Маълумотлар базалари фанининг мақсади ва вазифалари - Informatika va AT - Referatlar

Маълумотлар базалари фанининг мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.20703125 KB

Ko'chirib olish

Маълумотлар базалари фанининг мақсади ва вазифалари Режа: 1. Маълумотлар банки ҳақида тушунча 2. Маълумотлар базасини ташкил қилиш тамойиллари 3. Ахборотлар базасини ташкил этиш ва юритишнинг дастурий воситалари

Маълумотлар банки ҳақида тушунча Ахборот билан таъминлаш тизимларининг ривожлантирилиши фойдаланувчиларнинг ахборотга бўлган эхтиёжларини қондиришда автоматлаштирилган маълумотлар банкига ўтиш имкониятини яратди. Маълумотлар банки – зарурий ахборотни олиш мақсадида маълумотларни марказлашган ҳолда сақлаш ва жамоа бўлиб фойдаланиш учун мўлжалланган ахборотли, тематик, дастурий, тиллар, ташкилий ва техник (сақланаётган маълумотлар ҳамда технологик жараёнда банд персонални қўшганда) воситаларининг тизими сифатида ифодаланиши мумкин. Маълумотлар банки уни ишлаши ва қўлланилишини таъминлаб берувчи дастурий тўпламлари билан биргаликда автоматлаштирилган маълумотлар банки деб аталади. Автоматлаштирилган маълумотлар банки инсон-машина тизимидан иборат бўлиб, ички фойдаланувчилар ҳамда компютер, коммуникатсия техникаси асосида ахборотни зарурий қайта ишлаш ва узатишни амалга оширувчи технологиянинг ахборот жараёнларини ўз ичига олади. Маълумотлар банкига қуйидаги асосий талаблар қўйилади:  муаммоли соҳанинг ҳолатига ахборотнинг мос келиши;  ишлашнинг ишончлилиги;  тезкорлиги ва унумдорлиги;  фойдаланишнинг оддий ва қулайлилиги;  фойдаланишнинг оммавийлиги;  ахборотнинг химояланганлилиги;  кенгайтириш имкониятларининг мавжудлиги. Маълумотлар банкининг таркиби унга юклатилган вазифалар ва ечилиши керак бўлган масалаларнинг ҳусусиятларидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Маълумотлар банкининг асосий вазифалари қуйдагилардан иборат:

 ахборотни сақлаш ва уни ҳимоялашни ташкил этиш;  сақланилаётган маълумотларнинг даврий долбзарблигини таъминлаш;  фойдаланувчилар ва амалий дастурларнинг сўровлари бўйича маълумотларни излаш ва танлаш;  олинган маълумотларни қайта ишлаш ва белгиланган шаклда натижаларни чиқариш. Маълумотлар банкининг таркибий э лементлари қаторига қуйидагилар киради: 1) бир ёки бир неча маълумотлар базаси; 2) маълумотлар базаларини бошқариш тизими (МББТ); 3) масалаларни йечишнинг амалий дастурлар тўплами; Маълумотлар базаси – маълумотлар банкининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Умумий ҳолда маълумотлар базаларига кейинги тушунчани келтириш мумкин. Маълумотлар базаси – зарурий ахборотни тезкор олиш ва модификатсиялаш, ахборотнинг минимал ортиқчалиги, амалий дастурларга боғлиқ эмаслиги, излаш усулининг умумий бошқарилиш имкониятларига эга, катта миқдордаги иловалар учун фойдаланиш имкониятлари билан тавсифланувчи ўзаро боғлиқ маълумотлар йиғиндисидир. Маълумотлар базасини қўллаш ушбу имкониятларни беради:  сўровлар мажмуасини амалга оширишни соддалаштириш;  сақланилаётган маълумотларнинг ортиқчалигини камайтириш;  ахборот технологияларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш;  маълумотлар долбзарлигини таъминлаш;  амалий дастурларни ўзгартирмасдан маълумотларни ўзгартириш;  маълумотлар тузилмасини қатъийлигини сақлаш.

