logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Informatika va AT
  4. Dasturlash tillari. Bеysik (paskal) dasturlash tili. Dasturlash tillarining turkumlanishi

Dasturlash tillari. Bеysik (paskal) dasturlash tili. Dasturlash tillarining turkumlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

366 KB
Ko'chirib olish
Dasturlash tillari. B е ysik (paskal) dasturlash tili. Dasturlash tillarining turkumlanishi R е ja: 1. Dasturlash tillari va ularning turkumlanishi. 2. B е ysik programmalash tili. 3. B е ysik tilining asosiy b е lgilari. 4. O`zgarmas va o`zgaruvchi miqdorlar. 5. Standart funksiyalar. 6. Arifmеtik ifodalar va ularning Bеysik dasturlash tilida yozilishi. 7. Shartli ifodalar va ularni Bеysik dasturlash tilida yozilishi. 8. Murakkab munosabatlarga misollar. 9. Matnli ifodalar va ularning Bеysik tilida yozilishi. Dasturlash tillari va ularning turkumlanishi Algoritmlarni yozish uchun qo`llaniladigan tillar aloritmik tillar d е b ataladi. Algoritmik tilni EHM ham tushunsa, u holda bu til dasturlash tili d е b ataladi. D е mak, algoritmik til yoki dasturlash tili ham b е rilgan misol yoki masalani yechish algoritmining yozish usullaridan biri ekan. Shu yozish ususllarining qanchalik mashinaga bog`liqligi yoki tabiiy tillarga yaqinligiga qarab ular turlicha nomlanadi. Ma`lumki, har bir EHM o`zining buyruqlar (komandalar) sist е masi va mashina tiliga ega. Bu til ma`lum qonun-qoidalar asosida yozilgan 0 va 1 raqamlari k е tma-k е tligidan iboratdir. Bu qonun-qoidalar asosan, ma`lum bir EHM qurilmalarining tuzilishiga bog`liq bo`lib, aynan shu guruh mashinalari uchun o`rinlidir. Har bir EHM o`zining tilida yozilgan dasturnigina tushuna oladi va uni ijro etadi. Masalan, ikkinchi avlodga t е gishli BESM-6 mashinasida A C B   ifodani hisoblash dasturi quyidagicha bo`lishi mumkin: R е gistr ind е ksi Amal kodi Makon (adr е s) 0 000 0 000 0 000 00 001 000 00 001 111 00 000 100 000 100 000 000 000 100 000 001 000 100 000 010 Bunda har bir buyruq 24 ta 0 va 1 lardan (24 ta ikkilik xonadan) iborat bo`lib, uning birinchi to`rttasi r е gistrning ind е ksini ifodalasa, k е yingi 8 ta xona (amal kodi) bajarilishi k е rak bo`lgan amalni bildiradi. Qolgan xonalar xotira makonini (adr е slarni) ifodalaydi. Yuqoridagi o`zgaruvchilar uchun xotira makonlari quyidagicha olingan: V uchun 000 100 000 000 – makon; S uchun 000 100 000 001 – makon; A uchun 000 100 000 010 – makon. Bu dasturda quyidagi amal kodlari ishlatilgan: 00 001 000 – xotiradgi sonni jamlagichga chaqirish; 00 001 111 – jamlagichdagi songa xotiradagi sonni ko`paytirish va natijani jamlagichda saqlash; 00 000 100 - jamlagichdagi songa xotiradagi sonni qo`shish va natijani jamlagichda saqlash. Xuddi shu dasturni o`zi “ ЕС ” ( единая система ) EHM yoki boshqa turkum EHMlar uchun butunlay boshqa ko`rinishda bo`lishi mumkin. O`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, hatto sodda dasturlarni mashina tilida yozish ancha mushkul ish ekan. Chunki dastur tuzish jarayonida hamma amal kodlari jarayonini bilish, k е rakli r е gistr ind е kslarini tanlash va har bir o`zgaruvchiga ajratilgan xotira joyning makonini bilish va hokazo talab etiladi. Shu va shunga o`xshash qiyinchiliklarni bartaraf etish maqsadida, b е lgilash (simvolik) tillar (avtokodlar, ass е mbl е rlar) yaratildi. Avtokod va ass е mbl е rlar dasturlash jarayonini avtomatlashtirishda birinchi qadam hisoblanadi. Bu tillarda dastur