Дастурлашнинг янги технологиялари сифатида объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларидан фойдаланиш - Informatika va AT - Referatlar

Дастурлашнинг янги технологиялари сифатида объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларидан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Д астурлашнинг янги технологиялари сифатида объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларидан фойдаланиш Режа: 1. Объектли алгоритм 2. Талабаларни delphi дастурлаш тилини ўрганишга тайёрлаш босқичлари ҳусусида

www.arxiv.uz ХХ асрнинг 80 - йилларидан олдин ишлаб чиқилган компьютерлар учун катта дастурий системаларни ишлаб чиқиш жуда ҳам мушкул вазифа эди. Бунинг энг катта сабаби шу даврга хос бўлган компьютерларнинг имониятларининг чегараланганидадир. Дастурий комплексларни ишлаб чиқишда асосий чекланишлар компьютер тезкор хотирасининг сиғими, маълумотларни иккиламчи хотира қурилмаларидан (магнит ленталар, барабанлар ва х.к.) ўқиш тезлиги, процессорнинг ишлаш тезлиги (уларнинг такт частоталари бир неча юз микросекунд бўлган) билан боғлиқ. Бу даврдаги компьютерлар ҳалқ ҳўжалигининг ҳисоб-китоб билан боғлиқ бўлган масалаларини ечиш учун мўлжалланган эди. Компьютерларда бошқа характердаги масалаларнинг ечишнинг иложи йўқ эди. Дастурчилар учун шу компьютерларда ечилаётган масала учун берилган маълумотларни ҳисобга олган ҳолда масаланинг ечиш алгоритмини ишлаб чиқиш биринчи ўриндаги вазифа ҳисобланган. Бу борада Н. Виртнинг машҳур маълумотлар+алгоритм=дастур 1 формуласини ёдга олиш етарли. 80-йиллардан кейин ишлаб чиқилган компьютерларнинг имкониятлари кенгайиб, ишлаб чиқариш нархи кескин пасайгани туфайли улардан фойдаланиш самараси ортиб борди. Натижада, дастлаб матн ва графиклар учун муҳаррирлари ишлаб чиқилди, кейинчалик мультимедиа қурилмаси ёрдамида товушли маълумотларни қайта ишлаш имкониятлари ҳам пайдо бўлди. Компьютер тасвирий имкониятларининг кенгайиши фойдаланувчилар учун қулай бўлган график мулоқот интерфейсини яратилишига сабаб бўлди. Натижада юқори мураккабликдаги катта амалий дастурларни яратиш фойдали ҳамда зарур бўлиб қолди. Дастурий воситаларни ишлаб чиқиш учун қурол сифатида юқори босқичли алгоритмик тиллардан фойдаланилди. Бу дастурий воситалар дастурчи ва дастурчилар гуруҳи имкониятларини кенгайтириб, дастурий маҳсулотларнинг мураккаблик даражасининг ортишига ҳам сабаб бўлди. 70-80 йилларда дастурий маҳсулотларнинг мураккаблик даражасини 1

www.arxiv.uz ҳал қилиш учун кўплаб методлар ишлаб чиқилди. Уларнинг ичида юқоридан пастга усулидаги структурали дастурлаш кенг тарқалди. Бу усул юқори босқичли FORTRAN ва COBOL тилларининг топологиясига асосланган эди. Бу тилларда асосий базавий бирлик бўлиб қисм дастур хизмат қилади. Дастур шакли жиҳатидан дарахтни эслатиб, битта қисм дастур бошқасига мурожаат қилар эди. Структурали дастурлашда айнан шундай ёндошувдан фойдаланилади: алгоритмик декомпозиция катта масалаларни кичик масалачаларга бўлиш учун қўлланади. ХХ асрнинг 60-70 йилларида ҳалқ хўжалигининг кўплаб масалаларини компьютер ёрдамида ечиш учун BASIC , PASKAL , FORTRAN каби дастурлаш тиллари, DBASE . CLIPPER , FOXBASE , KARAT каби маълумотлар базасини бошқарув тизимлари етарли бўлган. Бу тил ва тизимлар асосан IBM *86 типидаги компьютерларга мўлжалланган бўлиб, уларнинг асосий камчиликлари шу даврга ҳос бўлган компьютерларнинг имкониятлари билан боғлиқ эди:  Фойдаланувчи учун қулай бўлган график интерфейс яратиш имкониятининг йўқлиги ёки жуда ҳам катта меҳнат талаб қилиши;  Битта дастурда фойдаланиш мумкин бўлган ўзгарувчилар сонининг чегараланганлиги;  Дастурда фойдалниш мумкин бўлган сонли маълумотлар дипазонининг чегараланганлиги;  Киритилаётган ва чиқарилаётган маълумотларни назорат қилиш;  Буйруқлар тизимининг «камбағаллиги»;  Графиклар билан ишлаш имкониятининг чегараланганлиги;  Товушли маълумотларни қайта ишлашдаги камчиликлари;  Маълумотлар базаси ва файллар билан ишлашдаги имкониятларнинг чегараланганлиги;  Янги типдаги маълумотлар фақат шартли равишда яратиш мумкин мумкинлиги ва ҳ.к. Кейинги йилларда структурали дастурлашнинг ўндан ортиқ усуллари

www.arxiv.uz ишлаб чиқилди. Бу усулларнинг кўпчилиги битта мавзунинг турли кўринишларидан иборат бўлди. Аммо, Соммервиль 2 уларни учта гуруҳга бўлишни таклиф қилди:  Юқоридан қуйига қараб структурали лойиҳалаш усули;  Маълумотлар оқимини ташкил қилиш усули;  Объектга йўналтирилган лойиҳалаш. Структурали лойиҳалаш усулига намуналар Йордан ва Константин 3 асарларида келтирилган. Асосий ғоялар эса Виртнинг 4 кўплаб илмий ишларида очиб берилган. Бу асарларда структурали дастурлашга нисбатан бўлган ҳар бир ёндошувда алгоритмик декомпозиция иштирок этади. Ёзилган дастурларнинг каттагина қисмининг асосини структурали дастурлаш принципи ташкил қилади. Структурали дастурлаш абстракцияларни ажратишга имкон бермайди, маълумотларни самарали ҳимоя қилишни таъминламайди, параллелизмни ташкил қилиш учун етарлича воситаларни таклиф қила олмайди. Структурали дастурлаш мураккаб системаларни ишлаб чиқишга имкон бермайди, объектга йўналтирилган дастурлашда самара бермайди. Маълумотлар оқимини ташкил қилиш усули Джексон 5 ҳамда Оррларнинг 6 ишларида кенг ёритилган. Бу усулда дастурий системанинг структураси худди кирувчи маълумотларни чиқувчи маълумотлар қимига алмаштириш ташкил қилиш каби қурилади. Маълумотлар оқимини ташкил қилиш усули ҳам структурали дастурлаш усули каби бир қатор мураккаб масалаларда, ҳусусан ахборот таъминот системаларида қўлланилган. Бу масалаларда киритилётган ва чиқарилаётган маълумотлар ўртасида бевосита боғлиқлик мавжуд ҳамда дастурларнинг бажариш тезлигига катта эътибор берилмайди. 80-йилларга келиб, имкониятлари янада катта бўлган компьютерлар 2 3 4 5 6

