Hujjatlarni tuzish va tayyorlash vositalari yozuv mashinkalari - Informatika va AT - Referatlar

Hujjatlarni tuzish va tayyorlash vositalari yozuv mashinkalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113 KB

Ko'chirib olish

Hujjatlarni tuzish va tayyorlash vositalari yozuv mashinkalari Reja: 1. Hujjatlar yaratishning diktofon-kompyuterli texnologiyalari 2. Hujjatlarni saqlash, qidirish va tashish vositalari 3. Hujjatlarni qayta ishlash vositalari

Yaqingacha idora jihozlari ichida tengsiz deb xisoblab kelingan yozuv mashinkasi (YOM ) printerlar bilan ta’minlangan shaxsny kompyuterlar tomonidan tobora siqib chiqarilmokda. Lekin ular kompyuterlarga nisbatan ancha arzon bahodalngi tufayli hujjatlarni tayyorlashda hali ham keng qo’llanilmokda. Yozuv mashinkalariga ko’yiladigan asosiy talablar: • kam mehnat sarflab, yukori mehnat unumdorligini ta’minlash; • yozuvning yukori sifati; • boshqarishning oddiyligi; • bir vakgning o’zida olinadigan nusxalarning soni; • ishlashining ishonchliligi. Hozirgi zamon yozuv mashinkalari juda turli-tumandir. Ularning farki: • ishlashi bo’yicha — mexanik, elektrik, elektron; • bosma harflarni tashuvchilarining konsgrukсiyasi bo’yicha — richagli, sharli, diskli va b. • vazifasi bo’yicha — safarbop, idorada foydalaniladigan, maxsus; • karetkaning konstrukсiyasi bo’yicha — olinadigan yoki olinmaydigan, ensiz (kengligi 240 mm li kog’ozda yozish uchun) yoki keng (kengligi 300 mm dan ortik bo’o’lgan kog’ozda yozish uchun). Mexanik yozuv mashinkalari eng oddiy va arzon, lekin ishlashda noqulaydir. Elektr yozuv mashinkalari mashinistkadan klavishlarni bosishda kam kuch talab etib, shu bilan bir vaqtda ko’p nusxa (12 tagacha) olishni ta’minlaydi. Mashinistka elektr yozuv mashinkasnda yozganida kam charchaydi, mehnat unumdorligi esa sezilarli darajada oshadi. Elektron yozuv mashinkalari elektr mashinkalarning xamma afzalliklariga va yana xotiraga ham egadir (masalan, Robotron S6130 6500 ta belgili, Evmolpiya-40 esa 2000 belgili sig’imli xotiraga ega), bu ularni samaradorlik bo’yicha tashkiliy avtomatlarga yakinlashtiradi, Elektron yozuv mashinkalarining xotirasi xam ichki (elektron, magnitli), xam tashqi (magnit kartalari, lentalari, disk etar) bo’lishi mumkin. Bu xotirada turli-tuman ma’lumot saklanadi: standart matn-shablonlar, adreslar, formatli hujjatlar. Bosilayotgan ma’lumot kelgusida tahlil qilish va ishlatish uchun xotiraga yozilishi ham mumkin. Tabiiyki, xotiradan chiqarib olinayotgan ma’lumotni bevosita bosish paytida tahrir qilish: adreslarni, familiyalarni va matnlarning boshqa ixtiyoriy lavhalarini o’zgartirish mumkin. Elektron yozuv mashinkalari bosilayottan ma’lumotlarni oldindan ekranga uzatish va taxrir kilish uchun displeyga ega bo’lishi mumkin; yuqori mukammallashgan kompyuter muharriri yordamida kerakli ma’lumotlarni kiritish-chiqarish va matnlarni tahrir qilish uchun kompyuterga ulangan bo’lishi mumkin. Yozuv mashinkalaridagi bosuvchi mexanizmlar richagli va richagsiz bo’ladi. Richagli mexanizmlar va ularga mos keluvchi bosma harflarni

tashuvchilar — literli richaglar juda inerсiondir (ularda bosish tezligi sekundiga 10—15 belgidan oshmaydi) va odatda faqat mexanik YOM sida ishlatiladi. Richagsiz YOM larida bosma xarflarni tashuvchilar sferik segmentlar, sharli kallaklar, literli disk(«moychechak» tipidagi) bo’lishi mumkin. «Sharlar» va «moychechaklar» shovqinsizroqdir, ular sekundiga 40 ta belgigacha tezlik bilan bosishni ta’minlaydi, ularda bosma harflarni almashtirish soddaroqdir. Masalan, IVM firmasida chikariluvchi YOM lariga: qalin, yarim qalin, rangi ochiq, lotincha, kirilcha, grekcha, matematik belgili kallaklar va turli xil bosma harfli kallaklar to’plami kiritilgan. Kallakni almashtirish bir necha sekundda bajariladi, shuning uchun matnning bir saxifasini bosishda turli bosma harflarni ishlatish mumkin. Safarbop yozuv mashinkalari — ko’p hollarda shaxsiy foylalanishga, ko’tarib yurishga qulay YOM; ular odatda mexanik bo’lib, engil va ko’tarib yurishga qulay bo’lishi uchun g’ilofga egadir (Erika, Zeya, DE Lux). Shuningdek, ko’tarib yurishga qulay elektron yozuv mashinkalari ham chiqarilmoqda (Olivetti RT 505, OrtimSP 54, Samsung SQ 1000 va b.); Xerox 6003 YOM si, masalan, xotira, displey va ko’pgina servisli vazifalarga ega: satrni bosish oxirida karetka avtomatik holatda keyingi satr boshiga o’tadi — sur’atni yo’qotmasdan bosish mumkin; satrdagi ixtiyoriy belgiga avtomatik qaytish va uni almashtirish imkoniyati bor; to’liq so’zni engil olib tashlashga imkon beruvchi «so’zni olib tashlash» vazifasi bor va b. Kanсelyariya yozuv mashinkalari — stolda turadigan, ko’chirib yurishga noqulay, ular orasida mexanik, elekgr va elektronligi ham bor {YAtran, Lyubava, Vgother, Sanon, Olivetti, Ortima, Samsung, Robotron va b.) Maxsus yozuv mashinkalariga vazifasiga bog’liq ravishda quyidagilar kiradi: ko’zi ojizlar uchun bosma xarfli yozuv mashinkalari; keyingi nusxalarga shakllarni tayyorlash uchun teruvchi-yozuvchi mashinalar va avtomatlar (Verityper, Jacksowriter); kengashlar to’g’risida stenografik xisobotlarni shakllantirish uchun stenografik mashinkalar (Stenoklar) va ko’shimchalar; pasportlarga va blankalarga matnlarni bosish uchun (Erika 70) va chizmalarga yozuvlarni tushirish uchun (MPK1, Rotring) tekis bosuvchi yozuv mashinkalari va b. Yozuv mashinkalarining konstrukсiyalari ularning sinfi va tipidan kat’iy nazar ko’p jixatdan bir-biriga o’xshash — har qanday YOM qopqokli korpus; klaviatura; bosma xarflarni tashuvchi bosuvchi mexanizm; qog’oz varag’ini xarakatlantiruvchi karetka; qog’oz tutuvchi valik va kisuvchi rolikli o’tkazuvchi mexanizm; bo’yovchi lentaning joylashishini va siljishini ta’minlovchi tasmani o’tkazuvchi mexanizmga ega bo’ladi. Yozuv mashinkasining boshqarmsh organlari juda ham ko’p tarqalgan YAtran elektr YOM misolida ko’rsatilgan;