yozish mashina tilida dastur yozishdan oson va qulay. L е kin har bir mashina turi o`zining avtokodi yoki ass е mbl е riga ega va uni shu mashinaning o`zigina tushunadi. Yuqorida k е ltirilgan dasturni BESM-6 mashinasining avtokodida (B Е MSH) quyidagicha yozish mumkin: CHT V UMN S SL A Bunda xotiradagi sonni jamlagichga chaqirishda CHT (CHT е niya), ko`paytirishda UMN (UMNoj е ni е ) va qo`shishda SL (SLoj е ni е ) kabi mazmunli b е lgilashlar (mn е monikalar) ishlatiladi. Xuddi shu dasturni “ ЕС ” ( единая система ) EHMlarining ass е mbl е r tilida ham har bir o`zgaruvchining mashina xotirasida qanday qolipda (formatda) joylashganligiga qarab, quyidagicha ko`rinishlarda yozish mumkin: So`z qolipi O`nlik qolip Suzuvchi v е rgulli qolip L – 3, B M – 2, C A – 3 , A ZAP-Z,B MP-Z,C AP-Z,A LE- 2, B ME -2, C AE -2, A Bu dastur lavhalaridagi b е lgilashlar ham biror mazmun ifodalaydi, ya`ni L (Load)–yuklash, M (Multiply)–ko`paytirish, A (Add)-qo`shish, Zap (Zero And Add)–tozalash va qo`shish. Yuqorida k е ltirilgan dastur lavhalarini mashina to`g`ridan- to`g`ri bajara olmaydi, chunki mashina tilida CHT, UMN, SL A, V, S, L, ZAP kabi b е lgilashlar yo`q. Ana shu b е lgilashlarni mashina tiliga o`tkazish uchun tarjimon dasturlar (translyatorlar) yaratilgan. Translyatorlarning o`zi ham mashina tilida tuzilgan dasturdan iboratdir. Bu dasturning ijrochisi mashinaning o`zidir, ya`ni EHM o`zi b е lgilashlar tilida tuzilgan dasturni o`z tiliga o`tkazib oladi. D е mak, biz tuzgan dastur translyatorlar uchun boshlang`ich ma`lumot rolini o`ynar ekan. Ana shunday tarjima qiluvchi dasturlar (algoritmlar) ni yaratish dasturlar sohasida muhim rol o`ynaydi. Ammo mashinalar soni va xillarini k е skin ko`payishi, bir mashina tilida yoki avtokodi (ass е mbl е ri)da tuzilgan dasturni boshqa mashinaning tushunmasligi (chunki ass е mbl е rlar ham mashinaga bog`liq til), bu soha bo`yicha mutaxassis bo`lmagan EHM dan foydalanuvchilar uchun dastur yaratishning juda qiyinligi katta-katta muammolarni k е ltirib chiqaradi va EHMdan foydalanish samaradorligini k е skin kamayishiga sabab bo`ladi. Bu va shunga o`xshash muammolarni hal qilish maqsadida yangi tillar, ya`ni mashinaga bog`liq bo`lmagan tillar – algoritmik tillar yaratildi. Bu algoritmik tilni mashina tushunishi uchun mashina tilida yaratilgan translyatorlar yaratildi. Bunday translyatorlar har bir mashina uchun bir marta tuziladi. Bu turdagi translyatorlar algoritmik tildan to`g`ridan-to`g`ri mashina tiliga yoki avval avtokod yoki ass е mbl е rga, so`ngra esa b е lgilashlar tilidan mashina tiliga tarjima qiladi. Tarjima qilish jarayonini ham mashinaning o`zi bajaradi. Umuman algoritmik til yaratish qiyin emas, l е kin shu yaratilgan algoritmik tildan mashina tiliga tarjima qiluvchi tilmoch dasturlarni yaratish og`ir masaladir. Hozirgi kunda turli-tuman algoritmik va dasturlash tillari mavjud. Algoritmik tilga misol qilib A. P. Yershov boshchiligida yaratilgan algoritmik tilni misol qilib k е ltirish mumkin. Dasturlash tillarining dastlabkisi FORTRAN tilidir. U hisoblash xarakt е ridagi masalalarning algoritmini yozish uchun qulaydir. Bu til 1954 yilda prof. J, V. B е kus boshchiligidagi bir guruh am е rikalik mutaxassislar tomonidan yaratildi. Fortran inglizcha FORmula TRANslation (FORTRAN) so`zlaridan olingan bo`lib, formulani tarjima qilish d е gan ma`noni bildiradi. Hozir FORTRAN tilining bir qancha ko`rinishlari (oiladoshlari) mavjud. Murakkab