлаш;  абонентлар бўйича, яъни алоқа каналлари бўйича жўнатиладиган маълумотларнинг фақатгина мазмуний қисми шифрланиб, қолган хизматчи маълумотларни очиқ қолдириш. IV. Электрон маълумотларни аутентификациялаш тизими. Ушбу тизимда тармоқ бўйича бажариладиган электрон маълумотлар алмашинуви ҳужжатни ва унинг муаллифини аутентификациялаш муаммоси пайдо бўлади. V. Таянч ахборотларни бошқариш воситалари. Ушбу тизимда таянч ахборотлар сифатида компьютер сифатида компьютер тизими ва тармоғида қўланиладиган барча криптографик калитлар тушунилади. Бу ҳолда калитларни генерациялаш, сақлаш ва тақсимлаш каби бошқарув функцияларини ажратишади. 21

www.arxiv.uz Симметрияли криптотизим асослари Криптография нуқтаи – назаридан шифр – бу калит демакдир ва очиқ маълумотлар тўпламини ёпиқ (шифрланган) маълумотларга ўзгартириш криптография ўзгартиришлар алгоритмлари мажмуаси ҳисобланади. Калит – криптография ўзгартиришлар алгоритмининг баъзи – бир параметрларининг махфий ҳолати бўлиб, барча алгоритмлардан ягона вариантини танлайди. Калитларга нисбатан ишлатиладиган асосий кўрсаткич бўлиб, криптомустаҳкамлик ҳисобланади. Криптография ҳимоясида ширларга нисбатан қуйидаги талаблар қўйилади:  етрали даражада криптомустаҳкамлик;  шифрлар ва қайтариш жараёнининг оддийлиги;  ахборотларни шифрлаш оқибатида улар ҳажмини ортиб кетмаслиги;  шифрлашдаги кичик хатоларга таъсирчан бўлмаслиги; Ушбу талабларга қуйидаги тизимлар жавоб беради:  ўринларини алмаштириш;  алмаштиириш;  гаммалаштириш;  аналитик ўзгартириш. Ўринларни алмаштириш шифрлаш усули бўйича бошланғич матн белгиларининг матнли маълум бир қисми доирасида махсус қоидалар ёрдамида ўринлари алмаштирилади. Алмаштириш шифрлаш усули бўйича бошланғич матн белгилари фойдаланилаётган ёки бошқа бир алифбо белгиларига алмаштирилади. Гаммалаштириш усули бўйича бошланғич матн белгилари шифрлаш гаммаси белгилари, яъни тасодифий белгилар кетма-кетлиги билан бирлаштирилади. Таҳлилий ўзгартириш усули бўича бошланғич матн белгилари аналитик формулалар ёрдамида ўзгартирилади, масалан, векторни матрицага 22

www.arxiv.uz кўпайтириш ёрдамида. Бу ерда вектор матндаги белгилар кетма-кетлиги бўлса, матрица эса калит сифатида хизмат қилади. Ўринларни алмаштириш усуллари Ушбу усул энг оддий ва энг қадимий усулдир. Ўринларни алмаштириш усулларига мисол сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: - шифрловчи жадвал; - сеҳрли квадрат. Шифрловчи жадвал усулида калит сифатида қуйидагилар қўлланилади: - жадвал ўлчовлари; - сўз ёки сўзлар кетма-кетлиги; - жадвал таркиби хусусиятлари. Мисол. Қуйидаги матн берилган бўлсин: КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИ Ушбу ахборот устун бў йича кетма-кет жадвалга киритилади: К Л А Л И Й Т А А Й А Л Д У Д Р Ё Ш Л А Р Р Т Р Ь И С И Натижада, 4х7 ўлчовли жадвал ташкил қилинади. Энди шифрланган матн қаторлар бўйича аниқланади, яъни ўзимиз учун 4 тадан белгиларни ажратиб ёзамиз. КЛАЛ ИЙТА АЙАЛ ДУДР ЁШЛА РРТР МИСИ Бу ерда калит сифатида жадвал ўлчовлари хизмат қилади. Ушбу усулни мураккаблаштириш мақсадида таянч сўзини киритса бўлади. Юқоридаги мисол учун қуйидаги 23

