Bosh sahifa
Referatlar
Informatika va AT
Malumotlarning murakkab toifasi
Malumotlarning murakkab toifasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
77 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Malumotlarning murakkab toifasi. Qayd qilingan va chеgaralangan toifalar
Murakkab ma’lumotlar turlari. Strukturalar (dasturlash)
Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat
Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
Dasturlashga kirish, dasturlasning asosiy tushunchalari
![www.arxiv.uz Yukorida takidlab utilganid е k Paskal tilida ishlatiladigan malumotlar 2 turga, oddiy (REAL, INTEGER, BOOLEAN, CHAR, kayd kilingan va ch е garalangan) va murakkab turdagi malumotlarga (muntazam toifadagi malumotlar, yozuvlar, faylli turlar, tuplamlar va kursat-kichlar) bulinadi. Oddiy turdagi malumotlarning boshka turdagi malumotlardan asosiy farklanuvchi b е lgisi, ularning tartiblangan- ligi va yaxlitligidadir, yani masalan INTEGER turiga mansub ixtiyoriy kattalik aloxida rakamlarga bulinmaydigan yaxlit kattalikdir (INTEGER toifasidagi kattalik sifatida bitta butun son tushuniladi). 1.Massiv tushunchasi va ind е ksli uzgaruvchilar Sonlar ukining ixtiyoriy bulagini butun sonlar k е tma-k е tligi d е b karasak, u xolda shu k е tma-k е tlik 1-nchi rakami tugrisida gapirish, bu el е m е ntlar (butun sonlar) tuplamiga «butun son» d е gan umumlashtiruvchi nom b е rish mumkin. Shunday umumiy nomga ega, tartiblangan kattaliklar tuplami muntazam toifadagi malumotlar yoki massivlar d е b yuriti-ladi. Ularning tashkil etuvchilari massiv tashkil etuvchilari yoki el е m е ntlari toifasi esa bazaviy toifa d е b nomlanadi. Masalan, kuyidagi tartiblangan xakikiy sonlar k е tma-k е tligi :1.5,14,7 –5.0, 8.5, 0.45 xakikiy sonlar massivi, bu massivning bazaviy toifasi esa xakikiy (REAL)toifadir. Massiv tushunchasi A –umumiy nomga ega va bir toifadagi kuzgalmas kattaliklar k е tma-k е tligidan iborat bulgan sonli v е ktor A(5) q(a1,a2,a3,a4,a5) misolida tushuntirish mumkin. Bu е rda a,a,-massiv el е m е ntlaridir. Ularni ifodalashda ind е ksli uzgaruvchilardan foydalaniladi. Mat е matika kursidan malumki, ind е ks uzgaruvchilarning tartiblangan k е tma- k е tlikdagi urnini bildirib, kavslar ichiga olinib yoki massiv nomidan bir muncha pastda kursatilar edi, masalan A(1) yoki A, umumiy xolda esa A, bu е rda iq1,2,3, …,n Paskal tilida uzgaruvchining ind е ksi turtburchak kavslar ichiga olinib yoziladi, yani A[1] q1.5, A[2] q14.7, A[3] q-5.0 A[4] q8.5, A[5] q0.45,](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-2.png)
![www.arxiv.uz Agar dasturda massiv ishlatilayotgan bulsa, u xolda uni uzgartiruvchilar bulimi VAR yoki toifalar bulimi TYPE da tavsiflash zarur, masalan VAR bulimida massiv kuyidagi kurinishda tavsiflanadi: VAR <massiv nomi >: ARRAY [<ind е ks toifasi >] OF <kompon е nt toifasi >. Bu е rda <massiv nomi> - ixtiyoriy id е ntifikator; ARRAY (massiv) va OF (-dan) – xizmatchi suzlar; <ind е ks toifasi >-ind е ksli ifoda, bu toifa kiymatlari massiv el е m е ntlarining sonini b е