1. Maydon o’rnatkich bosish paytida satr holati va kengligini o’rnatishga imkon beradi; chap maydon o’rnatgich bosish paytidagi chap maydonni, o’ng maydon o’rnatgich esa o’ng maydonni aniklaydi, bundan tashkari, u qator tugashiga 3—4 belgi qolganda qo’ng’irok bilan ogohlantirishni va klaviaturani blokirovka qilishni ta’minlaydi. 2. qog’oz cheklagich — qog’oz varag’i chap kirrasiking bir xil joylashishini(ya’ni chap maydonning bir xil o’lchamini) ta’minlaydi. 3.Erkin yurish klavishi yo’naltirish bo’yicha karetka xarakatini bo’shatadi. 4. Masshtab chizg’ichli qog’oz ushlagich ramkasinnng har bir bo’lagi karetkaning bitta kadamiga mos keladi. 5. Maydon o’tkazish klavishi o’ng maydonda o’rnatilgan masofa blokirovkasini o’chirish va bosishni o’rnatilgan maydon tashqarisidan davom ettirish imkonini beradi. 6 Bo’yaydigan lenta rangini kayta ulagich. 7 Satrni o’tkazish va karetkani kaytarish klavishi. 8. Karetkani bir kadam o’ngta siljitish uchun bo’sh joy klavishi (matn elementlari orasidagi o’tkazishni shakllantirish). 9. qog’ozni bo’shatish richagi — qo’yilgan betni to’g’rilashda yoki uni chikarib olishda ishlatiladi. 10. qog’oz tayanchi valigi dastagi — qog’ozni qo’l yordamida harakatlantirish (aylantirish) uchun ishlatiladi. 11. Satr ko’rsatkich — shtrixli chiziklar tushirilgan shaffof plastina bo’lib, bu shtrixlar xarf belgilar kengligiga aniq mos kelib, graflash jarayonini tezlashtirish uchun ishlatiladigan qalam yoki sharikli ruchkaning sgerjeni uchun teshikka ega. 12. Jadvallashtirish klavishi — jadval va boshka shaklli matnlarni bosishda karetkani oldindan berilgan joyga avtomatik siljitish uchun ishlatiladi. 13 Karetkaning teskari yurish klavishi — karetkani bir kadam chapga siljitish imkonini beradi. 14. Zarb kuchini rostlagich — bosilayotgan belgilar yorqinligini va shakllantirilayotgan nusxalar sonini boshkarish imkonini berali. 15 Registrlarni kayta ulash klavishi — yuqorigi (bosh xarflar va boshqalar) yoki pastki (kichik xarflar va boshqalar) registr belgilarini o’rnatish uchun xizmat kiladi. 16. Satrlar orasidagi intervallarni o’rnatuvchi mexanizmli koyuz tayanchi valigi. YOZUV AVTOMATLAR

Yozuv avtomatlar (tashkiliy avtomatlar) — bu matnli va jadvalli xujjatlarni tuzish, taxrir kilish va tayyorlash jarayonini avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan elektromexanik va elektron kurilmalarning agregatlashgan kompleksidir. YOzuv avtomatlar tez xarakat kiladigan bosuvchi kurilmalarni, turli xil xotira kurilmalarini, mikroproсessorlarni, turli boshqarish qurilmalarnni, displeylarni va boshqalarni o’z ichiga oladi. Yozuv avtomatlarning funkсional imkoniyatlari eleetron YOM lariga nisbatan kengrokdir: • operatav xotirasining kagga sig’imliligi (1000 sahifagacha matn); • yuqori sig’imli tashki xotira ( bir necha msgabayt); •taxrirlashning qulayligi kompyuter muharrirlari imkoniyatlariga yaqinlashadi. Orggekst D, Optima 528, Robotron 6908, Fleksorayter 2201 va Fleksorayter 2301 yozuv avtomatlari keng tarkalgandir. Hozirgi vaqgda yozuv avtomatlar printerlar bilan ta’minlangan shaxsiy kompyuterlar tomonidan siqib chikarilgan. Ularni narxlari bir-biriga yaqin, lekin kompyuter yanada kengroq servis imkoniyatlarga egadir. DIKTOFON TEXNIKASI Diktofon va magnitofonlar nutqlarni, tadbirkor xatlarini, telefondagi so’zlashuvlarni, og’zaki ko’rsatma va farmoyishlarni keyinchalik yozuv mashinkasida kayta bosish maqsadida yoeib olishga xizmat kiladi. Bu texnika mashinalarida yoziladigan xujjatli ma’lumotlarni kayd kiluvchi oraliq zveno sifatida ishlatiladi. Statistika shuni ko’rsatmoqdaki, hujjat matnini diktofonga yozib keyinchalik diktofondan bosish bilan tayyorlash uni qo’lda yozib tayyorlab va keyinchalik koralama qog’ozdan bosishga ketgan mehnat sarfiga karaganda 2—3 marta kamdir. Doimiy mashinada yoziladigan ishlarning xajmi katta bo’lgan tashkilotlarda diktofonli-mashinada yozish byurolarini tuzish maksadga muvofikdir. Shunaqa an’anaviy ishlatish bilan bir katorda diktofonlar zamonaviy telekommunikaсiya tizimlarida ovozli pochta kutichasi sifatida va ekzotik soxalarda, masalan: sanoat, siyosiy va maishiy josusliklarda, xodimlar xulqini nazorat kilish tizimlarida shaxsiy telefon so’zlashuvlar mazmunini arxivlashtirish va falokatli holatlarni qayd qilishda (aviaсiyada keng ma’lum bo’lgan «qora kuticha» va boshqalar) ko’llanilmokda. Diktofon — bu kichik magnitofon bo’lib, tovushli ma’lumotni yozish va uni naushnik yoki baland tovush chikaruvchi tashqi kuchaytirgich orkali oddiy eshitishga, ma’lumotni yozuv mashinkasida bosish yoki qo’lda qayta yozish uchun aytib turishga ishlatiladi. Diktofonlarning asosiy texnik tavsiflari kuyidagilar:

• yozishda ishlatilayotgan magnit tashuvchisining tipi; • yozish paytida va tovushni eshitishda magnit tashuvchisining xarakat tezligi va uni bir tekis rostlash imkoniyati; • yozuv sifati va tovushli axborotni ko’p jixatdan aniklovchi eshitiladigan chastotalar diapazoni; • magnitli tashuvchi sig’imi va bitta yozuvning eshitilish vakti; • o’z mikrofonidan va tashki mikrofondan yozish imkoniyati; • tashki akustik tizim orkali eshitish imkoniyati; • masofadan, shu jumladan ovozni boshqarish mumkinligi (tovush paydo bo’lganda avtomatik ulanib, tovush uzok vaqt bo’lmaganda uzilishi); • shovqinsiz ishlashi; • energiya manbai tipi (akkumulyator, batareyka yoki tarmoqdan) va ichki akkumulyatorning uzluksiz ishlash davomiyligi; • ta’minot kuvvati va chiqish kuvvati; • o’lchamlari va og’irligi. Istiqbolli diktofonlarga ikki klassdagi diktofonlarni kiritish mumkin: mikrokasseta bilan ishlaydigan diktofonlar ( Reaysogbeg); standart minikassetalar bilan ishlaydigan diktofonlar (KesoMeg). Mikrokassetali diktofon 120x60x20 mm o’lchamli bo’lib, bir tarafiga bir soatgacha yozish imkoniyatiga ega kassetasi bor. Yozish tezligining pastligi va lenta o’lchamlari kichikligidan yozish sifati yuqori emas. Bunday diktofonlarda yozilgan ma’lumotlar xar xil shovqinlar va ishlab turgan motor shig’illashi bilan aralashib ketgan bo’ladi. Tashki mikrofonlarni ishlatish motor shig’illashidan qutulish imkonini beradi, lekin bu tipdagi hamma diktofonlarda ham mikrofonlarni ulash imkoniyatlari yo’k. Lekin bu turdagi diktofonlarning ko’zga ko’ringan modellari ham bor. Masalan, Olimpic L400 diktofoni sensorli boshkarishga, suyuq kristalli displeyga va tashqi mikrofondan ham, ichki mikrofondan ham sifatli yozish imkoniyatlariga ega. O’lchami bor yo’g’i 80x50x15 mm li bu diktofondan odatda maxsus maqsadlar uchun foydalaniladi va u qimmat turadi. Tipik minikassetali diktofon 110x80x35 mm o’lchamyaarga ega bo’lib yozuv sifati nisbatan yaxshilangan. Ularda yozuv tezligi 4,76 sm/c bo’lib, kassetaning bir tarafiga bir soat yozish imkonini beradi (avtoreversli (avtomatik orkasiga yozish qurilma si) diktafonlarda uzluksiz yozuv ikki soatgacha ). Ko’pincha kasseta sig’imini oshirish uchun yozuv tezligini pasaytiradi, lekin bu bilan yozuv sifati buzilishini o’ylab ko’rish kerak. Ko’plab yuqori sifatli diktofonlar ma’lumotni tez eshitish, oldinga va orqaga qidirish, lentani hisoblash va belgi buyicha qidirish rejimlariga egadir. Diktofonlarning eng yangi modellari tezkor eshitib ko’rishda ovozning tabiiy

tembrini saqlash (juda bo’lmaganda bilsa buladigan) imkonini beradi, bunga raqamli processorda signalni kayta ishlash bilan erishiladi. Masalan, Minitex firmasining TP6 diktofoni «Belgi» va «Oldinga va orqaga tez qidirish», lenta hisoblagich va ichki to’g’rilanadigan mikrofon rejimlariga ega; shu firmaning TMC77 diktofoni sensorli boshqaruv, yozuvni nazorat qilish va eshitish tezligini uzgartirish tulik funkciyalar to'plami, tashqi mikrofon uchun kirishlar va masofadan boshkarish pulti bilan ta’minlangan. Philips firmasining kompyuterli interfeysga ega bo’lgan Pocket Memo Executiv seriyadagi diktafonlari ham e’tiborga loyiqdir. Axborotni ko’chirib bosishda, aytib turish rejimi diktofonlarni ishlatishga qulay bo’lib, eshittirishni va orqaga qaytishni sekinlashtirish mumkin, ular mashinistkaning yozuvni eshittirish sur’atidan orqada qolganda oldindan berilgan yozuv oralig’iga vaqti-vaqti bilan orqaga kaytish imkonini beradi; diktofonni boshqarish uchun oyoq pedalining (tepkining) borligi juda foydalidir (qo’llar matnni terishdan chalg’imaydi). HUJJATLAR YARATISHNING DIKTOFON-KOMPYUTERLI TEXNOLOGIYALARI Oxirgi yangi chiqqan diktofonlar tarmoqdan ta’minlanib, ma’lumotlarni magnit diskka yozadi, bu esa ma’lumotlarni yuqori sifatli ko’p soatli yozilishini ta’minlaydi. Misol uchun Philips Speech Pad raqamli diktofonini olaylik, unda ma’lumot Speech Card diskiga yoziladi, so’ng bu ma’lumot tovushli fayl shaklida kompyuterga qayta yozilishi mumkin. Tovushli faylni yozish formati fonogrammalarni qayta ishlash dastur orqali qayta ishlab turiladi, kelgusida tovushli fayllarni matnga Word, Word Perfect va boshqa matnli processorlar bilan o’tkazish imkoniyatlari bor. Hozirgi vaqtda diktofon-kompyuterli texnologiyalar tug’risida gapirganda nutqni avtomatik anglash imkoniyatlarini ko’zda tutmaslik kerak. Anglash muammosi hali dunyoning xech bir tili uchun to’lik echilmagan. Faqatgina ba’zi bir umidvor qiladigan ijobiy natijalar bor, demak, muammoni to’lik echishga hali vaqt bor. Xozirgi vaqtda quyidagi anglovchi tijorat dasturlari sotilmoqda: • oldindan aniklangan jumlalar to’plamidan tipik jumlalarni; • «o’rtacha odam» gapini 80-90 foiz aniqlash, bu jiddiy avtomatik tizimlar uchun ochig’i etarli emas .

Shunga qaramasdan, nutqli xabarlarni avtomatlashtirilgan hujjatlashtirish diktofon-kompyuterli tizimlari jadal rivojlanmoqda. Xususan, «Aytib turishning zamonaviy texnologiyalari» seminaridagi (1997 yil, mart) ko’rgazmada bir nechta nutqli xabarlarni tezkor hujjatlashtirish tizimlari namoyish etildi. Sankt-Peterburg (Rossiya) nutqli texnologiyalar markazi ishlab chiqqan maxsuloti e’tiborga loyiqdir, unda: — «Allegro» nutkli chiqishlarni tezkor xujjatlashtirish avtomatlashtirilgan tizimi; — «Nezabudka» telefon so’zlashuvlarni qayd kiluvchi kompyuter sistemasi; — tibbiy muassasalar uchun ish yuritishning avtomatlashtirilgan tizimi «Cezar - MED» namoyish etildi. «A l l e g r o STC L132» sistemasi banklar, firmalar, sug’urta va sud organlari, kengashlar, konferenciya, s’ezd va simpoziumlar ishiga xizmat ko’rsatish uchun mo’ljallangan. «Allegro» sistemasi verballi xodisalarni stenograflashdan to’liq voz kechgan holda ularni tezkor hujjatlashtirishni bajarish imkonini beradi. Hujjat matni xodisa tugagandan keyin bir necha minut ichida shakllantiriladi. Sistema tarkibiga: diktofonlar yoki mikrofonlar, shaxsiy kompyuter (tovushli server), bosish kurilmasi (printer), muxarrir ovoz operatori va yozuv mashinasi operatorlarining ish joylari kiradi. Tovushli server analog tovushli signallarni kompyuterga kiritish-chiqarishni, ularni raqamlash, qattiq diskka yozish va saqlashni, tovushli lavxalarni muxarrir-tovush operatori va mashinada yozuvchi operatorlar ish joylari buyicha taqsimlanishini ta’minlaydi. Muxarrir - ovoz operatori tovush yozish jarayonida, fonogrammalar qayta ishlanishini nazorat qiladi, natijaviy hujjatlar yaratish tartibini boshqaradi. Yozuv mashinasi operatorlari tovushli serverlardan fonogramma lavxalarini oladi, ularni eshitib matnlarni teradi. Matn terish qulay bo’lishi uchun fonogrammalarni eshitishning ko’p sonli rejimlari ko’zda tutilgan, xususan: — raqamli diktofonlar oamma servisli rejimlar, shu jumladan, «to’xtash — orkaga kaytish — laozada kayta o’rash» rejim) bilan ta’minlangan; — tovush mayinligini buzmasdan, eshitib ko’rish tezliginb sekinlashtirib (3 martagacha) nutq anikligini oshirish; — tushunarsiz lavhalar fonogrammasini ko’p marta takrorlash, shu jumladan «yopiq xalka» rejimida; — so’zma-so’z eshitib ko’rish va terilgan matnni boshlang’ich fonofamma bilan solishtirishning noyob rejimi; — tez inerсionsiz qidirish, shu jumladan tovush mayinligini buzmasdan tezlashtirilgan eshitib ko’rishda qidirish.