Маълумотлар базасини самарали ташкил этиш бу - маълумотлар базасида мантиқан ўзаро боғланган массивларни ташкил этишдир. Маълумотлар базасини бошқариш учун уни ташкил этиш ва юритишда ихтисослашган самарали дастурий восита - маълумотлар базасини бошқариш тизимидан фойдаланилади. Маълумотлар базаси қайтарилмайдиган маълумотларнинг яхлитланган жамламаси саналади. Унинг асосида мазкур соҳанинг барча масалалари ҳал этилади. Маълумотлар базасида кўп қиррали кириш ва айнан бир хил маълу-мотлардан турли фойдаланувчилар фойдаланиш имкони мавжуд. Ташкил этиладиган маълумотлар базасининг тузилиамси муаммо соҳаси маълумотларининг ахборот-мантиқий моделини акс эттириши лозим. Маълумотлар базасидаги мантиқий ўзаро боғлиқлик маълумотлар модели турига мувофиқ ташкил этилади. Норматив-маълумотномали ва бошқа маълумотлар қоида бўйича алоҳида массивларда жойлаштирилади. Бу массивларни юзага келтириш ва юритиш технологияси ўзига хос хусусиятларга эга. Мазкур массивлар маълумотлар базасининг бошланғич юкланиш босқичида ташкил этилади. Оператив (тезкор) ҳисобот маълумотлари маълумотлар базасига вазифаларни ечиш регламентига мувофиқ киритилади. Бу маълумотлар маълум даврда тўпланади. Маълум бир ҳисоб-китоб қилингач (масалан, омборхонада қолган товарларни ҳисобкитоб қилиш), тўпланган тезкор ҳисобот маълумотлари ё`қ қилинади ёки архивда сақланади. Маълумотлар базаси фойдаланувчининг битта шахсий компютерида монопол жойлашган бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда у фақат маълум ШК ташқи хотирасига жойлаштирилади ва ахборот базасига бир вақтда бир неча фойдаланувчининг кириши таъминланади.

Компютер тармоғи мавжуд бўлган ҳолда кўпчилик фойдаланиладиган режимда ишлаш, машина-серверда жойлашадиган марказлашган маълумотлар базасидан фойдаланиш имконияти туғилади. Бундай ҳолатда ҳар бир фойдаланувчи ўз шахсий компютери орқали барча фойдаланувчилар учун умумий бўлган марказлашган ахборот базасига киришга рухсат олади. Тармоқ технологиясида ҳар бир фойдаланувчи ўз ШКда локал маълумотлар базасини ташкил этиши ҳам мумкин. Бу маълумотлар базаси фақат мазкур автоматлашган иш жойи учун зарур бўлган ахборотни сақлайди. Компютер тармоғида маълумотлар базасини ташкил этиш ва жамоа бўлиб фойдаланиш банклар, биржа, инвеститсия жамғармалари ва бошқа бозор иқтисодий тузилмаларининг ахборот тизимлари самарадорлигини оширади. Фойдаланиладиган техник ва дастурий воситалар конфигуратсиясига боғлиқ ҳолда турли ишлаш технологияси амалга оширилиши мумкин. Маълумотларни тармоқли ишлаб чиқишнинг турли контсептсиялари мавжуд, мисол тариқасида(файлсервер) ва (мижоз-сервер)ни келтириш мумкин. «Файл-сервер» контсептсияси тармоқ операцион тизими ядроси ҳамда марказлашган ҳолда сақланувчи файллар жойлашган ва (файл- сервер) учун ажратилган компютерга мўлжалланган. (Файл- сервер)даги маълумотларнинг умумий базасига жамоа ҳолда кириш унга хос хусусиятдир. Фойдаланувчилардан бири томонидан файл янгиланган тақдирда бошқа фойдаланувчиларнинг киришига қарши химояланади. Сўралган маълумотлар (файл-сервер) дан ишчи стантсияга ўтказилади ва улар маълумотлар базасини бошқариш тизими воситалари билан қайта ишланади. «Мижоз-сервер» контсептсияси. Мазкур контсептсияга асосан, маълумотларни ишлаб чиқиш вазифаси мижоз - ишчи стантсияси ва маълумотлар базасининг машина сервери ўртасида бўлиши

мўлжалланган. Маълумотларни қайта ишлашни мижоз сўрайди ва у тармоқ бўйлаб маълумотлар базаси серверига узатилади. Сўров маълумотлари ўша ерда қидирилади. Қайта ишланган маълумотлар тармоқ орқали сервердан мижозга узатилади. (Мижоз-сервер) архитектураси учун хос ҳусусият - бу маълумотлар базасидан сўров учун СҚЛ дастурлаш тилидан фойдаланиш. Бу тармоқ мижозларининг турли хилдаги умумий маълумотлар билан ишлаш имконини беради (1.1-расм). Маълумотлар базаларини бошқариш тизими – бу маълумотлар базасини яратиш, юритиш ва фойдаланиш учун мўлжалланган дастурий, тиллар воситаларининг тўпламидир. Маълумотлар базасига мурожат қилиш билан боғлиқ барча жараёнларни автоматлаштириш учун мўлжалланган бошқариш дастури – ўзаги МББТнинг асосий таркибий қисми ҳисобланади. 1-расм. «Файл-сервер» ва «клиент-сервер» технологиялари МББТнинг таркибига маълумотларни қайта ишлаш дастурларининг тўплами киради. Бу тўпламни таржимонлар (трансляторлар), талаб ва дастурлаш тиллари, муҳаррирлар, сервис дастурлари ва бошқалар ташкил қилади. МББТнинг асосий воситаларини қуйидагилар ташкил этади: Fayl - server (FS – modeli) Mijoz - server Фойдаланувчи интерфейси МБ процессори Маълумотлар базаси Фойдаланувчи интерфейси МБ процессори Маълумотлар базаси