www.arxiv.uz ишлаб чиқилди. Структурали дастурлашнинг аҳамияти эса ўзгармади. Аммо Стайн 7 шуни таъкидлайдики «дастурнинг ҳажми 100 000 сатрдан ўтганидан кейин структурали дастурлаш механизми ишламай қолар экан». Демак, катта дастурий системаларни ишлаб чиқишда структурали дастурлаш механизми ҳам ўз аҳамиятини йўқотади. Шу муносабат билан дастурий таъминотда объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларига ўтиш таклиф қилинди. Объектга йўналтирилган дастурлаш атамаси дастлаб 60-йилларнинг ўрталарида, Симула-67 дастурлаш тилида пайдо бўлган. Аммо, бу тил FORTRAN , ALGOL , PL  1 каби тилларга нисбатан ўзининг имкониятлари паст бўлганлиги ҳамда шу даврда ечиш талаб қилинган масалалар учун етарли воситаларни таклиф қила олмагани учун дастурчилар орасида кенг оммалаша олмади. Кейинчалик объектга йўналтирилган дастурлаш Smalltalk , Object Pascal , C  , Ada , ҳозирда эса С# каби юқори даражали дастурлаш тилларининг топологияси асосида ривожланди ва оммалашмоқда. Объектга йўналтирилган дастурлаш – бу дастурлашнинг шундай янги йўналишики, дастурий система ўзаро алоқада бўлган объектлар мажмуаси сифатида қаралади ва хар бир объектни маълум бир классга мансуб ҳамда хар бир класс қандайдир шажарани ҳосил қилади деб ҳисобланади. Алоҳида олинган класс маълумотлар тўплами ва улар устида бажариладиган амалларнинг тўплами сифатида қаралади. Бу класснинг элементларига фақат шу классда аниқланган амаллар орқали мурожаат қилиш мумкин. Дастурдаги маълумотлар ва улар устида бажариладиган амаллар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик анъанавий дастурлаш тилларига нисбатан дастурий системаларнинг ишончлилигини таъминлайди. Объектга йўналтирилган дастурлашнинг энг асосий тушунчаси объект ва класс ҳисобланади. Объект . Олдимизда турган олма мевасини дастурлаш терминологияси орқали кўрайлик. Анъанавий дастурлашда биз уни қисмларга бўлиб ўрганганмиз: S -олма пўстининг юзи, J – олма мевасидаги шарбат ҳажми, F – 7

www.arxiv.uz пўст орасидаги мева оғирлиги, D -уруғлар сони ва х.к. Энди ана шу олмага рассом кўзи билан қарайлик. Олманинг расми бу мева эмас, балки олма мевасининг ясси текисликликдаги тасвиридир. Уни ҳар бири алоҳида ва бир- бирига боғлиқ бўлмаган бирор маълумотлар сегментида турган бир нечта маълумотлардан иборат бўлган кўринишда абстракциялаш мумкин эмас. Олманинг компоненталари доимо биргаликда ва бу компоненталар орасидаги ўзаро алоқаларни сақлаган ҳолда қаралади. Объект - биз яшаётган оламдаги бирор элементга ҳос бўлган барча маълумот ва ҳулқларни, яъни шу элемент устида бажариш мумкин бўлган харакатларни ифодалайди ҳамда маълумотларнинг тугал абстракциясидан иборат бўлади. Бу маълумот ва ҳулқлар объектга йўналтирилган дастурлаш атамашунослигида мос равишда ҳусусият ва метод деб аталади. Ҳусусиятни объектнинг майдони деб ҳам юритилади. Масалан, шашка объекти ранг, вертикал майдондаги ўрни, горизонтал майдондаги ўрни каби майдонларга, суриш, уриш, «дамка» га чиқиш, шашка тахтасидан четга олиш каби методларга эга бўлади. Майдон ва методлар биргаликда объектнинг аъзолари 8 дейилади. Объектларнинг структураси уларнинг ўзаро алоқасини ифодалайди. Эслатма: Объектлар ўзларининг барча характеристика ва ҳулқларининг ўзига ҳос томонларини биргаликда сақлайди. Класс. Ҳар бир объект қандайдир битта классга таалуқли бўлади. Класс – бу мураккаб структура бўлиб, ўз ичига маълумотларни, процедура ва функцияларни ифодалашдан ташқари, классларнинг вакили бўлмиш объектлар устида бажарилиши мумкин бўлган амалларни ҳам олади. Классдаги маълумотлар майдонлар, процедура ва функциялар эса методлар деб аталади. Класснинг структураси тушунчаси ҳам муҳим ҳисобланади. У система ичидаги воситалар бойлигини намоён қилади. Маълумки, бирор япроқдаги фотосинтез жараёнини ўрганиш учун шу япроқдаги битта хужайрани кўриш етарли, чунки, қолган хужайралар ҳам ўзини ана шгу ўрганилган хужайра каби тутади. Биз хам бирор класс, тип ёки бўлимга 8