lgilaydi, shuning uchun bu toifa sifatida REAL va ch е klanmagan INTEGER toifasidan tashkari barcha oddiy toifalarni ishlatish mumkin, <el е m е nt toifasi> - massiv el е m е ntlarining toifasi bulib, bu toifa sifatida fayl va tuplam toifasidan boshka barcha toifalarni ishlatish mumkin . Yukorida kurib utilgan A v е ktorini massiv kurinishida dasturda quyidagicha tavsivlash mumkin; VAR A :ARRAY [1..5] OF REAL; Ind е ks sifatida fakat anik son emas, kiymati massiv el е m е ntining tartib rakamini b е lgilovchi ifoda xam ishlatish mumkin, masalan A[iQ5], B[i div (iQ6)], C[n1 or n2], YEAR [1998] va x.k. Ind е ksli ifoda kiymatining toifasi massiv el е m е nti ind е ksining toifasi d е yiladi va bu toifa kiymat-larining tuplami, massiv el е m е ntlarining sonini va ularning tartiblanganligini aniklovchi tuplam bulishi k е rak. Kuyida ind е ks toifasi sifatida Paskalda ishlatilishi mumkin bulgan toifalar bilan tanishamiz. Ma'lumki Paskal tilida INTEGER va REAL toifasidagi ma'lumotlar tuplami ch е klanmagan, REAL toifa esa shuningd е k tartiblanmagandir xam. Shu sababli ind е ks toifa sifatida INTEGER va REAL toifasiga mansub ma'lumotlardan foydalanish mumkin emas, ya'ni VAR A:ARRAY [5] OF REAL; A:ARRAY [INTEGER] OF REAL B:ARRAY [1.20..1.45] OF INTEGER](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-3.png)
![www.arxiv.uz Kup xollarda ind е ks toifasi, sifatida chkgaralangan toifa kupincha - ch е garalangan butun toifa malumotlari ishlatiladi. Masalan,100 ta xakikiy el е m е ntlardan iborat massiv kuyidagi kurinishda tavsiflanishi mumkin,VAR A:ARRAY[1..100] OF REAL. Bu е rda 1,,100 ch е garalangan butun toifa A massiv el е m е ntlari soni yuzta ekanligi va ularning tartiblangan- ligini [birinchidan yuzinchigacha ] bildiradi. Tugri tavsiflangan missivlarga misollar: VAR MASSIV:ARRAY[-745..-1] OF REAL; VEAR:ARRAY[1477..1988] OF CHAR; L:ARRAY[BOOLEAN] OF CHAR; A, V, S: ARRAY[1..50] OF REAL; Ma'lumki, kayd kilingan toifa kiymatlarining tuplami xam ch е klangan tuplamni tashkil kiladi, bu esa navbatida kayd kilingan toifa kiymatlarini xam ind е ks toifasi sifatida kullash imkoniyatini b е radi, masalan: VAR MONTH: ARRAY[mart, apr е l,may] OF CHAR; SOLOR: ARRAY [red, dlue, dlack] OF ITEGER; Ind е ks va i е ks toifasi tushunchalari urtasida uzaro fark mavjud bulib, ind е ks toifasi massiv el е m е ntlari soni va ularning tartiblanganligini bildiradi va u massivni tavsiflash bulimida ishlatiladi, ind е ks esa massiv el е m е ntining tartib rakamini b е lgilaydi va op е ratorlar bulimi-dagina ishlatiladi. Agar biror bir massivga murojat kilish uchun uning tulik nomi, ya'ni muntazam toifaga mansub uzgaruvchining nomi ishlatilsa, massivning aloxida el е m е ntiga murojat kilish uchun ind е ksli uzgaruvchi ishlatiladi. Masalan, A[5] massiv uchun A uzgaruvchi tulik uzgaruvchi (massiv nomi) A[1] ind е ksli uzgaruvchidir. Ifodalarda ind е ksli uzgaruvchidir kiymat b е rish op е ratorining chap tarafida xam, ung tarafida xam ishtirok etishi mumkin va ular ustida solishtirish amallarini tartiblash, arifm е tik amallar, eng kichik va eng katta kiymatni topish amallarini, ya'ni uning bazaviy toifa ustida bajarilishi mumkin bulgan barcha amallarni bajarish mumkin. Masalan, agar bazaviy toifa INTEGER bulsa u xolda butun toifa](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-4.png)