www.arxiv.uz МАГИСТР сў зини оламиз ва олдинги жадвалга жойлаштирасиз: М А Г И С Т Р 4 1 2 3 6 7 5 К Л А Л И Й Т А А Й А Л Д У Д Р Ё Ш Л А Р Р Т Р М И С И Иккинчи қатордаги рақамлар харфларнинг алифбо таркибидан келиб чиқади. Шу қатордаги рақамлар бўйича устунларни тартиблаймиз: А Г И М Р С Т 1 2 3 4 5 6 7 Л А Л К Т И Й А Й А А У Л Д Р Ё Ш Д Р Л А Т Р М Р И И С Шифрланган матн қуйидаги кўринишда бўлади: ЛАЛК ТИЙА ЙААУ ЛДРЁ ШДРЛ АТРМ РИИС Сеҳрли квадрат деб, катакчаларига 1дан бошлаб сонлар ёзилган, ундаги ҳар бир устунда сатр ва диогонал бўйича сонлар йиғиндиси 1 та сонга тенг бўлган квадрат шаклидаги жадвалга айтилади. Сеҳрли квадратга сонлар тартиби бўйича белгилар киритилади ва бу белгилар сатрлар бўйича ўқилганда матн ҳосил бўлади. Мисол. 4х4 ўлчовли сеҳрли квадратни оламиз, бу ерда сонларнинг 880 та ҳар хил комбинацияси мавжуд. Қуйидагича иш юритамиз: 16 3 2 13 5 10 11 8 24

www.arxiv.uz 9 6 7 12 4 15 14 1 Бошланғич матн сифатида қуйидаги матнни оламиз: ДАСТУРЛАШ ТИЛЛАРИ ва жадвалга жойлаштирамиз. И С А Л У Т И А Ш Р Л Л Т Р А Д Шифрланган матн жадвал элементларини сатрлар бўйича ўқиш натижасида ташкил топади: ИСАЛ УТИА ШРЛЛ ТРАТ Алмаштириш усуллари Алмаштирш усуллари сифатида қуйидаги усулларни келтириш мумкин: - Цезар усули; - Афин тизимидаги Цезар усули; - Таянч сўзли Цезар усули ва бошқалар. Цезар усули да алмаштирувчи ҳарфлар k та силжиш билан аниқланади. Юли Цезар бевосита 3k бўлганда ушбу усулдан фойдаланган. 3k бўлганда ва алифбодаги харфлар 26 m та бўлганда қуйидаги жадвал ҳосил қилинади: A → D J → M S → V B → E K → N T → W C → F L → O U → X 25

www.arxiv.uz D → G M → P V → Y E → H N → Q W → Z F → I O → R X → A G → J P → S Y → B H → K Q → T Z → C I → L R → U Мисол. Матн сифатида SAMARQAND сўзини оладиган бўлсак, Цезар усули натижасида қуйидаги шифрланган ёзув ҳосил бўлади: VDPDUTDQG Цезар усулининг камчилиги бу бир хил ҳарфларнинг, ўз навбатида, бир хил ҳарфларга алмашишидир. Аффин тизимидаги Цезар усулида ҳар бир ҳарфга алмашитирилувчи ҳарфлар маҳсус формула бўйича аниқланади: ) (mod m b at  , бу ерда a , b – бутун сонлар, 1 ) , ( , , 0    m a ЭКУБ m b a . 5 ,3 , 26    b a m бўлганда қуйидаги жадвал ҳосил қ илинади: T 0 1 2 3 4 5 5 3 t 5 8 11 14 17 20 6 7 8 9 10 11 12 23 0 3 6 9 12 15 13 14 15 16 17 18 19 18 21 24 1 4 7 10 20 21 22 23 24 25 13 16 19 22 25 2 Шунга мос равишда ҳарфлар қуйидагича алмашади : 26