 маълумотлар базалари тузилмаларига топшириқ бериш (тасвирлаш) воситалари;  маълумотларни киритиш, кўриш ва мулоқотлар режимида ишлашга мўлжалланган дарча шаклларини лойиҳалаш воситалари;  берилган шароитларда маълумотларни танлаш учун талаблар яратиш, шунингдек, уларни ишлаш бўйича оператсиялар бажариш воситалари;  ишлов натижаларини фойдаланувчига қулай кўринишда босмага чиқариш учун маълумотлар базаси маълумотларидан ҳисобот яратиш воситалари;  тил воситалари - макрослар, қурилган алгоритмик тил (Дбасе, Висуал Басиc ёки бошалар), талаблар тили (ҚБЕ- Қуерй эхампле, СҚЛ) ва ҳ.к. Улар маълумотларни ишлашининг ностандарт алгоритмларини, шунингдек фойдаланувчи топшириқларидаги воқеаларни ишлаш протседураларини бажариш учун қўлланилади. Шундай қилиб, маълумотлар банки бир неча маълумотлар базаси, бошқариш ва амалий дастурлардан ташкил топади. Бу элементар АТ га юклатилган вазифаларни бажаришда асосий рол ўйнайди. Шу билан бирга, маълумотлар банкининг самарали фаолияти унинг таъминловчи элементларига ҳам боғлиқдир. Бу таъминот таркибига қуйидаги элементлар киради. Техник таъминот маълумотлар банки ва фойдаланувчиларнинг иш фаолиятини автоматлаштириш имкониятини яратадиган техник воситалардан ташкил топади. Бундай воситалар жумласига ЭҲМ, ташқи қурилмалар, ахборотни ташиш, узатиш воситалари, алоқа тармоқлари, абонент пунктлари ва бошқалар киради. Математик таъминот - функтсионал масалаларни ечиш ва Маълумотлар банкини бошқариш усуллари, математик моделлар ва алгоритмлар тўпламидан ташкил топади.

Дастурий таъминот-Маълумотлар банкининг фаолиятини амалга ошириш дастурлари ва турли хил қўшимча вазифаларни бажариш учун мўлжалланган сервис дастурларнинг тўпламидан иборат бўлади. Ахборот таъминоти-маълумотларни туркумлаш ва ихчамлаштириш, ифодалаш ва тақдим этиш тизимларидан ташкил топади. Лингвистик таъминот - МББТда фойдаланиладиган тиллар, луғатлар мажмуаси орқали ташкил қилинади. Ташкилий таъминот - Маълумотлар банкининг кундалик фаолиятини ифодаловчи расмий ҳужжатлар, меъёрий кўрсатмалар тўпламидан иборат бўлади. Юқорида айтиб ўтилгандек, маълумотлар банки инсон-машина тизими ҳисобланади, яъни ахборот тизимидир. Ҳозирги кунда маълумотлар банклари инсон фаолиятининг турли соҳаларида, масалан, иқтисодиёт тармоқларини бошқаришда, илмий-тадқиқот ишларини бошқаришда, оммавий ахборот хизматларини кўрсатишда қўлланилмоқда. Бунда маълумотлар банкини ахборот тизими сифатида фаолият юритишида қуйидаги икки шаклнинг биридан фойдаланилади: Ахборот тизимидан (АТ) автоном фойдаланиш . Бу шаклда АТ бошқа тизим таркибига кирмайди, балки мустақил фаолият кўрсатади. Бунга, масалан, самолёт ва темир ё`л чипталарини сотиш тизимлари («Сирена», «Експресс»), талаб бўйича тегишли ҳужжатларни тайёрловчи ахборот - қидириш тизимлари ва бошқа турдаги ахборотли хазмат кўрсатиш тизимлари мисол бўла олади. АТ дан йирик бошқариш тизимининг таркибий қисми сифатида фойдаланиш .Бунда ҳосил қилинган маълумотлар ва чиқувчи ахборотдан тизимнинг бошқа бўлимларининг фаолиятида ҳам фойдаланилади. Бундай АТ га, масалан, ахборот - ўқитиш тизимлари, лойиҳалаштиришнинг автоматлаштирилган тизимлари, бошқаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимлари мисол бўлади.