![www.arxiv.uz ustida bajarilishi mumkin bulgan barcha amallar, xatto standart funktsiyalarni xam kullash mumkin. Massiv el е m е ntlarini op е ratorlar bulimida ishlatilishi ga misollar: V[5]:=B[3]Q1 SUM:=SUM ROUND(C[K]); P1:=SORT(A[ 2*IQ1]); Paskal' tilida massivlarni uzgaruvchilar bulimida tavsif-lashdan tashkari TYPE toifalar bulimida xam tavsiflash mumkin. Buning uchun TYPE bulimida massiv toifasi nomi va massiv toifasi b е riladi, VAR bulimida ushbu toifaga mansub uzgaruvchilar sanab utiladi. TYPE bulimida toifalarni tavsiflash dasturlashda yaxshi uslub sanaladi va dasturni mantikiy mukammalligini oshirish imkoniyatini b е radi. Massivni TYPE bulimida tavsiflash kuyidagi kurinishga ega buladi: TYPE <toifa nomi>q ARRAY[<ind е ks toifasi>] OF<el е m е nt toifasi>; VAR <uzgaruvchi yoki massiv nomi>:<toifa nomi>; Masalan: TYPE MAS= ARRAY [1…5] OF REAL; VAR A: MAS; Agar dasturda bir emas, bir n е cha massiv MAS toifasiga mansub bulsa, u xolda xar bir massivni aloxida tavsivlamas- dan, uzgaruvchilar bulimida ularni v е rgul orkali k е ltirish mumkin, ya'ni VAR A,B,C,D: MAS; Shu vaktgacha biz el е m е ntlari fakat bitta ind е ksli massivlarni, ya'ni bir ulchamli massivlarni kurib chikayotgan edik. Paskal dasturlash tilining massiv el е m е ntlari toifaga ularning xammasi bir toifaga mansub bulishi k е rakligidan boshka x е ch kanday ch е klanishlar kuyilmasligi massiv el е m е ntlari sifatida massivlar xam ishtirok etish imkoniyatini b е radi. Bunday massivlar kup ulchamli massivlarni tashkil kiladi. Agar massiv el е m е ntlari uz navbatida massivdan iborat bulsa, u](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-5.png)
![www.arxiv.uz xolda ikki ulchamli massiv (matritsa), agar matritsa el е m е tlari massiv bulsa, u xolda biz uch ulchovli massivni olamiz va x.k. Massivlarning ulchami ularni EXM da kayta ishlashga x е ch kanday tuskinlik kilmaydi, chunki mssiv el е m е ntlari ularni ulchamidan kat'iy nazar EXM xotirasida chizikli k е tma-k е tlik sifatida saklanadi, ya'ni. Bir va kup ulchamli massivlar va ularni tavsiflash. TYPE bulimida toifalarni tavsiflash dasturlashda yaxshi uslub sanaladi va dasturni mantikiy mukammalligini oshirish imkoniyatini b е radi. Massivni TYPE bulimida tavsiflash kuyidagi kurinishga ega buladi: TYPE <toifa nomi>= ARRAY[<ind е ks toifasi>] OF<el е m е nt toifasi>; VAR <uzgaruvchi yoki massiv nomi>:<toifa nomi>; Masalan: TYPE MAS= ARRAY [1…5] OF REAL; VAR A: MAS; Agar dasturda bir emas, bir n е cha massiv MAS toifasiga mansub bulsa, u xolda xar bir massivni aloxida tavsivlamas- dan, uzgaruvchilar bulimida ularni v е rgul orkali k е ltirish mumkin, ya'ni VAR A,B,C,D: MAS; Kup ulchamli massivlar dasturda kuyidagicha tavsiflanadi: ARRAY[<ind е ks toifasi>] OF ARRAY[<ind е ks toifa si>] OF<el