Mikrofon orkali kompyuterga matnni bevosita kiritish tizimlaridan, birinchi navbatda IVM (AQSH) firmasining Via Voice dasturiy mahsulotini ta’kidlash lozimdir. Bu dastur jonli nutqni anglash imkonini beradi (so’zlarni xamma pauzalar bilan aytishini talab qiluvchi Regsopal Dictation System dasturidan farqli ravishda). Via Voice klaviaturani to’liq almashtira olmaydi, negaki, dasturni ko’p vaqt «o’rganish» dan keyin ham u 90- 95 % so’zni anglaydi. Agar so’zni darhol anglamasa, u holda tizim foydalanuvchiga uni yozishning turli variantlarini taklif etadi. Samaradorlikka kelganda Via Voice minutiga 70—80 ta so’zni kabul qiladi, buni qoniqarli hisoblash mumkin. Boshqacha so’z bilan aytganda, bu dastur katta hajmdagi ma’lumotlarni kiritishda klaviaturada matnni uzoq vaqt terishdan xalos etadi va foydalanuvchilar uchun juda qulay. Via Voice tizimi Windows 95 va Windows NT dasturida ishlaydi. Via Voice dasturining raqibi Dgagop System firmasining Naturally Speaking tizimi bo’lishi mumkin, lekin bu tizim 3 marta qimmat turadi. HUJJATLARNI SAQLASH, QIDIRISH VA TASHISH VOSITALARI HUJJATLARNI SAQLASH VA QIDIRISH VOSITALARI Katta hajmli xujjatlarni raсional saklash masalasi dolzarb hisoblanadi. Xujjatlarni saklash tizimiga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi: — xujjatlarni tashkil etish, to’ldirish va almashtirishning qulayligi va oddiyligi; — maksimal sig’imlilik va band qilayotgan maydonning minimal o’lchami; — yuqori bo’lmagan narx; — xujjatlarni qidirishning qulayligi va oddiyligi. Konstrukсiyaga bog’liq ravishda xujjatlarni saqlash va qidirish vositalari dastaki, mexanizaсiyalashgan va avtomatlashtirilgan bo’lishi mumkin, axborot tashuvchilariga bog’liq ravishda esa ular 2 guruxga bo’linadi: — ixtiyoriy shakldagi qog’ozli xujjatni saqlash va qidirish vositalari; — standart (bir xil hajmdagi) axborot kartochkalarini saqlash va qidirish vositalari. IXTIYORIY SHAKLDAGI QOG'OZLI HUJJATLARNI SAQLASH VA QIDIRISH VOSITALARI Har xil matnli va grafik xujjatlarni saqlash uchun turli hil vositalar ishlatiladi: konvertlar, albomlar, g’iloflar, papkalar, sekсiyalashgan tokchalar va bloklar, stellajlar, shkaf-qayd qiluvchilar, seyflar (temir sandiqlar) va boshkalar. Bularning eng ko’p tarkalgan turlari xdqida to’xtalib o’tamiz

Papkalar Ixtiyoriy shakldagi xujjatlarni saqlash uchun turli xil konstrukсiyadagi papkalar ishlatiladi. Papkalar ichidagi mavjud xujjat saqlash moslamalariga qarab ularni kuyidagilarga bo’lish mumkin: — mahkamlash moslamasi bo’lmagan papkalar; — bogachli papkalar; — qisqichli papkalar; — tikadigan papkalar va h okazor. Odatda kerakli xujjatni qidirishni tezlashtirish maqsadida papkalarning bir cheti papkadagi axborot mazmunini tavsiflovchi indikator bilan ta’minlanadi. Indikatorlar papkalarda pog’onali joylashtirilib, bularning ko’zga tashlanishini oshiradi. Shkaf-qayd qiluvchilar Papkalar va risola (broshyura) qilingan xujjatlarni mahsus sekсiyalangan shkaflarda yoki shkaf-qayd qiluvchilarning dumaloq tokchalarida saqlash kulaydir. shkaf-qayd qiluvchi bitadan etgitagacha umumiy o’q atrofida mustaqil aylana oladiga tokchalarga egadir. Papkalar joylashish tartabini ko’rsatish uchun tokchadagi papkalarga rangli qog’ozlar parchasi, ular bir xr og’ma chiziq tashkil etadigan qilib elimlanadi. Biror papkani yo’kligi yoki ularni joylashish tartibining o’zgarishi bir xil chizikni buzadi va bu bilan tezda payqaladi. Shkaf-qayd kiluvchilarning afzalligi: yaxshi ko’zga tashlanishi, kidirish tezkorligi, foydalanish engilligi, yukori sig’imliligi va ofisdagn maydonni tejashdan iborat. STANDART MA’LUMOT KARTOCHKALARINI SAQLASH VA QIDIRISH VOSITALARI Bir xil xajmli ma’lumot kartochkalarini saklash uchun turli xil ko’rinishdagi kartotekalar ishlatiladi. Kartoteka — bu katta sondagi kartalarni (blanklar, sgandart shaklli xujjatlar va shunga o’xshash) o’z ichiga oyagan kurilma bo’lib, ular umumiy ma’io bo’yicha birlashtirilib, alfavit tartibida joylashtiriladi. Turli xil kartotekalarning ko’p sonli konstrukсiyalari ishlab chiqilgan va ko’llanilmokda: tekis, vertikal, aylanuvchan va boshkdlar. Kartotekada kartalar tartib nomeri, alfaviti, mavzusi bo’yicha, ba’zi xolda esa ixtiyoriy tartibda joylashtiriladi. To’plamda kartalar topilishini engillashtirish uchun ajratgichlar (indikatorlar) qo’llanilib, ularda qismlarning sinflashgirilgan belgilari yaqqol ko’rinib turadi.

Tekis kartotekalar Ularda kartochkalar bunday joylashtiriladi: keynngi turgan kartaning biror cheti oldingi turganlari ostidan 7—10 mm chiqib turadi, shunda xar bir kartaning identifikatori ko’rinib turadi. Tekis kartotekalarni ko’pincha zinapoyali, yani ko’zga tashlanadigan deb ham yuritiladi. Kartochkaning chiqib turgan cheti eng muhim ma’lumot yoki uning parametrlarini identifikaсiya kiluvchi qiymatini yozish, grafik belgilarni yoki rangli indikatorlarni qo’yish uchun ishlatiladi. Kartochkaning yopik kismi shu ob’ekt to’grisida yanada to’liq ma’lumot ozish uchun ishlatiladi. Kartochkalarning bunday joylashishi va ularda ma’lumotlarning tabaqalashtirilganligi tufayli tekis kartochkalar yaxshi ko’zga tashlanadi va talab kilinayotgan ma’lumotlarni tez va aniq topilishi ta’minlanadn. Vertikal kartotekalar Vertikal kartotekalar yashiklar (lotoklar) ko’rinishida bo’lib, kartalar ularga vertikal joylashgan bo’ladi. Kartochkalar yashiqda erkin joylashishi yoki katorda ochklgan teshiklar orkali o’tuvchi gorizontal o’q bilan mahkamlanishi mumkin. Vertikal kartochkalar juda ham keng tarqalgan: ulardan xujjatlarni hisobga olish kartochkalari sifatida buxgalteriyada, kadrlar bo’limida, arxivlarda, kutubxonalarda va boshkalarda ishlatiladi. Vertikal kartochkalarning afzalligi: oddiyligi, arzonligi, katta sig’imliligida; kamchiligi — kartalar qidirishning nisbatan qiyinligida. Tavsiflanuvchi ob’ektlar yoki parametrlari bo’yicha farqlanuvchi kartalar guruhini qidirishni engillashtirish uchun ular bir-biridan ajratgichlar bilan bo’linadi. Guruhlar ichiga kartochkalar oldindan o’rnatilgan tartibda alfavit, sana va shunga o’xshashlar bo’yicha joylashtiriladi. Aylanuvchi kartotekalar Aylanuvchi kartotekalar — bu vertikal yoki gorizontal o’qlar atrofida aylanuvchi barabanlar bo’lib, ularning sekсiyalariga kartalar yoki xujjatlar solingan papkalar joylashtiriladi. Ularning afzalligi — shartli doimiy va kam o’zgaradigan axborotlarni saqlashidadir. Vertikal o’qli kartotekalar ofislarning ma’lumot uchun xizmatlarida, gorizontal o’kli kartotekalar esa xodimlarning ish joylarida ishlatishga mo’ljallangan. Aylanadigan kartotekalarning boshqa ko’rinishi ham bo’lib ularda sterjenga ma’lumotli kartalar maxkam o’rnatilgan bo’ladi, bu tipdagi kartotekalardan odatda kutubxona kataloglarida ommaviy foydalanishda ishlatiladi. Ikkala ko’rinishdagi aylanuvchi kartotekalar ba’zida avtomatlashtirilgan qidirish mexanizmlari bilan jihozlanadi.