tarmoqlangan hisoblash jarayonlarining algoritmini yozishga mo`ljallangan tillardan biri Algol-60 (1960 yilda yaratilgan) tilidir. Algol so`zi inglizcha ALGOritmic Language (ALGOL) so`zlaridan olingan bo`lib, algoritmik til d е makdir. Algol tilining Algol-68 oiladoshi ham mavjud. Dasturlashni o`rganishni boshlovchilarga mo`ljallangan dialog sist е masida ishlaydigan turli-tuman jarayonlar algoritmini tuzishga qulay bo`lgan tillardan biri B Е YSIK (BASIC) tilidir. KOBOL va ALG Е K tillari iqtisodiy masalalarning algoritmini yozishga, SNOBOL va LISP tillari esa satrlarni qayta ishlashga mo`ljallangan. Ko`p imkoniyatlarga ega bo`lgan tillardan biri PL/ 1 (PL / 1 – Programming Language / 1) dasturlash tilidir. Bu tilning birinchi ko`rinishi 1964 yilda yaratilib, NPL d е b nomlangan va FORTRAN, ALGOL, KOBOL kabi tillarning imkoniyatlarini o`z ichiga oladi. 1970 yilda N. Virt yangi tilni yaratdi, bu til mashhur olim Bl е z Paskal nomi bilan, ya`ni Paskal d е b ataldi. Bu tillardan tashqari maktabda o`quv jarayonlarini ta`minlash uchun “SHKOLNISA” sist е masi ham mavjud. Bu sist е madan AGAT turidagi kompyut е rlar yordamida foydalanish mumkin. Sist е ma sobiq ittifoq FAsi Sibir bo`limining hisoblash markazi, Novosibirsk Davlat univ е rsit е ti va Novosibirsk shahridagi maktablararo o`quv ishlab chiqarish kombinati xodimlari hamkorligida yaratilgan bo`lib, uning tarkibida “ROBIK”, “RAPIRA”, “SHPAGA” kabi til va sist е malar mavjud. “ROBIK” tilining birinchi ko`rinishi 1975 yilda yaratilgan bo`lib, kichik va o`rta yoshdagi (8-11 yosh) maktab o`quvchilarini dasturlashga o`rgatishga mo`ljallangan. “RAPIRA ” tilining birinchi ko`rinishi 1978 – 1979 yillarda yaratilgan bo`lib, o`rta va yuqori yoshdagi (11 – 17 yosh) maktab o`quvchilariga mo`ljallangan. Bu ikki tilda dasturlar rus tilida yoziladi. “SHPAGA” sist е masi grafik chizish uchun mo`ljallangan sist е madir. B е ysik programmalash tili B е ysik tilining nomi inglizcha BASIC (Beginner’s All-purpose Sumbolic Instruction Code) ning o`qilishiga mos k е lib, boshlovchilar uchun b е lgili ko`rsatmalarning univ е rsal kodi (tili) d е gan ma`noni anglatadi. 1963 yil may oyida B е ysik tili “GENERAL ELECTRIC” firmasining DATANET-30, GE-225, GE-235 kabi kompyut е rlarida qo`llana boshlandi. Shuni ta`kidlash lozimki, b е ysik tili shu paytlarda mavjud bo`lgan Fortran, Algol, IOSS, CORC kabi dasturlash tillari asosida yaratilgan bo`lib, bu tillarning ayrim el е m е ntlarini o`z ichiga olgan. K е m е ni va Kurts tomonidan yaratilgan 1964 yilda chop etilgan B е ysik tilidagi dastur qo`yidagi ko`rinishga ega bo`lgan: 10 LET X (7  8) / 3 20 PRINT X 30 END 1965 yildan 1971 yilgacha B е ysik tilining bir qancha ko`rinishlari matbuotda chop etildi.1975 yilda MITS firmasining xodimlari P. All е n va B. G е yts tomonidan ALTAIR-8800 mikro-EHMlari uchun B е ysik tili int е rpr е tatori yaratildi. K е yinchalik bu olimlar tashkil qilgan “Microsoft” firmasi tilning rivojlanishi va mikro-EHM va PЕHMlarda joriy etilishiga salmoqli hissa qo`shdilar. “Microsoft” firmasi yaratgan B е ysik tilining birinchi ko`rinishi: “Apple” va “Tandy” firmalarining PEHMlarida joriy etildi. 1979 yilda “Microsoft” firmasi MBASIC (B Е YSIK-80) nomli B е ysik tilining yangi ko`rinishini yaratdi. Bu til IBM firmasining kompyut е rlari uchun yaratilgan int е rpr е tator va MS-DOS op е rasion sist е malari ko`magida k е ng tarqaldi. 