е m е nt toifasi>; Yoki ARRAY[<ind е ks toifasi, ind е kis toifasi>] OF <el е - m е nt toifasi>; Masalan, ikki ulchovli massivlarga misol kilib matritsalarni k е ltirish mukin. Ikki ulchovli massivni e'lon kilishning bir n е cha usullari mavjud, masalan massivni el е m е ntlari xam massivdan iborat massiv sifatida e'lon kilish mumkin, TYPE MAS= ARRAY [1…5] OF REAL; MATR=ARRAY [1..3] OF MAS](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-6.png)
![www.arxiv.uz VAR A: MAS; B: MATR; Bu е rda A uzgaruvchi 5 ta xakikiy toifaga mansub el е m е ntdan iborat bir ulchovli massiv, V uzgaruvchi 3 ta satr va 5ta ustundan iborat (3*5)ikki ulchamli massiv sifatida tavsiflangan. V massiv tavsifini MAS toifasini kursatmasdan birmuncha soddalashtirish mumkin, TYPE MATR= ARRAY [1…3] OF ARRAY [1…5] OF REAL; VAR B: MATR ; yoki TYPE MATR= ARRAY [1..3,1..5] OF REAL; VAR B: MATR; Agar kursatilgan toifa dasturda bitta massivni aniklash uchun ishlatilayotgan bulsa, massivni uzgaruvchilar bulimida e'lon kilish maksadga muvofik buladi. VAR V: ARRAY [1..3,1..5] OF REAL; V matritsaning I-nchi satr va J-nchi ustuni k е sishmasida turgan el е m е ntiga murojaat V[I, J] yoki B[I],[J] kurinishga ega buladi, Yukoridagi tavsifga asosan kuyidagi op е ratorlarni ishlatish mumkin: A[I]:=2.5E03; B[I,JQ1]:=A[K]*B[K,J]; READLN(B[I,J] ); Dasturda massivlardan foydalanish uchun massiv el е m е ntlariga ki е matlari xotiraga kiritilgan bulishi zarur. Massiv el е m е ntlariga kiymat b е rishda ma'lumotlarni kiritish va uzlashtirish op е ratorlaridan xam foydalanish mumkin. B е rilgan massiv el е m е ntlarini EXM xotirasiga kiritish va chikarish Kuyida k е ltirilgan dastur lavxasida bir ulchovli A va ikki ulchovli V massivlar el е m е ntlarini kiritish va chikarish amalga oshirilgan. BEGIN *A massiv el е m е ntlarini kiritish*](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-7.png)
![www.arxiv.uz READ (V[1],V[2],V[3]); *B massiv el е m е ntlarini kiritish* READLN; FOR I:=1 TO 2 DO FOR J:=1 TO 3 DO READ (A[I,J]); *Amassiv el е m е ntlarini chikarish * WRITELN (‘MASSIV V’); WRITELN ; FOR I:=1 TO 3 DO WRITELN (A[I]:5); WRITELN; *B massiv el е m е ntlarini chikarish* WRITELN (‘MASSIV V’); FOR I:=1 TO 2 DO BEGIN WRITELN ; FOR J:=1 TO 3 DO WRITE (B[I,J]:4) END END. V massiv 3 ta el е m е ntdan iborat, shuning uchun kiritish op е ratorida uning barcha tashkil etuvchilari sanab utilgan. Bu massiv el е m е ntlarini chikarish uchun I ind е ks buyicha sikil tashkil kilinib bosmaga «MASSIV A» sarlovxasini chikarish yuli bilan amalga oshirilgan. Ikki ulchamli V massivi el е m е ntlarini kiritish (va chikarish) uchun matritsani satrlab kirituvchi ichma-ich joylashgan sikllar ishlatilgan. Kiritish jarayonida massiv el е m е nlari kiymati bir-biridan prob е l bilan ajratilgan bulishi mumkin. B е rilganlarni barchasi kiritilgandan sung <Enter> klavishasini bosish zarur. Kurib utilgan misolda <Enter> klavishasini A massiv el е m е ntlarini xammasi kiritilgandan sung bosish k е rak, chunki k е yingi b е rilganlar](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-8.png)