Avtomatlashtirilgan kartotekalar jumlasiga elevatorli va rotorli kartotekalar kiradi. Elevatorli kartotekalar Elevatorli kartoteka operatorning ish joyiga rolikli zanjirga osilgan kartali yoki boshqa xujjatli tarnovlarni (yashiklarni) avtomatlashtirilgan uzatishni tashkil qiladigan qurilmadir. Tarnovlarni uzatish boshqarish pultidan teriladigan ish joyi adresiga (kodiga, identifikatoriga) mos ravishda amalga oshiriladi. Elevatorli kartochkalar sig’imi katta - 500, mingtacha kartochkaga hizmat kilishga mo’ljallangan. Rotorli kartotekalar Rotorli kartotekalar xujjatlar uchta tarnovli aylanma tokcha sekсiyalarga egadir. Ular aylanadigan barabanli kartotekalarni eslatadi, lekin avtomatik boshkarish pultida terilgan adres bo’yicha foydalanuvchiga kerakli tarnov olib kelinadi. Rotorli kartotekalarning sig’imi kartochkalarning shakli bilan aniklanadi va 10—75 ming donani tashkil etadi. Perfokartali kartotekalar Chetlari perforaсiyali kartalardagi kartotekalar engil mexanizaсiyalashgan qidirish imkonini beradi. CHetlari perforaсiyali karta qalin kog’ozdan yasalgan to’g’ri to’rtburchak ko’rinishiga ega bo’lib, hamma chetlari bo’ylab bir xil teshiklar o’yib chiqilgan: Har bir poziсiyada bir yoki bir nechta (ko’pincha ikkita) teshik. Kidirish kodini o’rnatishda kartaga mos teshiklarni perfokarta chetidan ajratib turuvchi kashakni qirqish amalga oshirilib, natijada ochik tirqish ( yoriq) hosil bo’ladi. Perfokartaning teshiklardan xalos bo’lgan markaziy ma’lumot maydoniga hamma kerakli xujjatlar nusxalash yoki ko’lda yozish usuli bilan kiritiladi. Kerak ma’lumotli kartani topish to’g’rilangan kartalar dastasiga qidirilayotgan kodga mos keluvchi teshikka o’qni sanchib olish va dastani silkitish bilan amalga oshiriladi. Silkitishda kerakli perfokartalar dastadan tushib koladi. Bu jarayon yordamida 6—7 ming kartaga ega bo’lgan to’plamdan 5—6 belgi bo’yicha bizni kiziqtirgan kartalarni engilgina tanlab olish mumkin. Perfokartaning ma’lumot maydoniga tez-tez xujjatlarning mikrofotokopiyasi kiritiladi. Bu keng tarqalgan va samarali mikrofilmlashtirilgan xujjatlarni saklash tizimlarida kulay ma’lumot qidiruv ishlarini engilgina yaratish imkonini beradi. HUJJATLARNI MIKROFILMLASHTIRISH Mikrofilmlashtirish — bu fotografik usul bilan maxsus tashuvchida xujjatlar asl nusxalarning kichraytirilgan, (ba’zida yuz martagacha) mikrofotokopiyalarini olishdir. Mikrofilmlashtirishning asosiy vazifasi: saqlash uchun kerakli maydonni bir necha o’n marta qisqartirib, xujjatlarning sig’imli omborini yaratish: Hujjatlar qidirish jarayonini engillashtirish; hujjatlarning nusxasini olish va ko’paytirishni oddiy va tezkor jarayonini ta’minlashdan iborat. Amaliyotda ishlatilayotgan hamma hujjatlarni saklash tizimlari ichida mikrofilmlarda

axborotlarni saqlash tizimi eng katta sig’imga va eng arzon narxga egadir. Kerakli hujjatni qidirish va undan fotonusxa olishning o’rtacha vakti 10—20 minut bo’lgan bir nechta o’n millionlab xujjatlarga ega bo’lgan mikrofilmli axborot-qidiruv tizimlari mavjud. Mikrofotonusxalash, reproduсirlash, nusxa olish, ko’z bilan ko’rib chiqish, mikrofotonusxalarni avtomatlashtirilgan qidirish va saqlash qurilmalarining ko’p turlarlari ishlab chiqarilmokda. Mikrofilmlarni ko’rinishi va texnologik xususiyatlari bo’yicha quyidagicha bo’lish mumkin: — rulonli mikrofilmlar; — kesmali mikrofilmlar; — shaffof formatli mikrofishalar (diamikrokartalar); —shaffof bo’lmagan formatli mikrokartalar, aperturli kartalar va boshqalar. Rulonli mikrofilmlar oddiyligi va tayyorlash tezligi bo’yicha mikrofilmlarning qolgan hamma ko’rinishlaridan yuqori turadi. Axborot plyonkada ketma-ket butun uzunligi bo’yicha betma-bet joylashadi. Kengligi 16 va 35 mm bo’lgan rulondagi bunday plyonka jurnal belgilari, xisobotlar, kitoblar, dissertaсiyalar, chizmalar, rasmlar va shunga o’xshashlarning mikrofilmlarini saqlash, qidirish va nusxasini olish uchun ishlatiladi. Rulonli mikrofilmlar kompyuterdan qiymatlarni chiqarish tizimlarida va axborot- qidiruv tizimlarida ishlatiladi. Rulonli mikrofilmlashtirishning kamchiliklari: — bir rolikda joylashgan ko’p sonli hujjatlar ichidan kerakli hujjatni qidirishning qiyinligi; — uzun plyonka bilan ishlashning noqulayligi; — rulonli tashuvchining ko’rib chiqilgandagi emirilishi. Mikrofilmlardan sig’imi bo’yicha katta bo’lmagan kartotekalarda ish hujjati sifatida foydalanilganda ularni alohida kadrlar sifatida saqlanishi maqsadga muvofiqdir. Kesmali mikrofilmlar — mikrofilmlarning alohida kesmalari shaffof konvertlarga joylashtirilib, ulardan kartotekalar shakllantiriladi. Bunday mikrofilmlar uzluksiz reproduсirlash uchun yaroqsizdir, lekin ular rulonliga nisbatan ko’rib chiqish uchun qulaydir. Mikrofilm ma’lumotlar jamg’armasida saqlanishi kulay hisoblanadi, ulardan bosib chikarilgan alohida kadrlar esa ish materiali bo’lib xizmat qiladi. Mikrokartalar — bu anik formatli tekis kartochkalardir. Kartochkaning asosi shaffof (tekis kesilgan fotoplyonka) yoki noshaffof (fotoqog’oz) bo’lishi mumkin. Shaffof asosdagi mikrokartalarni diamikrokartalar yoki mikrofishalar deb ataladi; ulardan keng tarkalganlari: 35x70, 75x125, 105x148 mm. o’lchamlaridir.