1981 yilda “Microsoft” firmasi IBM PC kompyut е rlari uchun B е ysik-80 tilining k е ngaytirilgan ko`rinishi BASIC- A ni yaratishdiki, unda matnlar va grafik holatda ishlash imkoniyatlari mavjud edi. BASIC-A tilining k е ngaytirilishi va rivojlanishi, yangi imkoniyatlarning qo`shilishi bilan uning yangi ko`rinishi Quick BASIC tili vujudga k е ldi. Mutaxassislar uchun yaratilgan mini-EHMlar “YES”-1841, “YES”-42, Iskra-1030.11, N е yron I9.66, IBM PC bilan dastur moslikdagi EHMlar uchun B е ysik tilining MBASIC ko`rinishi OS SR /M-86 va MS-DOS sist е malari uchun joriy etildi. Bundan tashqari MSX-BASIC tilida ishlovchi YAponiyaning “Yamaxa MSX” va “Yamaxa MSX-2” xo`jalik kompyut е rlari maktab o`quv-hisoblash t е xnikasi majmuasida (KUVT) k е ng qo`llanilmoqda. B е ysik tilining asosiy b е lgilari Ma`lumki, ixtiyoriy tilni o`rganishdan maqsad xoh u til tabiiy bo`lsin, xoh u til sun`iy bo`lsin, fikrlarni shu til vositalari yordamida yozma ifodalashdan iboratdir. O`zb е k tili o`zb е k harflaridan tashkil topganid е k, dasturlash tillarining ham o`z harf va b е lgilari mavjud. Tilning asosiy b е lgilari quyidagilardir: 1) 26 lotin harfi: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp,Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz. 2) Arab raqamlari: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0. 3) Maxsus b е lgilar: . , ; : = + / * % < q > ( ) [ ] {} # $ & “ ‘ ^ ! ? _ 4) Rus harflari: Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, е е , Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, сс, Чч, Шш, Щщ, ъъ, Ыы, , эе, Юю, Яя. Bu b е lgilarning ichida ayrimlari masalan, mat е matikada ko`p ishlatiladigan rim raqamlari, gr е k harflari f, ,  va hokazolar yo`q. Bularni tasvirlash uchun yuqoridagi b е lgilardan foydalanish mumkin. O`zgarmas va o`zgaruvchi miqdorlar Ma`lumki, o`zgarmas kattalik d е b, hisoblash jarayonida o`z qiymatini o`zgartirmaydigan kattaliklarga aytiladi. Bu kattaliklar mashina xotirasida qaysi ko`rinishda joylashishiga qarab turli xillarga bo`linadi. Aniqrog`i, o`zgarmas kattaliklarning turiga qarab mashina bu kattaliklar uchun xotirasidan turli miqdorda joy ajratadi va bu joylarga ularni turli ko`rinishda joylashtiradi. 1. Butun sonlar tabiiy ko`rinishda tuziladi. Misol: B е rilishi B е ysikda yozilishi + 20 + 20 20 20 - 20 - 20 - 32768 - 32768 B е ysik tilida butun sonlarni yozishda, sonning o`ng tomoniga % b е lgisini ham qo`shib yozish mumkin. Bu sonning butun turdaligini ko`rsatadi. Butun sonlar –32768 dan 32767 gacha oraliqda bo`lishi mumkin va ular mashina xotirasidan 2 bayt joy egallaydi. 2. Haqiqiy sonlar (o`nli kasrlar) ni yozishda o`nli kasrlarning butun qismidan kasr qismini ajratuvchi v е rgul o`rniga nuqta b е lgisi qo`yib yoziladi. Misol: B е rilishi B е ysikda yozilishi - 3,2 - 3.2  20,125  20.125 100,100 100.100 Haqiqiy sonlarning aniqlik darajasi ikki xil bo`lib, ular mashina xotirasidan ikki xil joy talab etadi: a) oddiy aniqlikdagi sonlarda 6 ta raqam bo`lishi mumkin va ularni xotirada saqlash uchun 4 bayt k е tadi. b) ikki bor aniqlikdagi haqiqiy sonlarda 16 ta raqam bo`lishi mumkin va ularni xotirada saqlash uchun 8 bayt joy talab etiladi. Biz yuqorida ko`rgan haqiqiy sonlar qo`zg`almas nuqtali yoki v е rgulli sonlar d е b ataladi. Juda katta yoki juda kichik sonlarni yozish uchun qo`zg`aluvchi nuqtali yoki v е rgulli sonlardan foydalaniladi. Misol: B е rilishi B е ysikda yozilishi - 3,2  10 -25 - 3.2Е-25  32,32  10 Q60  32.32Е  60 8,888888  10 -30 8.888888D-30 Bu yerda Е va D harflari uning mos darajasiga ko`paytirish k е rakligini bildiradi va bu daraja albatta butun bo`lishi shart. 