www.arxiv.uz мансуб бўлган объектни кўрар эканмиз, фараз қилишимиз мумкинки, унинг ҳулқи ҳам шу типдаги бошқа объектларники каби бўлади. Объектга йўналтирилган дастурлаш бизнинг ҳулқимизга ўхшаб кетадиган дастурлаш усулини ифодалайди. У дастурлаш тилларини ишлаб чиқишдаги янгиликларнинг табиий эволюцияси ҳисобланади. У барча аввалги дастурлаш тилларига қараганда структуралироқ, маълумотларни абстрактлашга уринишда абстрактлироқ ва модуллироқдир. Объектга йўналтирилган дастурлаш ўзининг учта асосий ҳусусиятлари билан характерланади: 1. Инкапсуляция – ёзувларни шу ёзувларнинг майдонлари устида амаллар бажариш учун мўлжалланган функциялар ва процедуралар билан биргаликда олиб боради. Инкапсуляция яшириш принципига ҳам эга бўлади. Бунинг маъноси шуки, объект устида бажариш мумкин бўлган харакатларни амалга ошириш воситалари шу объектдан фойдаланаётган дастурчилар кўзидан яшириб қўйилади. Дастурчи фақат шу объектнинг айрим метод ва майдонлари билангина ишлай олади. Бошқача айтганда, барча майдон ва методлар ички ва ташқи гуруҳларга бўлинади. Объектнинг ички аъзолари дастурчига «кўринмайди» ва объектнинг ҳулқи ва имкониятларини аниқлайди, ташқи аъзолари эса дастурчига «кўриниб туради» ҳамда объектни бошқариш имконини беради. Объектнинг дастурчига кўриниб, объектни бошқаришга ёрдам берадиган метод ва майдонлари (ҳусусиятлари) объектнинг интерфейси деб аталади. Дастурчи объект билан ишлаш учун унинг интерфейсини билиши кифоя. Масалан, енгил автомобилни бошқаришни ўрганиш учун унинг маторининг ишлаш принципи, ғилдиракларнинг бурилишини, тормоз механизмини ўрганишнинг ҳожати йўқ, рулни бураш, педал ёки узатмалар қутиси ричагини босишни билиш етарли. 2. Ворислик – янги объектни аниқлашга эҳтиёж пайдо бўлганда олдиндан маълум бўлган объектлардан фойдаланиш. Объектлар ўзларини яратишда иштирок этган ота объектларнинг характеристика ва

www.arxiv.uz ҳулқларини мерос қилиб олишлари мумкин. ОЙД концепцияси янги классларни мавжуд классларга янги майдонлар, ҳусусиятлар ва методларни қўшиш орқали яратиш имконини ҳам беради. Янги классларни ташкил қилишнинг бундай усули юзага келтириш деб аталади. Бу ҳолда юзага келган янги класс ўзининг базавий ота классига ҳос бўлган ҳусусият ва методларини мерос олади. Ҳаётдан мисол қилиб, ҳашаротлар классини олиш мумкин. У икки гуруҳга бўлинади: қанотлилар ва қанотсизлар. Қанотли ҳашаротларга капалаклар, пашшалари, парвоналар ва х.к. лар киради. Шунинг учун, пашшаларни қайтадан қанотли деб таърифлашнинг ҳожати йўқ, у бу ҳусусиятни ота класси бўлган қанотли ҳашаротлар классидан мерос қилиб олади. 3. Полиморфизм – харакатга бирор ном бериш ҳамда ундан биргаликда объектлар шажарасининг қуйи ва юқори қисмларида фойдаланиш. Бунда шажаранинг ҳар бир объекти бу харакатни ўзи учун ҳос бўлган усул билан бажаради. Полиморфизм — бу турли классларга кирган методлар учун бир ҳил номлардан фойдаланиш имкониятидир. Полиморфизм концепциясида объектга нисбатан метод қўлланганида айнан объектнинг классига мос келувчи методдан фойдаланишни таъминлайди. Object Pascal дастурлаш тили объектга йўналтирилган дастурлашга ҳос бўлган барча воситаларни бера олади: структуралилик, модуллик, катта абстрактлилик. Бу характеристикаларнинг ҳаммаси хизмат кўрсатиш учун жуда ҳам содда, осонгина бошқа вазиятларга мослаштирила оладиган, кучлироқ структурага эга бўлган кодларда ўз аксини топади. Объектга йўналтирилган дастурлаш узоқ йиллар давомида анъанавий, яъни стандарт ҳисобланган дастурлашга нисбатан ҳос бўлган тасаввурларни бир четга қўйишни талаб қилади. Натижада объектга йўналтирилган дастурлаш жуда ҳам содда, кўргазмалилиги юқори бўлиб, дастурий таъминот яратишдаги кўплаб муаммоларни ҳал қилишнинг жуда ажойиб воситасига айланади. Юқорида айтилган фикрларни ҳисобга олсак, объектга йўналтирилган

www.arxiv.uz дастурлаш технологиялари қуйидагича масалаларни ҳал қилиши мумкин:  анъанавий дастурлаш тилларида мавжуд бўлган камчиликларни бартараф қилиш;  анъанавий дастурлаш тиллари ёрдамида ечиб бўлмайдиган ёки жуда катта қийинчиликлар билан ечилиши мумкин бўлган масалаларни ҳал қилиш;  қайта ишлаш мумкин бўлган маълумотлар ва уларнинг типлари доираси анъанавий дастурлаш тилларига нисбатан анча кенг;  фойдаланувчилар учун қулай бўлган мулоқот интерфейсини яратиш;  киритилаётган ва чиқарилаётган турли типдаги маълумотларни назорат қилиш;  янги типдаги маълумотлар, класслар ва модулларни осонгина ташкил этиш ва маълумотларни назорат қилиш;  мультимедиа ва анимацион воситаларидан фойдаланиб, турли даражадаги товушли ва харакатли эффектларни ҳосил қилиш ва қайта ишлаш;  маълумотлар базаси ва ундаги маълумотлар устида амалларни бажариш, SQL сўровномалари ёрдамида маълумотларни қидириб топиш каби масалалар жуда осонлик билан ҳал қилиш;  OLE контейнери ёрдамида WINDOWS муҳити учун мўлжалланган иловалардаги объеклар билан ишлаш;  фойдаланувчилар учун яратилган дастурий таъминотдан фойдаланиш учун ёрдамчи маълумотномалар тизимини яратиш;  дастурий таъминотни бошқа компьютерларга кўчириш учун ўрнатувчи дискларни яратиш;  дастур матнини ташкил қилишда юзага келиши мумкин бўлган хатоликлар билан ишлаш масаласини ҳал қилиш ва х.к. Кўриниб турибдики, ечилаётган масалаларни анъанавий дастурлаш тиллари ёрдамида ечишда юзага келиши мумкин бўлган каттакон бўшлиқни объектга йўналтирилган дастурлаш технологиялари тўлдиради ҳамда