Шу каби ахборот тизимларини бир қанча белгиларга кўра туркумларга ажратиш мумкин. 1.2-расмда АТ ни туркумлашнинг асосий белгилари кўрсатилган. Ҳужжатли ахборот қидириш тизими (ХАҚТ) ҳужжатлаштирилган маълумотларни сақлаш ва қайта ишлашни амалга оширади. Кутубхона фаолиятининг автоматлаштирилган тизими ХАҚТ га мисол бўлади. Фактографик ахборот қидириш тизими (ФАҚТ) рақмли ва мантли маълумотларни сақлашда ва қайта ишлашда қўлланилади. Ташкил қилинаётган ААТнинг асосий қисми ФАҚТ туридаги тизимга мисол бўлади. Маълумотларни ишлаш усулига кўра ААТ икки қисмга: ахборот - маълумотнома тизими (АМТ) ва маълумотларни ишлашнинг автоматлаштирилган тизими (МИАТ)га бўлинади. 1.2-расм. ААТ нинг туркумланиши АМТ талаб-жавоб тартибида ишлайди. Бундай тизимда тегишли ахборотлар талаб бўйича қидирилади ва фойдаланувчига қайта ишламаган ҳолда берилади. Иккинчи турдаги тизимда эса топилган маълумотлар тегишли дастурлар ёрдамида ишланади ва фойдаланувчига берилади. Маълумотларни интегратсиялаштириш даражасига кўра АТ автоном ва маълумотлар базасидан ташкил топган турларга бўлинади. AAT Маълумотларни сақлаш Маълумотларни қайта ишлаш Маълумотлар интеграцияси Тақсимлаш XA Қ T Ф A Қ T AMT M И AT A Ф T MB Локал Тақсимланган

Автоном файли тизимларда (АФТ) тўпланган маълумотлар ўзаро боғланмаган ҳолатда бўлади. Шу сабабли бундай турдаги тизимлар ўрнига маълумотлар базасидан (МБ) фойдаланилмоқда. Тақсимлаш даражасига кўра АТ элементлари битта ЭҲМда (локал) ва ҳисоблаш тармоғида (тақсимланган) жойлашган турдаги тизимларга бўлинади. Маълумотлар базасини ташкил қилиш тамойиллари Маълумотлар билан амал бажаришнинг илк тизимлари ахборот ишлашнинг анъанавий усулларига асосланиб тузилган эди. Ҳар бир муайян ҳолат учун ташқи фойдаланувчининг ўз мантиқи ишлаб чиқилади. У ахборот тузилмаси, танлаш оператсияси, ахборотни янгилаш ва ўчириш каби тушунчаларни ўз ичига олади. Маълумотлар ва дастур ўртасидаги ўзаро боғлиқлик юзага келади: маълумотларни ўзгартиришда, ё дастурни алмаштириш ёки маълумотларни қайтадан тузиш зарурияти юзага келади. Мураккаб ахборотларни ишлаб чиқувчилар дуч келган бу ва бошқа қийинчиликлари маълумотлар устида амал бажариш учун тизимларга нисбатан стандарт талабларнинг шаклланишига олиб келди. Асосий талаблардан бири - маълумотларнинг иложи борича мустақил ёки ахборот тузилмасини физик тушунчалардан алоҳидалигини таъминлаш. Бунда ҳамма маълумотлар кўп фойдаланувчилар кириши мумкин бўлган ҳолда баъзи стандарт ички тузилишли қилиб сақланади. Ахборотга бўлган талабларнинг турли-туманлиги, масалалар кўламининг тобора ортиб бориши ва бошқалар замонавий АТ лари олдига бир қатор талаблар қўймоқда. Бундай талаблар жумласига қуйидагилар киради:

Маълумотларнинг аниқлиги .Маълумки, маълумотлар базаси тегишли соҳанинг ахборот моделини ташкил қилади. Шу сабабли ҳам МБ да сақланаётган ахборотлар объектларнинг ҳолати, хусусияти ва улар ўртасида алоқаларни тўлиқ ва аниқ ифодалаш лозим. Акс ҳолда ташкил қилинган МБ хатарли бўлиши ва зарар келтириши мумкин. Тезкорлик ва унумдорлик .Тизимнинг тезкорлиги қўйилган талабга жавоб бериш вақти билан аниқланади. Бунда нафақат ЭҲМ нинг тезкорлигини, балки маълумотларнинг жойланиши, излаш усуллари, талабнинг қийинлигини ва бошқа олимлларни ҳам ҳисобга олиш зарур. Тизимнинг умумдорлиги эса вақт бирлиги ичида бажарилган талабларнинг миқдори орқали аниқланади. Маълумотлар базасидан фойдаланишнинг одийлиги ва қулайлиг и. Бу талаб тизимдан фойдаланувчи барча исътемолчилар томонидан қўйилади. Шу сабабли ҳам МБ дан фойдаланишнинг осон, содда ва қулай усулларини яратиш муҳим аҳамиятга эга. Маълумотларни ҳимоялаш . Тизим маълумотлар базасида сақланилаётган ахборот ва дастурларни ташқи таъсирлардан, бегона фойдаланувчилардан ҳимоялашни таъминлаши лозим. Тизимнинг ривожланиши . Тизим таркиби доимо янги элементлар, дастурлар билан тахминланиши, ахборот массивлари ўзгартирилиши ва янгиланиб бориши зарур. Юқорида келтирилган талабларга жавоб берадиган МБ қуйдаги тамойилларга асосланган ҳолда ташкил қилиниши мумкин: Маълумотларнинг интегратсиялаштириш тамойили . Бу тамойилнинг моҳиятига кўра ўзаро боғланмаган ахборотлар ягона маълумотлар базасига бирлаштирилади. Бунинг натижасида маълумотлар фойлаланувчи ва унинг амалий дастурларига ахборот массивлари кўринишида тақдим этилади. Ахборат массивларидан фойдаланилганда керакли маълумотларни қидириш, қайта ишлаш