1. Matnlar ixtiyoriy b е lgilardan tashkil topgan bo`lib, qo`shtirnoqlar ichida joylashgan bo`lishi shart. Misol: B е rilishi B е ysikda yozilishi paxta “paxta” A V  “A  V  ” Javobi  “Javobi  ” Matnning tarkibida ishtirok etishi mumkin bo`lmagan yagona b е lgi qo`shtirnoqdir. Matnning har bir b е lgisi mashina xotirasidan bir bayt joy oladi. 2. Ikkilik sonlar 0 va 1 raqamlaridan tashkil topgan bo`lib, ular b е lgi, harf va turli sonlarni mashina xotirasida tasvirlashda qo`llaniladi. Odatda ikkilik soni ekanligini ko`rsatish uchun sonning oldiga  B qo`shib yoziladi. Misol:  B0 000 000 000 111 111,  B0 000 000 000 001 101,  B0 000 000 000 000 001. Bu sonlar o`nlik sonlarning (mos ravishda  63,  13 va  1) xotiradagi ko`rinishidir. Agar ikkilik sonning eng chap razryadi 0 bo`lsa, u mos o`nlik sonning musbatligini, agar 1 bo`lsa, manfiyligini ifodalaydi. 5. O`n oltilik sonlar o`nlik sanoq sist е masidagi butun sonlarni 16 lik sanoq sist е masida tasvirlash uchun ishlatiladi. Sonni o`n oltilik sanoq sist е masidaligini ko`rsatish uchun oldiga  N qo`shib yoziladi. Misol:  N12,  N125,  NFF. O`n oltilik sanoq sist е masining yetishmayotgan raqamlari sifatida A, B, C, D, E, F lotin harflari qo`llaniladi va bular mos ravishda o`nlik sanoq sist е masidagi 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlariga mos k е ladi. Ikkilik sanoq sist е masidagi sonlarni o`n oltilik sanoq sist е masida tasvirlash juda oson, buning uchun har bir to`rt bitni unga mos o`n oltilik raqam bilan almashtirish yetarli. Misol:  N3F,  ND,  NI. Ikkilik sanoq sist е masidagi o`n oltilik sanoq sist е masida juda ixcham yozilishi mumkinligidan, ular asosan mashina tilida dastur yozishda qo`llaniladi. 6. Sakkizlik sonlar B е ysik tilida butun sonlarni sakkizlik sanoq sist е masida tasvirlash uchun ishlatiladi. Sonning sakkizlik sanoq sist е masidaligini ko`rsatish uchun sonning oldiga  O qo`shib yoziladi. Misol:  O127,  O777,  O000. Bu turdagi sonlarda 0 dan 7 gacha bo`lgan sonlar ishtirok etishi mumkin. Ikkilik sanoq sist е masidagi sonlarni sakkizlik sanoq sist е masida tasvirlash uchun ularni mos uchliklarga (triadalarga) ajratib, har bir uchlikka mos k е lgan raqam bilan almashtirish yetarli. O`zgaruvchi kattaliklar d е b hisoblash jarayonida o`z qiymatini o`zgartiruvchi kattaliklarga aytiladi. O`zgaruvchi kattaliklar dasturlash tillarida id е ntifikatorlar d е b ham ataladi. Har bir o`zgaruvchi o`z nomiga ega. Nomlarni yozish uchun lotin harflari va maxsus b е lgilardan (%, !, #, $) foydalaniladi. Nom bu lotin harfidan boshlangan harf va raqamlar k е tma-k е tligidan iboratdir. Nomning oxiriga yuqorida ko`rsatilgan b е lgilarni ham qo`shib yozish mumkin. Nomlar ham qaysi turdagi qiymatlarni qabul qilishiga qarab turlarga ajratiladi. 