www.arxiv.uz замонавий дастурлашнинг кўплаб талабларига жавоб беради. Шундай экан, Олий ўқув юртларида анъанавий дастурлаш тилларидан воз кечиб, объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларини ўқитишга ўтиш тавсия қилинади. ОБЪЕКТЛИ АЛГОРИТМ Биз яхши биламизки, алгоритм тушунчаси буюк ўзбек математиги Ал- Хоразмий номидан келиб чиқиб, унинг машҳур «Ал-жабр ва ал-Муқобала» асарининг тарихий аҳамияти билан боғлиқ. ХХ асрнинг охири ва XXI асрнинг бошларида дастурчилар ихтиёрига ўз имкониятларига кўра анъанавий дастурлаш тилларига қараганда бир неча марта бой ва қулай бўлган объектга йўналтирилган дастурлаш технологиялари таклиф қилинди. Бу технологияларнинг кейинги версиялари аввалгиларига қараганда мукаммалроқ ҳамда борган сари ўз ичига кўплаб INTERNET тизими, тармоқлар, анимациялар ва маълумотлар базалари билан ишлаш каби янги имкониятлар учун зарур бўлган компоненталарни олиш ҳисобига кенгайиб бормоқда. Бугунги кунга келиб, дастурлаш тилларини ўрганувчилар учун бир қараганда, алгоритм тушунчасини керак эмас, унинг дастурлаш билан алоқаси йўқ қабилидаги тасаввурлар пайдо бўлиб қолди. Улар масалаларни ечиш босқичлари, алгоритм қуришнинг йўл-йўриқлари билан танишмасдан туриб, дастурлаш соҳасига киришга харакат қилишади. Натижада, улар дастурлаш тилларида кўзда тутилган қонун-қоидалар, буйруқлар тизимини етарли даражада ўрганишлари (шунчаки ёдлашлари) мумкин, аммо, аниқ қўйилган масала учун дастур ёзишда жуда катта қийинчиликларга дуч келишади. Ана шундай вазиятларга тушиб қолмаслик учун, биз бу дастурчиларга дастурлашни алгоритм қуришдан бошлашни тавсия қиламиз. Бир қараганда, анъанавий дастурлаш тилларига ҳос бўлган алгоритм тушунчаси ўз аҳамиятини йўқотгандек бўлмоқда. Аслида ҳам шундайми? Бизнинг назаримизда бу саволга «йўқ» деб жавоб бериш мумкин. Чунки, ҳозирги кунда бу тушунча бошқача кўринишда, яъни замонавий дастурлаш

www.arxiv.uz тилларининг энг муҳим тушунчаси бўлган объектларга нисбатан қўлланмоқда. Шунинг учун бу тушунчани янгича талқин қилишга тўғри келади. Маълумки, ихтиёрий масалани ҳал қилиш учун махсус алгоритм ишлаб чиқиш талаб қилинади. Шундай алгоритмнинг мавжуд эмаслиги масала ечимининг мавжуд эмаслигини англатади. Замонаавий объектга йўналтирилган дастурлаш тиллари учун Н. Виртнинг «алгоритм+берилганлар=дастур» таърифи бошқачароқ талқин қилинади. Асосий эътиборни алгоритм тузишга эмас, балки маълумотларнинг берилганлар структурасига қаратилади. Алгоритмларни ишлаб чиқишда объект, класс ва методлардан кенг фойдаланилади. Класс – бу мураккаб структура бўлиб, ўз ичига маълумотларни, процедура ва функцияларни ифодалашдан ташқари, классларнинг вакили бўлмиш объектлар устида бажарилиши мумкин бўлган амалларни ҳам олади. Классдаги маълумотлар майдонлар, процедура ва функциялар эса методлар деб аталади. Таъриф. Объектли алгоритм деб қўйилган масалани тўла ҳал қилиш учун зарур бўлган объектларнинг ҳусусиятларини ўзгартириш учун ижрочининг бажариши талаб қилинган амаллар ва методлар кетма- кетлигининг қатъий тартибига айтилади. Объекли алгоритм қуриш учун унинг қандай ҳусусиятларга эга эканлиги ҳамда ана шу ҳусусиятлар устида бажариш мумкин бўлган амалларни билиш лозим. Ҳусусиятлар ва уларнинг қийматлари бир-биридан “.” (нуқта) белгиси ёрдамида ажратиб кўрсатилади. 1-мисол . Уйни иситгич ёрдамида иситиш талаб қилинган бўлсин. Бу масалани ечишда ижрочи, яъни уй эгаси иситгич объектидан фойдаланади. Иситгич объекти розетка, ўчиргич ҳамда ўзининг махсус иш режимлари каби ҳусусиятларга эга. Ижрочининг тармоқда электр кучланишининг мавжудлиги қизиқтирмайди. Чунки, кучланишни муҳит таъминлаб беради. Маълумки, розетка ҳусусияти умумий электр тармоғига «уланган» ёки

www.arxiv.uz «уланмаган», ўчиргич ҳусусияти «ёқилган» ёки «ўчирилган», иш режими ҳусусияти эса «кучли», «ўрта» ва «кучсиз» қийматларни олиши мумкин. Демак, ижрочи бу ҳусусиятларни ўзгартириб, олдига қўйилган масалани ҳал қилиши мумкин. Бу мисолдаги щусусиятларни қуйидаги тартибда белгилаб қўйиш мумкин: 1) ўчиргич.уланган (ёки ўчиргич.рост); 2) Иш режими.кучли; 3) Розетка. ўчирилган (ёки Розетка.ёлғон). 2-мисол. Шашка донаси ранг, горизонтал ва вертикалдаги ўрни каби ҳусусиятларга ҳамда юриш, уриш ва тахтадан четга олиш каби амалларга (методларга) эга. Ўйинчи берилган ҳусусиятларни ўзгартириб, мумкин бўлган амалларни бажариб, ўйин тақдирини ҳал қилиши мумкин. Класснинг структураси тушунчаси ҳам муҳим ҳисобланади. У система ичидаги воситалар бойлигини намоён қилади. Маълумки, бирор япроқдаги фотосинтез жараёнини ўрганиш учун шу япроқдаги битта хужайрани кўриш етарли, чунки, қолган хужайралар ҳам ўзини ана шгу ўрганилган хужайра каби тутади. Биз хам алгоритм қуриш жараёнида бирор класс, тип ёки бўлимга мансуб бўлган объектни кўрар эканмиз, фараз қилишимиз мумкинки, унинг ҳулқи ҳам шу типдаги бошқа объектларники каби бўлади. Объектли алгоритм қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим, акс ҳолда у объектли алгоритм бўла олмайди. 1. Алгоритмда фойдаланилаётган ҳар бир объект қандайдир битта классга таалуқли бўлиши лозим. 2. Алгоритм фойдаланувчилар учун мўлжалланган, яъни масала шартида берилган маълумотларни киритиш ҳамда талаб қилинган маълумотларни чиқариш учун интерфейс, яъни мулоқот ойнасига эга бўлиши шарт; 3. Алгоритмнинг ҳар бир қадами буйруқ тарзида расмийлаштирилади.