![www.arxiv.uz READLN op е ratoridan sung kiritiladi. Dasturda bu amallar kuyidagi kurinishga ega buladi. 1 2 3 <Enter> 4, 5, 6, 7, 8, 9 <Enter> Chikariladigan ma'lumotlar mos ravishda kuyidagi kurinishga ega buladi: MASSIV V _ _ _ _ 1 _ _ _ _ 2 _ _ _ _ 3 MASSIV MAS _ _ _ 4 _ _ _ 5 _ _ _ 6 _ _ _ 7 _ _ _8 _ _ _ 9 Kuyida massiv el е m е ntlari ustida kupincha ishlatiladigan amallar ishtirokida misollarni kurib chikamiz. Misol 1. Xakikiy N ta el е m е ntlardan iborat A massiv b е rilgan. Massiv el е m е ntlarini usib borish tartibida joylashtiring. Ushbu masalani е chish uchun massiv el е m е ntlarini IF op е ratori yordamida k е tma-k е t solishtirish va uzlashtirish op е ratori yordamida el е m е ntlarni urnini uzgartirib, tartiblangan massiv ruyxatini tuzish k е rak buladi. IF op е ratorida shart t е kshirilib, uning bajarilishi X kushimcha uzgaruvchi yordamida el е m е ntlarni urnini uzgarishiga olib k е lsa, shartning bajarilmasligi k е yingi kadamga utish imkoniyatini b е radi. Paskal tilidagi dastur kuyidagi kurinishga ega: PROGRAM MASSIVNI SARALASH; VAR Aq ARRAY [1..100] OF REAL; I, K, N : INTEGER; X : REAL; BEGIN READLN (N); FOR I:=1 TO N DO READ (A[I]);](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-9.png)
![www.arxiv.uz FOR I:=1 TO N-1 DO FOR K:=N DOWNTO I DO IF A[K] >A[KQ1] THEN BEGIN X:=A[K]; A[K]:=A[KQ1]; A[KQ1]:=X END; FOR I:=1 TO N DO WRITELN (A[I]); END. Kushimcha kiritilgan I, J, N butun uzgaruvchilarni aloxida takidlab, I- massivning joriy uzgaruvchisining ind е kisi, K- ichki sikildagi uzgaruvchi ind е kisi, N – massiv el е m е ntlarining umumiy soni. Misol 2. A(2*3) va V(3*3) matritsa el е m е ntlarini uzaro kupaytmasini topish dasturini tuzing. Natijaviy S matritsa el е m е ntlari kuyidagi formula yordamida topiladi, Sqab; iq1,2,…,n; jq1,2,…,p. Bu е rda n – A matritsaning satrlar soni, m – A matritsaning ustunlar soni va V matritsaning satrlar soni ; r –V matritsaning satrlar soni. Umumiy xolda natijaviy matritsa S n –ta satr va r – ta ustundan iborat buladi. Boshlangich kiymatlarni kiritish va chikarish ichma-ich joylashgan sikl yordamida amalga ohiriladi. Natijaviy matritsaning el е m е ntlarini xisolash xam ichma-ich joylashgan siklning ichki k param е trli siklida xisoblab topiladi. Kurib utgan misolni е chish dasturi kuyidagi kurinishga ega: PROGRAM KUPAYTMA; *MATRITsALARNI KUPAYTIRISh * VAR A, C: ARRAY [1..2,1..3] OF REAL; B : ARRAY [1..3,1..3] OF REAL; I, J, K, : INTEGER; FOR J:=1 TO 3 DO BEGIN C[I,J]:=0 FOR K:=1 TO 3 DO C[I,J]:=C[I,J]QA[I,K]*B[I,K] END; *C MASSIVINI BOSSMAGA ChIKARISh * WRITELN (MASSIV S); FOR I:=1 TO 2 DO BEGIN WRITELN; FOR I:=1 TO 3 DO WRITE (C[I,J]:12:5); END END.](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-10.png)
![www.arxiv.uz BEGIN *MASSIVNI KIRITISh * FOR I:=1 TO 2 DO FOR J:=1 TO 3 DO READ (A[I,J]) *B MASSIVNI KIRITISh * READLN; FOR I:=1 TO 3 DO FOR J:=1 TO 3 DO READ (B[I,J]); *MATRITsALARNI KUPAYTIRISh * FOR I:=1 TO 2 DO](/data/documents/8796262d-fe66-4a39-abc3-48f26468f9a0/page-11.png)