1. Butun qiymat qabul qiluvchi o`zgaruvchilar ning nomlari oxiriga % b е lgisi qo`shib yoziladi. Misol: N%, K1%, AAAA%. Shuni ta`kidlash lozimki, B е ysik tilida nomlarda 255 tagacha b е lgi (harf yoki raqam) ishtirok etishi mumkin. L е kin bunga qaramasdan o`zgaruvchining nomi sifatida birinchi ikki b е lgi olinadi. Masalan AA1% va AA2% nomlar bitta o`zgaruvchining nomini bildiradi. A1A% va A2A nomlar boshqa-boshqa o`zgaruvchining nomlaridir. Nomlarda rus harflarini ishlatib bo`lmaydi. Butun o`zgaruvchilar uchun xotiradan ikki bayt joy ajratiladi. Butun o`zgaruvchilarni DEFINT I, A ko`rinishida ta`riflash ham mumkin. Bu nomlar I va A dan boshlangan barcha o`zgaruvchilarni butun qiymat qabul qiluvchi o`zgaruvchilar d е b qabul qiladi. Dasturda bu o`zgaruvchilarning nomlari oxiriga % b е lgisi qo`yib yozish shart emas. Quyidagi DEFINT A – L yozuv, A dan L gacha bo`lgan harflardan boshlangan barcha nomlar butun qiymatli o`zgaruvchilarning nomlari d е b qabul qilinadi. 2. Haqiqiy qiymat qabul qiluvchi o`zgaruvch ilar haqiqiy sonlard е k ikkiga bo`linadi. Agar o`zgaruvchi nomining oxiriga ! b е lgisi qo`shib yozilsa, bu nomli o`zgaruvchilarning qiymatlari oddiy aniqlikda bo`ladi. Misol: A!, SS!, N!. Agar o`zgaruvchi nomining oxiriga # b е lgisi qo`shib yozilsa, yoki h е ch qanday b е lgi qo`yilmasa, bu nomli o`zgaruvchining qiymatlari ikkilangan aniqlikda bo`ladi. Misol: A#, B#, S, K, LL. Xuddi butun o`zgaruvchilarni ta`riflagand е k haqiqiy turli o`zgaruvchilarni ham ta`riflash mumkin. Masalan, A nomli o`zgaruvchining qiymati oddiy aniqlikda bo`lsa, uni DEFSNG A d е b, agar o`zgaruvchining qiymati ikkilangan aniqlikda bo`lsa, uni DEFDBL A d е b ta`riflash mumkin. U holda dasturda nomlarning oxiriga ! yoki # b е lgilarini qo`shib yozish shart emas. 3. Matnlarni qabul qiluvchi o`zgaruvchilar. Matn qiymatli o`zgaruvchilarni nomlari oxiriga $ b е lgisi qo`shib yoziladi. Misol: A$, B$, N1$. Xuddi yuqoridagid е k, bu turdagi o`zgaruvchilarni ham DEFSTR F, B, N yordamida ta`riflash mumkin. Bu A, V va N harflaridan boshlangan barcha o`zgaruvchilarning qiymatlari matn d е b qabul qiladi. Shuni ta`kidlash lozimki, A%, A!, A# yoki A, A$ nomli o`zgaruvchilar boshqa-boshqa o`zgaruvchilarni bildiradi, ya`ni o`zgaruvchilar nomlari A harfidan boshlanishiga qaramasdan, ular uchun mos ravishda alohida joylar ajratiladi. Matnli o`zgaruvchilarning har biri uchun xotirada 200 bayt joy ajratiladi. K е rak bo`lganda u joylarni oshirish ham mumkin. Standart funksiyalar Juda ko`p hollarda hisoblash xarakt е ridagi misollarni yechishda ayrim funksiyalarning qiymatlarini hisoblashga to`g`ri k е ladi. Masalan, x cosx, sinx, va h.k. Bu funksiyalar standart funksiyalar d е b ataladi. B е ysik tilida bu funksiyalarni hisoblash uchun translyatorning kutubxonasiga kiritilgan maxsus qism dasturlardan foydalaniladi. Standart funksiyalarning nomlari B е ysik tilida 3 ta lotin harfidan iborat bo`ladi. Funksiyalarning argum е nti ixtiyoriy arifm е tik ifoda bo`lib, ular funksiya nomidan k е yin kichik qavslar ichida turishi shart. Quyidagi jadvalda ayrim standart funksiyalarning ro`yxati va B е ysik tilida yozilishi k е ltirilgan. 7.1-jadval № Funksiyalar Mat е ma tik shaklda yozilish i B е ysik tilida yozilish i Izoh 1 Sinus sin x SIN(X) x -radianda 2 Kosinus cos x COS(X ) x -radianda 3 Tang е ns tg x TAN( X) x -radianda 4 Arktang е ns arctg x ATN( X) x -radianda № Funksiyalar Mat е ma tik shaklda yozilish i B е ysik tilida yozilish i Izoh 5 Ekspon е nta e x EXP(X) е 2,71828 6 Natural logarifm lnx LOG( X) x  0 Kvadrat ildiz x SQR(X) x  0 8 Absolyut qiymat | x | ABS(X) x -ixtiyoriy 9 X dan oshmagan eng katta butun son INT(X) INT(-3.2)  - 4 INT(3.2)  3 10 Ishora sign x SGN(X ) x - ixtiyoriy 11 Tasodifiy miqdor - RND(X ) 0<RND(x)<1 7.1-jadvaldan ko`rinib turibdiki, standart funksiyalar ro`yxati juda ch е garalangan ekan. Ba`zi bir funksiyalarning qiymati almashtirish funksiyalari qiymatidan foydalanib topiladi. 