www.arxiv.uz 4. Алгоритм чекли сондаги қадам ва буйруқлардан иборат бўлиши керак. 5. Амал ёки методларда фойдаланилаётган ўзгарувчиларнинг қийматлари олдиндан аниқланиши лозим; 6. Ҳар бир амал ёки методнинг натижаси бир қийматли бўлади; 7. Интерфейсга ишни бошлаш учун бир ёки бир нечта тугмали ойналар киритилиши ҳамда бу тугмаларнинг бирини танланишига қараб алгоритм реакциясини аниқлаш керак. 8. Алгоритм оммавий бўлиши лозим. Бу талабларнинг айримларини изоҳлаймиз. 1-талабга кўра, ҳар бир объект бирор классга таалуқли бўлади, яъни шу классга ҳос бўлган барча ҳусусиятларни олган бўлади. Эҳтиёж пайдо бўлганда бу ҳусусиятларни алгоритм қадамлари ёрдамида ўзгартирилиши мумкин. Масалан, 1-мисолдаги шашка донаси ранги, тахтанинг горизонтал ва вертикал қаторидаги турган ўрни каби ҳусусиятларга эга. Ўйин жараёнида шашка донасининг у ёки бу ҳусусиятлари ижрочи, яъни ўйинчи томонидан ўзгартирилади. 2-талабга фойдаланувчи билан алгоритм ижрочиси ўртасидаги мулоқот ойнаси бўлган интерфейс яратилиши керак. Бу интерфейсдаги барча объектларнинг ҳусусиятларини ўзгартириш эҳтиёжга қараб ёки олдиндан, ёки алгоритм кўрсатмаларининг бажарилиши давомида ўзгартирилади. 4-талабда алгоритмнинг қадамлари сони чекли бўлиш таъкидланган. Демак, ижрочи чекли сондаги элементар амалларни бажарганидан сўнг, масаланинг ечимига эришиши лозим. Айрим ҳолларда бу талабни бузилиши натижасида «чексиз цикл» эффекти содир бўлади ва бу цикл ҳеч қачон тугамайди. Масалан, қуйидаги буйруқларга эътибор беринг: 1. Ҳисоблансин х : = 1; 2. Ҳисоблансин x: = x+1: 3. 1-қ адамга ўтилсин.

www.arxiv.uz Демак, алгоритм қурилаётганда бундай вазиятларни албатта назарда тутиш лозим. 5-талаб бўйича шуни айтиш мумкинки, амал ёки методларда қатнашаётган ўзгарувчиларнинг қийматларини олдиндан аниқлаш масаланинг тўғри ҳал қилинишига олиб боради. Бундай ўзгарувчиларнинг бошланғич қийматларини кўрсатмаслик уларни хар ҳил талқин қилинишига олиб келади. Масалан, ижрочи қиймати олдиндан аниқланмаган x ўзгарувчи учун y:=2*x-1; буйруғини қай тарзда бажариши лозим? 6-ҳоссага кўра, алгоритмнинг қадамларини ташкил қилишда «бирор сонни ўйланг» ёки x 1,2 :=±… қабилидаги кўринишидаги буйруқлардан фойдаланиш мумкин эмас. 8-талабда алгоритмнинг оммавий бўлиши таъкидланган. Бу шуни англатадики, биринчидан, объектли алгоритм мумкин бўлган барча бошланғич қийматларни қайта ишлашга мўлжалланган бўлади, иккинчидан, алгоритм қўйилган масаланинг умумий ҳоли учун қурилади ҳамда уни шу масаланинг иҳтиёрий ҳусусий ҳоли учун қўллаш мумкин бўлади, учинчидан, шу масала билан битта синфга кирган масалалар учун ҳам қўллаш мумкин бўлади. Объектларнинг ҳусусиятлари икки ҳил усулда кўрсатилиши мумкин. 1. Алгоритмнинг ҳусусиятларини кўрсатмаларини бажаришдан олдиндан белгилаб қўйиш. (1-мисолга қаранг.) Кўриниб турибдики, уйни иситиш учун иситгичнинг ҳусусиятларини белгилаб қўйиш талаб қилинади. 2) Алгоритмнинг ҳусусиятларини бажариш вақтида ўзгартириш. Зарур бўлганда объектнинг у ёки бу ҳусусиятини «эски» қийматини «янги» си билан алмаштириб қўйишга эҳтиёж пайдо бўлиши мумкин. Масалан, иситгич ишлаб турган вақтда уй ҳаддан ташқари исиб кетган бўлса, унинг иш режими қийматини Иш Режими:=ўрта ( ёки Иш Режими:=кучсиз) ; (*)

www.arxiv.uz тарзида ўзгартириб қўйиш мумкин. Кўпинча, берилган масалаларни ҳал қилиш учун уларнинг ҳусусиятларини тўғридан-тўғри ўзгартиришнинг иложи бўлмайди. Уларнинг қиймати қандайдир амалларнинг натижасига боғлиқ бўлиб қолади. Демак, объектли алгоритмларда қўшимча равишда қандайдир ўзгарувчиларнинг қийматларини киритилиши, ижрочи томонидан танланиши ёки кўрсатиладиган амаллар ёрдамида ҳисоблаб топилиши мумкин. Бундан ташқари, зарур бўлган айрим маълумотларнинг кўрсатилишини талаб қилиш мумкин. Бу мақсадлар учун объектли алгоритмларнинг махсус киритиш ва чиқариш ойналаридан эҳтиёжга қараб фойдаланиш мумкин. Бу ойналардаги маълумотлар матн шаклида бўлади. (*) буйруқни киритиш ойнасидан фойдаланиб, 1. Киритилсин(а); 2. Иш Режими:= a ; кўринишида ҳам ёзиш мумкин. Зарур бўлганда, киритилган матн шаклидаги маълумотларни махсус функциялар ёрдамида сонли ёки бошқа типдаги маълумотларга айлантириш мумкин. Бунда мос равишда сон(х) ёки матн(х) функцияларидан фойдаланилади. 3-мисол. ax 2 + bx - c =0 квадрат тенгламани ечинг. Ечиш . Бу масалани ҳал қилиш учун a , b ва c ўзгарувчиларнинг қийматларини киритилиши лозим. Уларни киритиш учун матнли маълумотларга мўлжалланган Киритилсин ойнасидан фойдаланилади. 1. Киритилсин a .матн; 2. Киритилсин b . матн; 3. Киритилсин c . матн; 4. a 1:=сон( a .матн); 5. b 1:=сон( b .матн); 6. с1:=сон(с.матн); 7. D := b 2-4 ac ;