Karta o’lchamlari va kichraytirish darajasiga karab unga bir necha o’nlab kadrlarni joylashtirish mumkin. Masalan, 105x48 mm o’lchamli kartaga kitobning 100 tagacha va undan ko’p betlarini joylashtirish, 4—5 ta shunday mikrokartaga kattagina kitobni sig’dirish mumkin. Mikrofishalar maxsus apparatlar yoki maxsus lupalar yordamida o’qiladi. Mikrokartalarning afzalligi — kerakli kadrni qidirish osonligi va pochta orqali jo’natish qulayligida. Kamchiligi — tayyorlashning qiyinligida. Mikrofilmlashtirilgan hujjatlarni yaratish va ular bilan ishlash uchun maxsus texnika ishlatiladi: — rasmga oluvchi mikrofilmlovchi apparatlar; — tasvirni chikarish va qotirish uchun asbobuskunalar; — qidirish, ko’rib chiqish va nusxa olish uchun apparatlar; — mikrofilmlarni saklash uchun ji ho zlar; Rasmga oluvch i a pp a ra tura ishlash prinсipi bo’yicha ikki guru h ga bo’linadi: — kadrli (statik) rasmga olish; — tirqishli (dinamik) rasmga olish; Kadrli rasmga oluvchi apparatlar (UDM-2, Dokumator DA, Rust3, Pentakta A-100 va boshqalar) uchun shu narsa xoski, asl nusha suratga olish vaqtida qo’zg’almas holatda turadi. Bunday apparatlar ham varaqli, ham risolalangan asl nusxalarni mikrofilmlashtirishni amalga oshiradi; turli kenglikdagi (16, 35 va 70 mm) ham perforirlangan, qam perforirlanmagan «Mikrat» tipidagi pozitiv va negativ plyonkalarga lastaki, yarim avtomatik va avtomatik rejimlarda rasmga olish imkonini beradi. Tirqishli rasmga olish apparatlarida (Reprograf130, Reprograf900 va boshqalar) asl nusxa uzluksiz harakatlanadi va u bilan bir vaqtda siljuvchi fotoplyonkaga ensiz tirqish orqali eksponirlanadi. Bunday apparatlarning afzalligi shundaki, rasmga olish jarayoni to’lmq avtomatlashtirilgan, yuqori samaradorlikka ega, uzunligi bo’yicha cheklanmagan asl nusxalarni mikrofilmlashtirish imkonini beradi. Rulonli mikrofilmlarda ma’lumot kidirishni engillashtirish uchun turli xil mexanizaсiyalashgan axborot-qidiruv tizimlari ishlatiladi, masalan: POISK OK tipidagi. POISK OK tizimida mikrofilmlashtirish UDM2 qurilmasida 35 mm li plyonka orkali amalga oshirilib, kodlash uchun maxsus moslama bilan jihozlangan. So’roqlanayotgan material kodi mikrofilm kadrlari orasiga kiritilgan bo’ladi. qidiruv vakgida mashinaga kerakli kadr kodi kiritiladi va u avtomatik ravishda kerakli kadrni ekranga chiqaradi. Taxminan shunday imkoniyatlar Gelati o’quv-qidiruv-nusxa olish apparatida ham bor. Mikrofilmlarni dastaki qidirish va ko’rib chiqish uchun kadrlarni kattalashtirilgan tasvirini ekranga chikaradigan o’kuv-ko’rib chiquvchi

apparatlar (Mikrofot, Luch cho’ntak apparati) qo’llaniladi, ularning ba’zilari tasvir nusxasini olish imkonini berali (Elektrofilm apparati va boshkalar). Mikrofishalarni qidirish va ko’rib chiqish uchun Iveriya izlovchi mashinasi yaratilgan. «Pentakta» mikrofilmli kompleksi 105x 148 mm formatli mikrofishalarni rasmga olish, qayta ishlash, qidirish, o’qish, nusxa olish va saqlash qurilmalarini o’z ichiga opadi. Mikrofilmlashtirishning istiqbolli yunalishlaridan hujjatlarni golograflashtirish — hujjatning golografik nusxasini (gologramma) maxsus plastinkaga yoki plyonkaga lazer nuri orkali rasmga olish usulidir. Bitta 101x126 mm o’lchamli gologrammaga 1000 tadan ko’p 1—2 mm diametrli mikrogologrammani joylashtirish mumkin, bu matnning bir necha ming betiga mos keladi. HUJJATLARNI TASHISH VOSITALARI Firmalar, ofislar, banklar, kutubxonalar va boshkda tashkilotlarning xonalari o’rtasida xujjatlar tashish aravachalar, konveyerlar, liftlar, pnevmopochtalar va boshkalar yordamida amalga oshiriladi. Aravachalar universal bo’lib, lekin har doim tashish uchun qulay transport vositasi emas. Katga hajmdagi hujjatlarni, kitoblarni, jurnallarni va shunga o’xshashlarni doimiy tashish uchun avtomatlashtirilgan transport vositalari: konveyerlar, liftlar, pnevmopochtalar ishlatiladi. Ko’prok trosli va lentali konveyerlar ishlatiladi. Greyferli transportyorlar — trosli konveyer bo’lib, tuzilishi juda oddiy, tashilayotgan yuklar trosga kiskichlar yordamida maxkamlanadi yoki trosga maxkamlangan maxsus patronlarga joylashtiriladi. Lentali transportyorlar katga masofaga cho’zilishi (500 metrgacha ), harakatlanish tezligi 1m/s gacha, eng katga ko’tarilish burchagi 20° bo’lishi mumkin. Ular xujjatlarni hamma yo’nalish bo’yicha gorizontal va og’ma tekislikda, murakkab Yo’nalishlarni avtomatik bajarib ko’chirib yurishni amalga oshiradi. Troslidagi kabi, lentali konveyerlarda yuk tashishning ikki xil ko’rinishi mavjud: yukni konteynerlarni ishlatmasdan turib lentaga mahkamlash (masalan, magnit bilan), yukni konteynerga (kassetaga, kutichaga, papkaga va xokazolarga) joylashtirib tashish. Ensiz, vertikal joylashgan lentali konveyerlarda xujjatlarni tashish diqkatga sazovordir, ulardagi avtomatik tashlab yuboruvchi dasturli cho’ntaklar yukni belgilangan joyda koldiradi. Liftli transportyorlar (yoki yuk ko’targichlar) yuklarni vertikal ko’chirish uchun qo’llaniladi. Ishlash prinсipi bo’yicha ular diskret va uzluksiz ko’rinishga ega. Uzluksiz ko’rinishdagi liftlarning platformalarida (tagliklarida) yukni avtomatik tushirish va ushlab olish kurilmalari ishlatiladi. Pnevmatik pochta xujjatlarni pnevmoquvur yo’li bo’yicha katta tezlik bilan uzoq masofalarga ko’chirishni ta’minlaydi. Ko’pgina pnevmopochtalar berilgan dasturga asosan yuklarni turli yo’nalishlarda avtomatik marshrutlab