жараёнларини бошқариш осонлашади, маълумотларнинг ортиқчалиги камаяди, Маълумотлар банкии юритиш енгиллашади. Маълумотларнинг яхлитлиги тамойили . Бу тамойил орқали МБда сақланаётган ахборотларнинг аниқлиги ортади, яъни уларнинг хусусиятлари ва тавсифномалари тегишли соҳа объектлари тўлиқ ифодаланилади. Маълумотларнинг яхлитлиги нотўғри ахборотни киритиш ёки унинг маълум бир қисмини хотирадан ўчириб ташлаш натижасида бузилиши мумкин. Шунинг учун ҳам киритилаётган ахборотларни назорат қилиш, сақланаётган маълумотларни доимо текшириш, махсус тизим ёрдамида тиклаш ва бошқа тадбирлар орқали МБ нинг яхлитлигини тахминлаш мумкин. Маълумотларнинг алоқадорлиги тамоийли . Бу тамойилнинг моҳиятига кўра МБдаги барча ахборотлар ўзаро боғланган бўлиб, объектлар ўртасидаги муносабатларни ифодалайди. Ахборот турлари ва улар ўртасидаги муносабатлар мажмуаси маълумотларнинг мантиқий тузилишини ташкил қилади. Маълумотларнинг ўзаро боғлиқлиги 1.3-расмда кўрсатилган. Бунинг натижасида иш енгиллашади ва тезлашади. 3-расм. МБ даги ахборотларнинг ўзаро алоқаси Факультет Деканат Кафедра Курс Ўқитувчи Фан Гуруҳ Талаба

Маълумотларнинг етарли бўлиш тамойили .Бу тамойилнинг моҳиятига кўра, тегишли ахборотлар МБда ягона нусха сақланади ва улар исталган масалани ечиш учун ўзаро боғланади ҳамда етарли бўлади. Масалан, автоном файллардан иборат бўлган ААТда баъзи бир ахборотлар такрорланса, МБ да эса уларнинг такрорланиши бутунлай барҳам топади. 1.4-расмда «Ходим», «Ходимлар» «Молиялар» файллари ўртасидаги боғланишлар тасвирланган. Маълумотлар банкини бошқаришнинг марказлаштириш тамойили . Бу тамойилга кўра маълумотларни бошқаришнинг барча функтсиялари ягона бошқариш дастури-маълумотлар базасини бошқариш тизими (МББТ) га берилади. Бу тамойилга риоя қилиш асосида АТдан фойдаланишнинг самарадорлиги барча жараёнлар МББТ орқали амалга оширилади. «Ходим » «Ходимлар » Фан йил мансаб манзил ..... Фан йил мансаб манзил .... «Молиялар» Фан йил мансаб манзил .... «Ходим» Фан йил мансаб иш стажи иш ҳақи манзил ... 4-расм. Маълумотларнинг етарли бўлиши Маълумотларнинг ифодаланишини қайта ишлаш жараёнларидан ажратиш тамойили. Бу тамойилга кўра, маълумотларнинг ифодаланиши амалий дастурлардан ташқарида тайёрланади ва МБ да сақланади. Бу эса ўз навбатида дастурлаш жараёнини енгиллаштиради, дастур учун зарур бўлган ҳолда ахборотларнинг ҳажмини камайтиради. Маълумотлар банкии юритишни яхшилайди ва х.к.

Шундай қилиб, юқорида кўриб ўтилган тамойиллар асосида МБ нинг таркиби яратилди, яъни АТ нинг мантиқий, физик ва дастурий элементлари ўртасидаги ўзаро боғланиш ишлаб чиқилади. Юқорида кўрсатилгандек, ахборотлар маълумотлар базасида сақланади. МБ - амалий дастурларга боғлиқ бўлмаган ҳолда маълум бир тартиб асосида ўзаро боғлиқ маълумотлар тўпламидир. Ҳар қандай маълумот файли каби, МБ ҳам ёзувлардан ташкил топади. Ёзувлар эса ўз навбатида майдончалардан ҳосил қилинади. Ёзув тезкор ва ташқи хотиралар ўртасида маълумотлар алмашиш жараённинг энг кичик ўлчов бирлиги бўлса, майдонча - маълумотларни қайта ишлашдаги энг кичик бирлик ҳисобланади. Ахборотлар базасини ташкил этиш ва юритишнинг дастурий воситалари Умумий ҳолда ахборт базасини юритишнинг дастурий воситаларга сервис дастурий воситалар, умумий мақсад учун универсал амалий дастур воситалари ва ихтисослашган амалий дастурлар киради. Маълумотлар базасини бошқариш тизими (МББТ) – ахборотлар базасини яратиш ва юритиш учун алоҳида ахамиятга эга. МББТ умумий мақсадларга мўлжалланган универсал амалий дастурий воситаларга мансуб. МББТ - бу машина ташувчида мантиқий ўзаро боғланган маълумотларни ташкил этиш ва юритиш учун мўлжалланган нисбатан кенг тарқалган ва самарали универсал дастурий восита саналади. МББТ ягона маълумотлар базасида дубл қилинмайдиган маълумотларни интегратсиялашни ва улардан кўп мақсадларда фойдаланишни, базадаги барча маълумотлар бутунлигини ва тўғрилигини таъминлайди ва маълумотларга рухсатсиз киришдан ҳимоялайди.