www.arxiv.uz 8. агар D <=0 бўлса чиқарилсин(“ечим йўқ”) ; 13 га ўт; 9. 10. 11. Чиқарилсин матн(х 1 ); 12. Чиқарилсин матн(х 2 ); 13. Тамом. Айрим ҳолларда берилган масалани ечиш учун бажарилиши талаб қилинган амалларнинг сони жуда катта былиши мумкин. Турган гапки, бу ҳолда алгоритм қуриш жараени мураккаблашиб кетади. Юзага келган ноқулайликнинг олдини олиш учун, алгоритмларни блокли усулда қуриш тавсия қилинади. Блокли усулда берилган масалани бир нечта кичик-кичик масалаларга (блокларга) ажратилади ва бу блокларни бир-бирига масаланинг характеридан келиб чиққан ҳолда битта мантиқий кетма-кетликка бирлаштириш механизми ишлаб чиқилади. Ҳар бир блок учун алгоритм ёзилади ва шундай кейин бу блокларни ишлаб чиқилган кетма-кетлик асосида бирлаштирилади. 4-мисол. Учбурчак учларининг координаталари берилган бўлсин. Координаталар боши шу учбурчак ичида ётадими? Берилган масала учун мантиқий кетма-кетлик қуйидагича қурилади: 1. Берилган учбурчакнинг юзи S бўлсин; 2. Координаталар боши бўлган (0, 0) нуқта учбурчакнинг учлари билан бирлаштирилсин; 3. Ҳосил бўлган учбурчакларнинг юзалари ҳисобланиб, мос равишда S 1 , S 2 ва S 3 билан белгилансин; 4. Агар S = S 1 + S 2 + S 3 бўлса чиқарилсин(“ҳа”) акс ҳолда чиқарилсин(“йўқ”); 5. Тамом.

www.arxiv.uz Ташкил қилинган блокларнинг алгоритмларини қуриш жуда ҳам содда бўлгани учун, уларни келтирмаймиз. Объектли алгоритмлардан энг замонавий дастурлаш тиллари бўлган объектга йўналтирилган дастурлаш тилларини ўқитишда кенг фойдаланиш мумкин. Талабаларни DELPHI дастурлаш тилини ўрганишга тайёрлаш босқичлари ҳусусида Биз яхши биламизки, компьютерларнинг янги авлодлари жуда ҳам тез пайдо бўлмоқда. 60-65 йиллик давр мобайнида компьютерларнинг тўртта авлоди яратилди, ҳозирги кунда келиб ҳам бу анъана давом этиб, янги компьютер авлодлари устида ишлар олиб борилмоқда. Ҳар бир авлод аввалгисидан ўзининг структураси билан, ишлаш принципи, имкониятларининг бойлиги, амалларнинг бажариш тезлиги ва бошқа кўплаб техник жиҳатлари билан фарқ қилади. Ҳаттоки, бир авлод доирасида ишлаб чиқилган янги компьютерлар ҳам аввалгиларидан имкониятларининг кенглиги, пухталиги ҳамда қулайлиги билан ажралиб туради. Компьютерларнинг имкониятлари кенгайиб боргани сари, улар ёрдамида ҳал қилиш мумкин бўлган масалалар синфи ҳам катталашиб боради. Бундан 15-20 йил аввал ҳалқ хўжалигининг кўплаб масалаларини компьютер ёрдамида ечиш учун BASIC, PASCAL, FORTRAN каби дастурлаш тиллари, DBASE. CLIPPER, FOXBASE, KARAT каби маълумотлар базасини бошқарув тизимлари етарли бўлган. Бу тил ва тизимлар асосан IBM286, IBM396 ва IBM486 типидаги компьютерларга мўлжалланган эди. Бу тилларнинг асосий камчиликлари шу даврга ҳос бўлган компьютерларнинг имкониятлари билан боғлиқ бўлиб, қуйидагилардан иборат эди:  Фойдаланувчи учун қулай бўлган график интерфейс яратиш имкониятининг йўқлиги ёки жуда ҳам катта меҳнат талаб қилиши;

www.arxiv.uz  Янги типдаги маълумотлар фақат шартли равишда аниқланиши, масалан тўпламлар, элементлари саналадиган ва чегараланган типдаги маълумотларни эркин киритиш ва чиқаришнинг иложи йўқлиги;  Киритилаётган ва чиқарилаётган маълумотларни назорат қилиш;  Буйруқлар тизимининг «камбағаллиги»;  Графиклар билан ишлаш имкониятининг чегараланганлиги;  Товушли маълумотларни қайта ишлашдаги камчиликлари;  Маълумотлар базаси ва файллар билан ишлашда имкониятларнинг чегараланганлиги ва ҳ.к. PENTIUM типидаги компьютерларнинг дастлабки авлодлари пайдо бўлиши билан, уларнинг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда юқорида айтиб ўтилган камчиликларни бартараф қилишга қаратилган янги дастурлаш тиллари яратила бошланди, эски дастурлаш тилларининг визуал вариантлари ишлаб чиқилди. Масалан, DELPHI, CI  , VIZUAL BASIC, VIZUAL CI каби тиллар ана шулар жумласидан ҳисобланади. Ҳозирги кундаги ҳал қилиниши талаб қилинган кўплаб масалалар учун DELPHI дастурлаш тилининг имкониятлари етарли бўлиб, уни универсал дастурлаш тили деб аташ ҳам мумкин. Маълумки, DELPHI дастурлаш тили ёрдамида Windows операцион тизимида қўллаш учун ҳамда компьютернинг имкониятларидан янада тўлароқ фойдаланиш учун энг содда иловадан тортиб, то мураккаб маълумотлар базаси билан ишлаш учун иловалар, тармоқлар, шу жумладан интернет тармоғи билан ишлаш учун ҳам дастурий таъминот яратиш мумкин. Бу ўринда шуни эсга олиш етарлики, DELPHI дастурлаш тили DELPHI дастурлаш тилида яратилган. Шунинг учун, Олий Ўқув Юртларида, нафақат компьютер билан боғлиқ мутахассисликлар учун, балки бошқа йўналиш талаблари учун ҳам DELPHI дастурлаш тилини ўрганиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Объектга йўналтирилган дастурлаш тиллари, шу жумладан DELPHI дастурлаш тили имкониятлари жиҳатидан, айниқса графика ва анимацион тизимлари жуда кенг ва бой тиллар ҳисоблангани учун, уни бирданига