uzatishni ta’minlaydi. Masalan, aerolost pnevmopochtasi, 18 xil ko’rinishga egadir; Dupleks pnevmopochtasi pnevmoquvur yo’li bo’yicha diametri 45 mm va uzunligi 320 mm li patronni 8 m/sek tezlik bilan 250 metr masofaga uzatadi; Tranzit, Magistral pnevmopochtalari shunday patronlarni 400 metr masofaga uzatadi. Aerotrans pnevmopochtasi og’irligi 500 grammgacha bo’lgan yuklarni jo’natadi. HUJJATLARNI QAYTA ISHLASH VOSITALARI Zamonaviy korxonalarda hujjatlar tayyorlash tartibini, (shakl berishni, ko’rgazmali ko’rsatish va axborotlarni amalda ko’llash) bir xillashtirishga katta etibor berilmoqda. SHu maqsadda hamma hujjatlar (hisobotlar, reklamalar va boshqalar) dan nusxa olinib ko’paytirilgandan keyin komplektlanadi, muqovalanadi va foydalanuvchilar, texnik arxiv va mikrofilmlashtirishga beriladi. Bezash, muqovalash ishlarini avtomatlashtirish uchun katta hajmdagi texnik vositalaridan foydalaniladi. Bularga adreslaydigan va markirovka qiladigan mashinalar, jo’valaydigan, varaqlarni tanlab ajratadigan kurilmalar, kesuvchi, risolalovchi va muqovalovchi uskunalar, laminatorlar va boshqa ko’plab qurilmalar kiradi. Adreslovchi mashinalar Adreslovchi mashinalar xujjatlarga matnlarning lokal lavhalarini, ko’pincha standart lavhalarini: mijozlar adreslari, hisobotlar, arizalar, xabarnomalar, to’lov xujjatlarini sarlavhasini yozib chiqish uchun keng ishlatiladi. Adreslovchi mashina xujjatga yoki yorliqqa keyinchalik yopishtirish uchun matn lavxasini ko’chiradi. Ular shtempel-shablonlar kartotekasida, bosma shaklida yoki mashina xotirasida saqlanuvchi matnlarning katta sonidan tezda tanlab olnnadi, o’z navbatida shtempel- shablonlar qo’lda tanlashga qulay bo’lishi uchun turli rangdagi bir xilda ramkalarga solib ko’yiladi. Adreslovchi mashinalarda tekis, ba’zida yuqori bosma usullari uchun maxsus shakllar ishlatiladi. Bosish uchun matnlar kompyuterdan ham olinishi mumkin. Markirovka qiluvchi mashinalar Markirovka (frankironka) qiluvchi mashinalar konvertlarga markalar o’rniga pochtadan jo’natish vaqti va to’lov summasi ko’rsatilgan pochta muhrlarini bosadi. Bosish vaqtida frankirovka qiladigan shina hisoblagichida bajarilishi kerak bo’lgan to’lovlar summasi yig’ilib qoladi. Bunday pochta shtampi qisqa reklama e’lonini, tashkilot nomini, uning manzilini o’z ichiga olishi mumkin. Shtempellovchi kurilmalar

Shtempellovchi qurilmalar (numeratorlar) xujjatlarga qisqacha raqamli axborotlarni: maxfiy so’zlarni, indekslarni, kunlarni va shunga o’xshashlarni bosish uchun xizmat qiladi. Laminatorlar Laminatorlar xujjatlarni namlikdan, changdan, moydan va extiyotsizlikdan saqlash uchun yuzasiga ximoya qoplamasini qoplaydigan mashinadir. Hujjat mashinada qizdirilib 2 tomoniga ximoya plyonkasi suriladi yoki hujjat yuzasiga yopishqoq shaffof plyonka elimlanadi. qimmatbaho qog’ozlar, e’lonlar, kitoblar va hisobot jildlari, menyu, vizitkalar, texnik talonlar va boshka ko’pgina xujjatlarni laminaсiyalash maqsadga muvofiqdir. Rexel LM25 modelli laminatorlar A4 hajmdagi xujjatlarni, Rexel LM 35, LM 45 — AZ xajmdagilarni (LM 45—to’liq avtomatik) laminaсiyalashda ishlatiladi. Rossiyada ishlab chiqarilgan laminatorlar Blik 100 va Blik 320 misol bo’la oladi (100 va 320 sonlari qoplash kengligini mm larda ko’rsatadi). Jo’valaydigan mashinalar Jo’valaydigan (falсovkalovchi) mashinalar — berilgan shakl bo’yicha kogozlarni turli xil ko’rinishda bukadi va ularni tartib bilan taxlaydi. Rexel firmasining (Angliya) 1200 EXR va 1500 EXR firmasining FKS Grafipli 3851 FG 3500 va FB 22 jo’valaydigan mashinalari hamma jo’valash ko’rinishlarini bajaradi: bittalik, xat tipidagi, to’lqinsimon, ikkitalik parallel va boshqalar. Bukish chiziqlari berilgan sxema bo’yicha operator tomonidan o’rnatiladi. FKS FG 3500 jo’valaydigan mashinasining samaradorligi soatiga 20000 dona varaqqacha. Risolalovchi mashinalar Risolalovchi mashinalar — metall qisqichlar yordamida risolalarni avtomatik jo’valash va risolalarni biriktirish uchun qo’llaniladi. Hozirgi kunda dastaki va elektr qog’oz tikuvchilarning yanada oddiyroq turlari chikarilmokda. g’K5 Ng’ 4080, OS Msh1 Ng’ risolalovchi mashinalari AZ va A4 shakldagi to’plamlar ustidan ikki karra o’tib biriktiradi, A4 va A5 shakldagi 100—105 ta varakni risolalaydi, samaradorligi soatiga 1500 dona, varaq tanlovchi bilan interfeysga ega; OS Msh! 5K mashinasi tanlangan to’plamparni chapdan yukoriga birietiradi va tikxich uchun yon tomonidan teshiklar ochib beradi. List tavlovchn mashnnalar Lisg (varaq) tanlovchi mashnnalar (kollatorlar) — bosilgan varaklarni avtomatik ravishda to’plamlarga ajratib chikvradi. Masalan, kitoblar va shunga o’xshash risolalarni tayyorlash uchun bunday apparatura komplekslari ixtiyoriy xdjmdagi tirajnn tanlash, tayyor bloklarni avtomatik kayta ishlash va oqibatda shakllangan, jo’valangan va birnktnrilgan maxsulotni olish imkonini beradi. Kichik xajmli vertikal lentali kollatorlar: DC 6 Mini va FKS Malyutka (6 tarnovli), DC 6 Mini va FKS UC-800 (8 tarnovli), DS10 Mini va FKS US-