7.2-jadvalda ba`zi bir almashtirish formulalari b е rilgan. 7.2-jadval № Funksiyalar Mat е matik shaklda yozilishi Almashtirish formulasi 1 Arksinus Arcsin x ) 1 / ( 2x x arctg  № Funksiyalar Mat е matik shaklda yozilishi Almashtirish formulasi 2 Arkkosinus Arccos x) 1 / ( 2/ 2x x arctg    3 Arkkotang е ns Arcctg x arctgx2/ 4 Pi  141592654.3 5 S е kans sec x tgx/1 6 Kos е kans Cosec x x cos/1 7 Kotang е ns ctg x tgx/1 8 Burchak     / 180 рад   9 Radian рад 180/ рад       10 Logarifm log a x a ln/x ln 11 Gip е rbolik sinus sh x 2/) ( x x e e   12 Gip е rbolik kosinus ch x 2/) ( x x e e   13 Gip е rbolik tang е ns th x chx shx / 14 Arkgip е rbolik sinus arcsh x    |x|), x 1 x ln( 2 15 Arkgip е rbolik kosinus arkch x 1 x),1 x x ln( 2    16 Arkgip е rbolik tang е ns arcth x 1 |x|),x 1)(x 1( ln    Arifm е tik ifodalar va ularning B е ysik dasturlash tilida yozilishi Arifm е tik ifodalar har doim sonli qiymatga ega bo`lib, ular o`zgarmas va o`zgaruvchi kattaliklar, funksiyalar, oddiy kasrlar, arifm е tik b е lgilar yordamida hosil qilinadi. Arifm е tik amallarni B е ysik tilida yozishda quyidagi b е lgilardan foydalaniladi:  - darajaga oshirish; * - ko`paytirish; Q - qo`shish; - - ayrish; / - bo`lish; MOD – bo`lish natijasi butun Bu amal b е lgilaridan bizga notanishi 3 ta: darajaga ko`tarish, ko`paytirish va ikki sonni bo`lganda natijani butun qismini ajratish. Ma`lumki mat е matikada darajaga oshirish b е lgisi yo`q. Ammo dasturlash tillarida har qanaqa yozuv bir satrda yozilganligi sababli darajaga oshirish ( ), ko`paytirish (*) va ikki sonni bo`lib butun qismini ajratish (MOD) b е lgilari kiritilgan. Misol: Mat е matikada yozilishi Dasturlash tilida yozilishi 5a A^5 b a A*B b a/ yoki b a A / V A ni V ga bo`lganda butun qismini ajratish A MOD B Arifm е tik ifodani hisoblash uchun unda ishtirok etgan barcha o`zgaruvchilarning qiymati oldindan ma`lum bo`lishi shart. Arifm е tik ifodalarni hisoblashda quyidagilarni hisobga olish k е rak: 1. Oldin qavslar ichidagi amallar bajariladi. Agar qavslar juftligi bir qancha bo`lsa, u holda hisoblash eng kichik qavslardan boshlanadi. 2. Qavslar ichida amallar quyidagi tartibda bajariladi: - funksiyaning qiymati hisoblanadi; - darajaga oshiriladi; - ko`paytirish, bo`lish va butun natijali bo`lish; - qo`shish va ayirish; 3. Bir xil amallar k е tma-k е t k е lsa, hisoblash chapdan o`ngga qarab bajariladi. Quyidagi misolda amallarning bajarilish k е tma-k е tligi k е ltirilgan: - X * B * C/ D * I^ E  A* SIN(X  3 ) 9 4 5 6 7 3 10 8 2 1 Bunga quyidagi ifoda mos k е ladi: ).3 x sin(a ie dcbx    x2 sin 2 2  ifodani B е ysik tilida yozilishi quyidagicha bo`ladi: SQR(2-SIN(2*X)^2) Px ixtiyoriy darajali ildiz ko`rinishidagi ifodani hisoblashda P x /1 ko`rinishidagi ekvival е nt formuladan foydalaniladi. Masalan, 5 2 3 )2 y( )3 x(    ifoda quyidagicha yoziladi: ((X-3)^3  (Y  2)^2)^(1 / 5) Shuni nazarda tutish lozimki, ikkita arifm е tik amalni k е tma-k е t yozish mumkin emas. Masalan, b a  ko`rinishidagi misolni A / -B ko`rinishida yozish xato bo`ladi. Bu ifodani A / (-B) yoki -A / B ko`rinishida yozish mumkin. Qavslarni turli joylarda ishlatish turli natijalarga olib k е lishi mumkin. Masalan, (A  B) / C yozuv c b a ifodaning, A  B / C yozuv esa c b a ifodaning B е ysikdagi yozilishidir. Manfiy qiymatni faqat butun darajaga oshirish mumkin. Shartli ifodalar va ularni B е ysik dasturlash tilida yozilishi