www.arxiv.uz талабаларга ўргатиш анча мураккаб вазифа. Шунинг учун бу вазифани қадам-бақадам, маълум бир босқичлар асосида, « c оддадан мураккабга» қараб олиб бориш тавсия қилинади. Биз бу жараённи қуйидаги босқичлардан иборат бўлишини таклиф қиламиз:  талабаларни ЭҲМ қурилмалари ва уларнинг ишлаш принциплари билан таништириш;  масалаларнинг компьютерда ечиш босқичлари;  алгоритм тушунчаси ва алгоритмларнинг ёзиш усулари;  Object Pascal дастурлаш тили;  объектга йўналтирилган дастурлаш технологиялари (DELPHI дастурлаш тили мисолида). Биз юқорида таклиф қилган босқичларнинг назарий қисми Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазирлиги томонидан Олий Ўқув Юртларининг амалий математика ва АТ мутахассисликларига «дастурлаш асослари» фани бўйича 2006-2007 ўқув йиллари учун таклиф қилинган намунавий ўқув режасидан мустаҳкам ўрин олган. Амалий қисми эса шу мутахассислик учун «Компьютер амалиёти» фанининг намунавий дастурида ўз аксини топган. I-босқичда белгиланган вазифани биз «Татбиқий математика ва информацион технологиялар фанига кириш» фани ёрдамида ҳал қилишимиз мумкин. Бу фан шартли икки қисмдан иборат бўлгани учун, унинг ишчи режасини тузишда аввал информацион технологиялар, сўнгра татбиқий математикага оид материалларни ўқитиш кўзда тутилиши керак. Акс ҳолда, талабаларга информацион технологияларнинг компьютер, унинг асосий қурилмалари, ишлаш принципи, саноқ системалари ва ахборотларни кодлашга оид бўлган маълумотларини «дастурлаш асослари» фанинг ишчи режасига киритишга тўғри келиб қолади. Бошқача айтганда, бир ҳил маълумотларни икки фан доирасида талабаларга ўргатишга тўғри келиб қолади. Бир ҳил маълумотни икки марта такрорлаш талабаларнинг зерикишига сабаб бўлиши мумкин. Агар эҳтиёж пайдо бўлса, бундай материаллар билан ишлаш учун «дастурлаш асослари» фанининг

www.arxiv.uz ўқитувчиси фақат мустақил машғулотлардан фойдаланишини тавсия қиламиз. II- I V- босқичлар юқорида таъкидлаганимиздек, «дастурлаш асослари» ва «компьютер амалиёти» фанларининг асосини ташкил этади. Маълумки, Олий Ўқув Юртларининг «Амалий математика ва АТ» мутахассислигининг талабаларига дастлабки тўртта семестр давомида «Дастурлаш асослари» ҳамда «компьютер амалиёти» фанлари ўқитилади. I- семестрда асосий эътиборни масалаларни ЭҲМ да ечишнинг босқичлари, масалаларни ечиш учун алгоритмлар қуришга қаратиш тавсия қилинади. Бунда талабалар алгоритмларнинг барча кўринишлари билан, яъни чизиқли, тармоқланувчи, такрорланувчи ҳамда ёрдамчи алгоритм тушунчалари билан чуқур таништирилади. Амалий машғулотларда эса шу мавзуларга доир масалалар ечиш бўйича мустаҳкам билим ва кўникмалар ҳосил қилинади. Бу мавзуларни талабаларга етказиш учун назарий машғулотларга 8 соат, амалий машғулотларга 10 соат, шунингдек «компьютер амалиёти» фани доирасидан лаборатория машғулотлари учун 10 соат вақт ажратиш етарли деб ўйлаймиз. Гарчи ЎзМУ да 2006 йилда ишлаб чиқилган ва Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазирлиги томонидан таклиф этилган намунавий дастурига киритилмаган бўлса ҳам, қийматлар жадвали тушунчасини талабалар онгига етказишни тавсия қиламиз. Чунки, содда масалалар учун талаба қийматлар жадвалини тузар экан, ўзи келажакда ишлаб чиқиши мумкин бўлган дастурларни компьютер томонидан қандай тартибда бажарилиши ҳақида тасаввурга эга бўлади. Бу эса, шу талабалар ишлаб чиқадиган дастурлар матнида мавжуд бўлиши мумкин бўлган турли характерга эга бўлган ҳатоликларни камайтиришга олиб келиши табиий. Шунинг учун, қийматлар жадвали тушунчасининг назарий асосларини маъруза соатларида талабаларга етказишларини ҳисобга олиб, ўқитувчилар ўз ишчи режаларига ҳеч бўлмаганда 2 соат амалий машғулот ажратишлари тавсия қилинади. Талабалар бу тушунча бўйича олган билимларини мустақил машғулотлар ҳисобига мустаҳкамлаб олишлари мумкин.

www.arxiv.uz «Дастурлаш асослари» фанининг мантиқий давоми бўлган «Компьютер амалиёти» бўйича лаборатория ишларида ҳам қийматлар жадвали тушунчасини талабалар онгига чуқур етказиш мумкин. Шу фан доирасида ҳам, алгоритм тушунчаси билан боғлиқ дастлабки лаборатория ишларида, айниқса, талабалар ҳали бирор дастурлаш тилида дастур ёзишни ўрганганларича йўқ, аммо индивидуал топшириқлар асосида таклиф қилинган масалалар учун алгоритм ёзишни ўргатиш босқичида қийматлар жадвали тушунчасига талабалар диққатини жалб қилиш мумкин. Ёки масалалар учун алгоритм ёзаётган талабадан масаланинг ечиш ғояси ва алгоритми, блок-схемасига қўшимча равишда бу алгоритмларнинг қийматлар жадвалини ҳам тўлдиришни талаб қилиш мумкин. I-семестр учун ажратилган соатларнинг қолган қисмини Object Pascal дастурлаш тилига бағишлаш мумкин. Маълумки, DELPHI дастурлаш тили Object Pascal тилининг устига қурилган, бошқача айтганда DELPHI дастурлаш тилининг муҳити Турбо Паскал дастурлаш тилининг кенгайтирилган варианти бўлган Object Pascal дастурлаш тилидан фойдаланади. Бу икки тилнинг полиморфизм, инкапсуляция, ворислик каби ўхшаш томонлари жуда ҳам кўп. Бундан ташқари, қайта ишланадиган DELPHI дастурлаш тилидаги маълумотларнинг типлари ҳам Object Pascal тилидаги маълумотларнинг мантиқий кенгайтирилгани деб қараш мумкин. Шунинг учун ҳам, Олий Ўқув Юртлари талабаларига DELPHI дастурлаш тили ўргатишдан аввал, бошланғич босқич сифатида Object Pascal тилини ўргатиш тавсия қилинади. Бу тилни ўргатиш асосан, олий ўқув юртларида I ва II семестрларда амалга оширилади. Биз «программалаш асослари» фани бўйича ўз ишчи дастуримизни тузишда Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазирлигининг тавсияларини асос сифатида қабул қилиб, қўшимча равишда фаннинг специфик ҳусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ташкил қилсак, мақсадга мувофиқ бўлади. Бизнинг ишчи дастуримизда «Программалаш асослари» фанининг намунавий дастурида тилга олинмаган икки мавзуни киритишга қарор