1000 (10 tarnovli) soatiga 2100 to’plam (blok) samaradorligiga ega, ular AZ va A4 shaklli qog’ozlar bilan ishlaydilar. DS kollatori biriktiruvchi va bukuvchi DS Mini NF risolalovchisi bilan bitga liniyaga o’rnatilishi mumkin. Varaq taxlovchi mashinalar Varaq taxlovchi mashinalar — qog’ozlar dastasini tekislaydigan vibraсion mashinalardir. Dasta bog’lovchi mashinalar Dasta bog’lovchi mashinalar dastalarni kanop ip yoki payvandlanadigan lenta, yopishqoq qog’oz va boshqalar bilan o’rab bog’lash uchun xizmat kiladi. Stepler va sim bilan tikuvchi mashinalar Stepler va sim bilan tikuvchi mashinalar risolalarni metall qisqichlar bilan tikishni bajaradi. Stepler standart qisqichlar bloki bilan ishlaydi. Ular dastaki (FKS Ring-King, Rexel Londarm, BARAH modellari) va elektrik (FKS Rapid 106 modeli) bo’lishi mumkin. Ishlatilayotgan qisqichlarning texnik tavsifi birikma kilinayotgan varaqlar sonining qalinligidan oshmaydi. Ularda 25—30 varaqni birikma kiluvchi oyoqchalarining uzunligi 6—8 mm bo’lgan oddiy va figurali kiskichlar ishlatiladi. YUqori kuvvatli KW-Trio/Heavy duty 50 LC steplerlari bir vaktning o’zida 300 betni birikma kilish (oyokchalarining uzunligi 23 mm bo’ladi) imkonini beradi. Sim bilan tikuvchi FKS ACME B 305, Introta ZDME B-305 o’zlari kerakli uzunlikdagi iplarni g’altakdan berilib turuvchi simdan tayyorlaydi. Ular katga hajmdagi (100 varaqqacha) risolalarni biriktirish uchun mo’ljallangan. Muqovalash mashinalari Ixtiyorny bosma maxsulotini mukovalansa yanada ko’rkam va mustahkam bo’ladi. Zamonaviy muqovalash mashinalari xujjatlarni yuqori sifat darajasida tayyorlash imkonini beradi. Kichik mukovalash mashinalari yordamida ish xujjatlari, xisobotlar, bukletlar (reklamalar), kalendar va boshka qog’oz maxsulotlarini rasmiylashtirish mumkin. Bu kurilmalar bilan ishlash oddiy va maxsus tayyorgarlikni talab etmaydi. Mukovalash mashinalari: — qog’ozlar to’plamini plastmassa yoki metall prujinalar bilan biriktirish; — qog’ozlar to’llamini plastik plastina bilam biriktirish; — kog’ozlar to’plamini termojild yordamida elimlash ishlarini bajaradi. Plastmassa prujinalar bilan muqovalash. Bu muqovalashning oddiy usulidir: — eng ingichka risolaadan 450 betlik hisobotgacha bo’lgan ishlarni muqovalpash imkonini beradi; — betlarni varaqlab chiqishni chegaralamaydi;

— nusxa olish uchun kulay; — kerakli betlarni engil chiqarish, almashtirish yoki ko’shish imkonini beradi. Mukovalangan xujjatni ranglar (kora, kulrang, oq, qizil, siyoxrang, yashil, sariq) va plastmassa prujinalar diametrini (6 dan 50 mm gacha) tanlash bilan xushbichim va ko’rkam kilish mumkin. Compact Cotb Binder CB 3000, High Performance CB 350, Heavy Duty CB 400, elektr yuritmali Electrric SV 450, RM 12 mashinalari A4 shakldagi varaqlarni muqovalaydi. Metall prujinalar bilan muqovalash. Bu muqovalash ham chiroyli ko’rinishni beradi, u oddiy va ishlatishda kulaydir. Unda A4 shakldagi 150 tagacha varaqni muqovalovchi diametri 5 mm dan 14 mm gacha bo’lgan oq, qoraqizil va ko’k prujinalar ishlatiladi. Mashinaga misollar — So mb Binder SV 600, Office Wire Binder WB 600. Termomuqovalash. Mukovalashni eng oddiy va tez usulidir: maxsus jildga termoelim katlami bilan birga xujjatlar ko’yiladi va apparatga joylanadi, 40 sekunddan keyin yuqori sifatli mukova tayyor bo’ladi. Ularda turli xil jildlar: turli rangdagi, tuynukli va tuynuksiz, turli ko’rinishdagi («len», «teri», «saykal», «kompozit», «shaffof») va boshkalar ishlatiladi. Lekin termik ishlangan jildlardan xujjatlarni chikarib olish va ularga ko’shish umuman mumkin emas. FKS Grafibing BIC 600, Fastbing Practic 210 (Finlandiya), TERMAL BINDER T90 va T95 mashinalari kalinligi 100 mm (200 varaq) bo’lgan A4 shaklli varaklar to’plamini muqovalash imkonini beradi. Qog’oz qirquvchi asboblar Qog’oz kirkuvchi asboblar (keskichlar) rulonli va boshka kog’ozlarni ishlatiladigan shakldagi varaqlarga (formatlar mm larda: A6 105x148, A5 148*210, A4 210x297, AZ 297x420) moslab kesish va tayyor kitoblarning chetlarini kesib tashlash (tekislash) uchun mo’ljallangan. Keskich turlari juda xilma xildir: kichik (masalan, Ideal firmasining 1034, 1071,2035), oyoqli (3905,4700)dastaki keskichlaridan to, kesish uzunligi 340 mm dan 1100 mm gacha bo’lgan va bir vaqtning uzida 20 dan 200 varaqkacha kesuvchi avtomatik dasturlanadigan keskichlarga bo’linadi. Hujjatlarni yo’q qilish mashinalari Yashirin va maxfiy hujjatlarni yo’k kilish uchun ularni maydalab kesish va mikromaydalaydigan mashinalar ko’llaniladi. Hamma yo’q qiluvchi mashinalar avtomatik yuritma va yo’k kilinayotgan xujjatlar changi yoki briketlar uchun konteynerlar bilan ta’minlangan. Yo’k kiluvchilar turlari: — ofis — kerakmas xujjatlarni yo’k klladigan (uzunasiga kesish); — sanoat — xujjatlarni yo’q qilib kog’oz chiqindilariga aylantnradi;

— maxfiy — xujjatni kog’oz changiga aylantiradi (chiqindilarni aralashtirib uzunasiga-ko’ndalangiga qirqish, A4 shaklli varaq 9000 zarrachagacha kirqiladi); — maxsus (qog’ozni metall maxkamlagichi bilan birga maydalaydi, chiqindilarni qogozli xaltalarga joylaydi). Rexel firmasining (Angliya) qog’opni yo’q kiluvchi 100 dan ortik modeli juda ommabopdir, masalan: 70 Auto, 130 Auto, 2500 Auto, X9 High Security, H16 Destroyer, VX5000, Destroyer va boshqalar. NUSXALOVCHI KO’PAYTIRUVCHI OFIS TEXNIKASI Xujjatlarni (makolalar, e’lonlar, reklama prospektlari va boshkalar) nusxalash va kupaytirish operaсiyalari tadbirkorlik va xalq xo’jaligining boshka faoliyatida keng tarkalgandir. Xujjatlarni nusxalash va ko’paytirish uchun maxsus texnika vositalari ishlatiladi: — unchalik ko’p bo’lmagan nusxalashda (25 ta nusxagacha) xujjatlarni nusxalash vositalarndan foydalanish mumkin; — ko’p nusxa chikarganda ( 25 ta nusxadan ko’proq) xujjatlarni ko’paytirish vositalaridan (tezkor yoki kichik poligrafiya) foydalaniladi. Nusxalash vositalarining kichik poligrafiyadan farki shundaki, nusxalashda nusxa bevosita asl nusxadan olinadi, ko’paytirishda esa xujjat asl nusxadan tayyorlangan oralik bosma shakldan (forma) olinadi.

O'xshashlar

Hujjatlarni nusxalash vositalari

Hujjatlarni saqlash. Hujjatlarni tahrirlash. Hujjatlarni chop etish

Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari

Matn muharirlari bilan ishlash

Axborot texnologiyalarini vazifasi va umumiy tasnifi