МББТ маълумотлар базасидан сўровларни ташкил этишнинг модули дастурига эга бўлмаган фойдаланувчига мўлжалланган қулай воситаларга эга. МББТ асосида АБни ишлаб чиқиш, маълумотлар базасини ташкил этиш тузилмаси бўйича масалаларни тайёрлашга мўлжалланган. Бу масалалар бевосита ахборот таъминотининг машина ташқарисидаги соҳаси билан боғланган. Ишлаб чиқилган маълумотлар базасига мувофиқ уни МББТ воситалари билан ташкил этиш ва уни ишга тушириш амалга оширилади. Ахборотларни киритиш ва назоратлашнинг маҳсус дастурий воситаларидан - йирик ахборот базаси учун бирламчи массивларни яратиш ва маълумотларни базага тўплашдан олдин қайта ишлаш босқичида фойдаланилади. Базани яратишдан олдинги қайта ишлаш воситаси компютерга киритиладиган ахборотнинг хаққонийлигини ва катта массивдаги маълумотларни юклашга тайёргарликни автоматлаштирилган назоратини таъминлайди. Маълумотларни қайта ишлашнинг сервис воситалари - ахборот базасига хизмат кўрсатиш бўйича кўмакчи вазифаларни таъминлаши лозим. Улар базанинг дастурий воситаларига тегишли. Булар маълумотлар файллари ва машина ахборот ташувчи воситалари билан ишлаш бўйича турли утилиталардир. Уларга қуйидагилар мансуб: нуша олиш, архивлаш, тиклаш, анти-вирус воситалари, тармоқ утилитлари ва бошқалар. Фойдаланувчининг амалий дастурлари универсал алгоритмлаш тилларидан бирида яратилади. Бундай дастурларда, одатда уларда ишлаб чиқиладиган маълумотлардан мустақил бўлиши таъминланмаган. Айрим жойларда битта муаммоли соҳасининг турли масалаларига оид ахборот массивларида маълумотлар такрорланади. Бу хол турли масалалар бўйича бир ҳил маълумотларни бир неча марта киритишга олиб келади ва дастлабки маълумотларга ўзгартиришлар

киритганда анча муаммоларни келтириб чиқаради. Шунингдек, амалий дастурлар МББТда универсал алгоритмик тилда яратилиши мумкин. Маълумотларнинг мустақиллиги - МББТга қўйилган асосий талаб, талабларнинг кучли тили эса фойдаланувчининг талабларини қондиришнинг муҳим шартидир. Бу тиллар ассотсиатив манзиллаштириш ва маълумотлар тўплами билан амаллар бажариш воситаларига эга. Бу эса ўз навбатида ЭҲМлардан самарали фойдаланишга шароит яратади. МББТ икки тартибда: интерпретатор ва компилятор тартибда ишлаши мумкин. Интерпретатор тартибда дастурларнинг буйруқлари босқичма- босқич, биринкетин бажарилади. Унда ҳар бир буйруқ назорат қилинади, сўнгра машина тилига айлантириб, бажарилади. Тегишли амаллар бажарилгандан кейин, улар хотирадан ўчирилади, тизим қайта ишлаш босқичига ўтади ва кейинги буйруқни бажаришга киришади, интерпритатор тартибида «ЕXE» кенгайтирмали файл ҳосил қилинмайди. Бундай файлни ҳосил қилиш учун капилятор тартибида фойдаланилади. Компилятор тартибида буйруқлар бевосита бажарилмайди, балки улар «ехе» файлга ёзилади. EXE файлни ҳосил қилиш жараёни икки босқичдан иборат бўлади: бошланғич дастурни назорат қилиш ва уни обж турга айлантириш; матн муҳаррири ёрдамида дастурни эхе файлга айлантириш. Эхе файлнинг бажарилиши учун МББТ нинг мавжуд бўлиши шарт эмас, Интерпретатор тартибида ишлайдиган МББТ га dBase III Plus, FoxBase ва Karat киради, компилятор тартибида Cлиппер, панел тартибида эса Cларио ишлайди. МББТ фойдаланувчи билан маълумотлар базаси ўртасидаги алоқани таъминловчи дастур сифатида иштирок этади. Унинг функтсиялари меню ва дастурлар кўринишида намоён бўлади.