www.arxiv.uz A B C D E F G H F I L O R U X A I J K L M N O P D G J M P S V Y Q R S T U V W X B E H K N Q T W Y Z Z C Натижада юқорида келтирилган матн қуйидагича шифрланади : HFPFEBFSO Таянч сўзли Цезар усулида силжитиш билан бирга биргаликда таянч сўз қўлланилади . Таянч сўзни қўллашдан мақсад ҳосил қилинадиган алифбода ҳарфлар кетма - кетлигини ўзгартиришдир . Мисол . 5к ва DIPLOMAT таянч сўзини оламиз ва бу сўз  к ўриндан ёзилади : 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 A B C D E F G H I J K L M N D I P L O M A T 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 O P Q R S T U V W X Y Z Ушбу таянч сўз алифбодаги кўрсатилган жойда жойлаштирилади , ундаги ҳарфлар инобатга олинмасдан , қ олган ҳарфлар тартиб бўйича таянч 27

www.arxiv.uz сўздан кейин кетма - кет ёзилади ва натижада , қ уйидаги кўриниш ҳосил қ илинади : 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 V W X Y Z D I P L O M A T B 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 C E F G H J K N Q R S U Ю қ орида кўриб чи қ илган SAMARQAND сўзи эса мазкур усул ёрдамида HVTVGFVBY га ўтказилади . Ҳозирги ва қ тда компьютер тармо қ ларида тижорат ахборотлари билан алмашишда 3 та асосий алгоритмлар , яъни DES, С LIPPER ва PGP алгоритмлари қ ўлланилмо қ да . DES, ва С LIPPER алгоритмлари интеграл схемаларда амалга оширилади . DES алгоритмининг криптомустаҳкамлигини қ уйидаги мисол ор қ али ҳам баҳолаш мумкин : 10 млн . АҚШ доллари ҳаражат қилинганда DES шифрини очиш учун 21 минут , 100 млн . АҚШ доллари ҳаражат қилинганда эса 2 минут сарфланади . С LIPPER тизими SKIPJACK шифрлаш алгоритмини ўз ичига олади ва бу алгоритм DES алгоритмидан 16 млн . марта кучлироқдир . PGP алгоритми эса 1991 йил Филипп Циммердан ( АҚШ ) томонидан ёзилган ва электрон почта орқали узатиладиган хабарларни шифрлаш учун ишлатиладиган PGP дастурлар пакети ёрдамида амалга оширилади . PGP дастурий воситалари Internet тармоғида электрон почта орқали ахборот жўнатувчи фойдаланувчилар томонидан шифрлаш мақсадида кенг фойдаланилмоқда . 28

www.arxiv.uz Асосий адабиёт лар: 1. Анохин М.И., Варнавский Н.П., Сидельников В.М., Яҳенко В.В. Криптография в банковском деле. М. 1997г. 2. Брюс Шнайер. Прикладная криптография: 2– е издание. М. 2001. 3. Фомичев В.М. Дискретная математика и криптология. М. «Диалог МИФИ» 2003 г. http :║ www . library . mephi . ru – Библиотека МИФИ. 4. Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Заҳита информации в компьютернўх системах и сетях. М. «Радио и связь» 2001г. 5. Московский центр непрерўвного математического образования. Материалў 1 – 9 олимпиад по криптографии. М. 2001 – 2003гг. http : ║ www . ibc . ry .Ғ- электронная библиотека Московского Государственного Университета экономики, статистики и информатики. 6. В.А.Хорошко, А.А.Чекатков. Методў и средства заҳитў информации. Издательство «ЮНИОР» К. 2003. 7 . www.ziyonet.uz 29

O'xshashlar

Aхборотларни криптографик ҳимоялаш усуллари

Maple тизимининг қисқача характеристикаси

Windows операцион тизимининг офис дастурлари

Очиқ ахборот тизими шароитида шахснинг психологик ўзини –ўзи ҳимоялаш

MS Access маълумотлар базасини бошкариш тизимининг имкониятлари