www.arxiv.uz қилдик. Бу мавзулар «дастурларни ёзиш усуллари» ҳамда «Дастурларни оптималлаштириш» мавзуларидир. Дастурчилар учун бу икки мавзунинг ўта долзарблиги ва муҳимлигини изоҳлашнинг ҳожати йўқ. Кўп йиллик тажрибаларимиз шуни кўрсатдики, «дастурлаш асослари» фани бўйича амалий машғулот соатлари етарли эмас. Ҳар бир семестрда 40 соатдан амалий машғулот режалаштирилган ҳалос. Кўриб чиқиладиган назарий мавзулар доираси эса анчагина кенг. Шунинг учун, ҳам бир мавзу бўйича 2-4 соатдан ортиқ амалий машғулот ўтказишнинг иложи йўқ. Ҳар бир 2 соатлик жуфтлик амалий машғулот мобайнида ўртача 4-6 та масалани кўриш мумкин. 4 соатлик амалий машғулотлар учун бу миқдор 8-10 тани ташкил қилади. Маълумки, дастурлаш соҳасида иккита бир ҳил масала деярли учрамайди ҳамда ҳар бир масалага алоҳида ёндошиш талаб қилинади. Буни ҳисобга олинса, юқорида айтилган 8-10 масала жуда ҳам кам. Масалаларни кўроқ ечиш учун мустақил машғулотлардан фойдаланиш ҳам кўзланган самарани бермаяпти. Бунинг асосий сабаби, биринчидан, дастурлашга доир ўзбек тилидаги дидактик материаллар кам, иккинчидан, ёзилган дастурларнинг компьютерларда текширишни ҳар доим ҳам имконияти мавжуд эмас, ўқитувчилар томонидан намуна тарзида кўрсатиладиган масалалар ҳам кўп эмас. Шунинг учун биз II семестрнинг якуний қисмида бир нечта машғулотларни мавзуни ҳаётдан олинган турли мавзуларга доир бўлган типик масалаларга бағишламоқдамиз. Натижада талабалар алгоритм қуриш ва Object Pascal дастурлаш тилининг буйруқлар тизими бўйича олган назарий ва амалий билимларини янада чуқурлаштириб, дастурлаш бўйича кўникмаларини малака даражасига кўтариб, дастурлаш соҳасида олган барча назарий билимларини амалиётга татбиқ қилишни, ҳаётий ва илмий фаолиятларида учраб турадиган масалалар учун дастурлаш ёзишни пухта ўзлаштиришмоқдалар. Биз ана шу босқичлардан ўтган талабани объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларини ўрганишга тайёр деб ҳисоблашимиз мумкин. Дастур ёзишнинг турли усуллари билан таниш, уларни оптималлаштириш

www.arxiv.uz йўлида етарлича тасаввурга эга, илмий-ҳаётий кўплаб масалаларни дастурлаш бўйича етарли кўникма ва малакага эга бўлган талабаларга энди бемалол Паскал тилига нисбатан кучлироқ, имкониятлари кенгроқ, катта- катта системаларни дастурлашга мўлжалланган энг замонавий объектга мўлжалланган дастурлаш тилларидан бирини, масалан, DELPHI дастурлаш тилини таклиф қилиш мумкин. Айтиш мумкинки, бу жараён талабалар учун ҳам қизиқ туюлади. Биринчидан, Паскал дастурлаш тилида бир неча ўнлаб буйруқлар ёрдамида ҳал қилинадиган масалани DELPHI тилидаги биттагина кўрсатма орқали ҳал қилиш мумкин. Масалан, паскал тилида файлдан бирор маълумотни қидириб топиш учун, бир нечта буйруқларни ёзиш талаб қилинса, объектга йўналтирилган дастурлаш тилида бу масалани битта сатрга жой бўладиган SQL-сўровномаси ёрдамида ҳал қилиш мумкин. Иккинчидан, Паскал тилида дастур ёзилганда асосий вақт ва эътибор уларнинг матнини компьютер хотирасига киритиш ва дастурни отладка қилишга сарфланади, объектга йўналтирилган дастурлашда эса бу жараённи тайёр шаблон ва эслатмалардан фойдаланиш, зарур объектларнинг ҳусусиятларини ўзгартириш эвазига енгиллаштириш мумкин. Педагогиканинг энг асосий «соддадан мураккабга» принципи остида ташкил қилиб, мураккаб ва қизиқарли объектга йўналтирилган дастурлаш тилларини ўргатиш жараёнини содда Паскал дастурлаш тилини ўргатишдан бошлаш бизнинг бир неча йиллардан олиб бораётган тажрибаларимизда яхши натижа бериб колган эди. Аммо, унинг ўрнига PASCAL тилининг ривожлантирилган OBJECT PASCAL варианти DEPLHI дастурлаш тилини ўрганишда яхшигина кўприк бўлишини назарда тутсак, I ва II семестрларда имкониятга қараб, OBJECT PASCAL дастурлаш тилини ўрганган маъқул.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Арипов М. М., Отаханов Н. А. DELPHI дастурлаш тили. 492-бет. Наманган, 2007 й. 492 б. 2. Бабушкина И., С. Окулов. Практикум по объектно-ориентированному программированию. М., Бином, 2004. 366 б. 3. Буч Г. Объектно-ориентирванное программирование. М., Конкорд, 4. Н. Вирт. 1989. Алгоритмы и структуры данных. Москва, Мир, 360 5. С. А. Немнюгин. TURBO PASCAL . Учебник. Москва, Питер, 2002 г. 6. Кнут Д. Искусство программирования. М., Мир, 1991.682 с. 7. Тутубалин Д. К.Объекто-ориентированное программирование в среде Delphi : Учеб. пособие .–Томск: Изд-во Том. гос. ун-та систем управл. и радиоэлектрон., 2004. – 112 с. 8. «Программалаш асослари» фанидан намунавий дастур. Тошкент, 9. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Объектга йўналтирилган дастурлаш технологияларини ўқитишда турли типдаги маълумотлар билан ишлаш услубиёти

Дастурлаш тиллари ривожининг биринчи қадамлари

Дастлабки лойихалаш. Умумлаштирилган модель. «Техник топширик » хужжати

Лойиҳалашнинг ва тизим таҳлилининг янги технологиялари

DELPHI визуал дастурлаш муҳити ҳақида асосий тушунчалар