Меню тартиби МББТнинг функтсиялари экранда тасвирланади. Фойдаланувчи курсорни ҳаракатлантириш орқали тегишли функтсияни аниқлаши ва бажаришга чақириши лозим. Тизим аниқланган функтсияларни бажариб бўлгандан сўнг яна меню ҳолатига қайтади. Дастурий тартибда тегишли буйруқлар киритилади, дастурлар қайта ишланади ва бажаришга чақирилади. Бу ҳолда МББТ интерпритатор тартибида ишлайди ва фойдаланувчидан дастурлаш тилларини билиш талаб қилинади. МББТ да фойдаланиладиган дастурлаш тилларига умумий талаблар билан бир қаторда қуйидагилар ҳам қўйилади: - тилнинг тўлиқ бўлиши; - вазифаларни бажариш учун тегишли воситаларнинг бўлиши; - аниқланган маълумотларни тўлиқ қайта ишлаш ва бошқалар. Дастурлаш тиллари бир қатор белгиларга кўра туркумларга ажратилади.  ўзгарувчанлик;  жараёнлилик;  фойдаланилаётган математик аппарат ва бошқалар МББТ даги дастурлар тегишли бўйруқларнинг тўпламидан ташкил топади. Ечилаётган масалаларнинг қийинлигига қараб, дастурлар оддий ёки мураккаб тузилишига эга бўлади. Оддий тузилишга эга бўлган дастурларда буйруқлар кетмакет жойлашади. Мураккаб тузилишли дастурларда эса буйруқлар модуллар ҳолатида, яъни асосий модул ва қуйи дастурлар тўпламидан иборат бўлади. Маълумотлар базасини ҳосил қилишда модуллик тамойилидан фойдаланиш қулай ва самаралидир. Маълумотлар базасини бошқариш тизими қуйидагиларга имкон берувчи дастурий воситаларнинг тўпламидир.

а) фойдаланувчиларни маълумотларни аниқлаш ва амаллар бажариш тили воситалари билан таъминлайди. Бундай воситаларга маълумотларни аниқлаш тили (МАТ) ва маълумотлар билан амаллар бажариш(МАБТ) киради. Маълумотлар тили атамаси айтиб ўтилганларининг ҳар иккаласини ёки улардан бирини англатади. Маълумотлар сўзи маълумотлар тилини CИҚҚ, Паскал ва ҳ.к. каби тиллар туридан фарқлайди. Лекин маълумотлар тили универсал тилга, масалан СҚҚ, Паскалга киритилиши мумкин. Бундай ҳода дастурлашнинг универсал тили ва маълумотлар тили тегишли равишда (киритувчи) тил ва маълумотларнинг тил ости деб аталади. б) фойдаланувчининг маълумотлар моделини қўллаб-қувватлашни таъминлайди. Маълумотлар модели - баъзи иловага тегишли физик маълумотларнинг мантиқий тақдим этилишини аниқлаш воситасидир. в) аниқлаш, яратиш ва маълумотлар билан мантиқий амаллар бажариш (яъни танлаш, янгилаш, киритиш ва ё`қ қилиш)га имкон берувчи МАТ ва МАБТ функтсияларини амалга оширувчи дастурлар. г) маълумотларнинг ҳимояси ва яхлитлигини таъминлайди. Тизимдан фойдаланиш фақат шунга ҳуқуқи (ҳимояси) бўлган фойдаланувчигагина рухсат этилади. Фойдаланувчилар маълумотлар устида оператсия бажараётганларида сақланаётган маълумотларнинг мувофиқлиги (яхлитлиги) таъминланади. Гап шундаки, МББТ кўплаб фойдаланувчилар жамоа бўлиб ишлаш режимига асосан тузилади. МББТнинг таснифланишини муҳим белгиларидан бири бўлган маълумотлар модели (тармоқли, иерархик ёки реляцион) турларидан бири танлаш имконини беради. МББТ маълумотлар базаларининг кўп мақсадли тавсифини, маълумотларни ҳимоялаш ва қайта тиклашни амалга оширади. Ривожланган мулоқот воситалари ва юқори даражали талаблар тилининг мавжудлиги МББТни охирги фойдаланувчи учун осон воситага айлантиради.

Тўлиқ вариантда МББТ қуйидаги компонентлардан тузилиши мумкин:  Клавиатура орқали маълумотларни тўғридан-тўғри бошқариш имконини берувчи фойдаланувчининг муҳити;  Интерпретатор сифатида иш юритувчи, маълумотларга ишлов бериш амалий тизимини дастурлашнинг алгоритмик тили. Интерпретатор дастурларни тез тузиш ва маромига етказиш имконини беради;  Мустақил ехе-файл шаклидаги тайёр тижорат махсулотига тугалланган дастур кўринишини берувчи компилятор;  Кўп меҳнат талаб қилувчи амалларни тез дастурловчи утилит-дастурлар (ҳисоботлар, шакллар, жадваллар, дарчалар, меню ва бошқа иловалар генераторлари). Хусусан МББТ – бу фойдаланувчининг аслаҳавий қобиғи ҳисобланади. МББТ таркибида дастурлаш тилининг мавжудлиги аниқ масалаларни ва аниқ фойдаланувчига мўлжалланган маълумотларга ишлов беришнинг мураккаб тизимларини яратиш имконини беради. Маълумотлар базаларини лойиҳалаштиришда қуйидаги тавсифларни солиштириш ва таҳлил қилишга асосланган МББТни асослаб танлаб олиш муҳим вазифа ҳисобланади: - дастурий техник базаси (ЕҲМ тури ва модели, ҳисоблаш воситалари конфигурятсиясига қўйиладиган талаблар, ОТ версияси); - маълумотлар базаларининг турлари (амалий, муаммоли, локал, интегреллашган, тақсимланган); - фойдаланувчиларнинг малакалари (МББТ билан ишлаш учун махсус тайёргарликга эга бўлмаган фойдаланувчи, мутахассислиги дастурчи бўлмаган даражадаги маълумотлар базаси билан ишлашга тайёргарлиги бўлган муаммоли соҳасининг мутахассиси – фойдаланувчи, амалий дастурчи, маълумотлар базаларининг администратори);

- маълумотлар базалари билан фойдаланувчиларнинг мулоқат қилиш воситалари (дастурлаш тилларини ўз ичига олувчи маълумотлар устида иш олиб бориш ва тасвирлаш тили); - маълумотларни қайта ишлаш режими (пакетли, интерактив, тармоқли); - маълумотларни мантиқий ва физик мустақиллиги; - маълумотлар базалари ахборот структураларининг асосий хоссалари (мантиқий тузилиши - МББТ воситалари орқали амал қиладиган ва ташкилий тузилмасини ўзгартирмасдан уни модификатсия қилиш имконияти, маълумотлар турини кенгайтирган ҳолда қаршиликсиз ишлов беришда); - ҳавфсизлик даражасини таъминлаш ва маълумотларнинг тўлақонлиги; - хизмат кўрсатишнинг стандарт воситалари мавжудлиги (маълумотлар базаларини кузатишни доимий дастурий модулларини ва маълумотлар луғатини, маълумотлар базаларини енгиллаштирадиган (юкини туширадиган), қайта ташкил этадиган ва қайта структуралаштирадиган, тиклайдиган журнални юритиш, киритиш ва ҳисоботлар генераторлари ва ҳ.к.); - ишлатиш тавсифлари (лойиҳачилар ҳақида, сармоя эгалари ҳақида, моддийтехник таъминотга бўлган талаблар, тарқатиш шакли). Танлаб олинган МББТ бир қатор талабларни қондира олиши керак. Буларга муаммо соҳасининг барча вазифаларини самарали бажарилиши; хотира ресурсларидан самарали фойдаланиш учун сақланаётган маълумотлар ҳажмини минималлаштириш; самарали ахборот қарорларини қабул қилишга имкон яратиш; ҳавфсизликни таъминлаш жараёнини бошқариш; ходимларга нисбатан маълумотлар базаларини ишлатиш билан боғлиқ қулайликни яратилиши, ЭҲМ ни ишлатиш муложаасини соддалаштириш.

Умумий олганда замонавий МББТ лар қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:  маълумотларнинг мустақиллиги;  талабларнинг кучли тили;  жавоб (садо бериш) нинг қисқа вақти;  маълумотлар ва каталогларни қайта ташкил этишни қисқартириш ёки улардан воз кечиш.

Фойдаланилган адабиётлар 1. DataBase Journal. www.dbjournal.ro 2. The computer journal. www.oxfordjournals.org 3. Инженерный журнал: наука и инновации. www.engjournal.ru 4. Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар. Илмий-электрон журнал. 5. www.iqtisodiyot.uz 6. Экономическое обозрение. www.cer.uz Интернет сайтлар 1. www.search.re.uz 2. www.ictcouncil.gov.uz 3. www.ecsoman.edu.ru 4. www.imce.ru

O'xshashlar

Информатика фанининг максади ва вазифалари

SQL тили. SQL тили асослари. Янги жадваллар, индекслар хосил килиш. Маълумотлар базалари, жадвалларни ўзгартириш

Маълумотлар жамгармаси ва омбори

Маълумотлар жамгармаси ва омбори

Маълумотлар моделлари ва фойдаланувчилар турлари. Маълумотлар базасини лойихаштириш боскичлари