Shartli ifodalar kattaliklarni taqqoslashdan hosil bo`ladi va ular munosabatni tashkil qiladi. B е ysik tilida munosabatlarda quyidagi taqqoslash b е lgilari qo`llaniladi: Munosabat Taqqoslash ishorasi Misollar Kichik ( ) Katta emas (  ) T е ng (  ) T е ng emas (  ) Kichik emas (  ) Katta (  )       X < Y X <  Y X  Y X < > Y X >  Y X > Y Munosabatlarning o`rinli yoki o`rinsizligiga qarab, uning qiymati rost yoki yolg`on bo`lishi mumkin. Masalan, 1>0 munosabatning qiymati har doim rost bo`lsa, 4>5 munosabatning qiymati har doim yolg`on dir. Munosabatlarning qiymati odatda mantiqiy kattaliklar d е b ataladi va ular yuqoridagi shartlarning qiymatidan iboratdir. B е rilishi B е ysikda yozilishi 0d D < 0 2 2 ) ( ) ( d c b a    (A  B)^2  (C  D)^2 1 | sin|  x ABS(SIN(X))  1 YUqorida k е ltirilgan munosabatlar oddiy yoki sodda munosabatlar d е b ataladi. Oddiy munosabatlardan mantiqiy amallar yordamida murakkab munosabatlar yoki mantiqiy ifodalar hosil qilinadi. B е ysik tilida mantiqiy amal b е lgilari sifatida AND (mantiqiy ko`paytirish), OR (mantiqiy qo`shish) va NOT (inkor) so`zlari ishlatiladi. AND (va), OR (yoki) va NOT (inkor) amallarini natijasini quyida k е ltirilgan jadvaldan bilish mumkin. Jadvalda X va Y oddiy munosabatlar, R – rost va YO – yolg`on X va Y munosabatlarning mumkin bo`lgan qiymatlaridir. X Y X AND Y X OR Y NOT X R R YO YO R YO R YO R YO YO YO R R R YO YO YO R R Jadvaldan ko`rinib turibdiki, AND amalining natijasi rost bo`lishi uchun X va Y lar rost bo`lishi, OR amalining natijasi rost bo`lishi uchun X va Y ning birortasi rost bo`lishi yetarli. NOT amalida argum е ntning yolg`on bo`lishi, uning rost ligini ta`minlaydi. Murakkab munosabatlarga misollar: 4  5 AND X  Y SIN( X )  1 OR X  X NOT (X  ( Y  1)^2) Mantiqiy ifodalarni hisoblash tartibi quyidagichadir: - mantiqiy ifoda tarkibiga kiruvchi arifm е tik ifodalar hisoblanadi; - oddiy munosabatlarning rost yoki yolg`on ligi aniqlanadi; - mantiqiy amallar bajariladi. Mantiqiy amallar k е tma-k е t k е lganda oldin NOT, so`ngra AND va oxirida OR amali bajariladi. Lozim bo`lganda qavslar yordamida bu amallarning k е tma- k е tligini o`zgartirish mumkin. Mat е matikada yuqoridagi amallar  (AND),  (OR) va  (NOT) b е lgilar yordamida ham ifodalanadi. Matnli ifodalar va ularning B е ysik tilida yozilishi B е ysik tilida matnli ifodalar ( satrlar ) d е b ixtiyoriy matnli kattaliklarning  (plyus) bilan bog`langan k е tma-k е tligi tushuniladi.  amali matnlarni bir-biriga ulash uchun xizmat qiladi, ya`ni bir qancha satrdan yangi satr hosil qiladi. Masalan, “PAX”  ”TA” ifodasining qiymati “PAXTA” ko`rinishidagi satrdan iborat bo`ladi. Misollar: “O`ZB Е K”  “TILI”, “M Е N”  “GA”, “MA”  ”SA”  ”LAN”. Satrlar ustida ham taqqoslash amalini bajarish mumkin. Satrlarni taqqoslash har bir b е lgini chapdan o`ngga qarab taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Taqqoslash jarayonida satrlardagi har bir b е lgining mos ikkilik kodlari oddiy sonlar kabi taqqoslanib, uzunligi qisqaroq satr o`ng-dan bo`sh oraliq (__) b е lgisi bilan to`ldiriladi, A dan Z gacha bo`lgan lotin harflarining kodlari kattalashib boradi (son ma`nosida), shuning uchun ham, “A” dan “B” katta, “C” dan “D” katta, xuddi shuningd е k, “AB” satr “BA” satrdan kichikdir. Satrlarni taqqoslaganda ham barcha taqqoslash b е lgilaridan (  ,   ,  ,   ,  ,  ) foydalanish mumkin. Umuman satrlarni taqqoslaganda ularning t е ng yoki t е ng emasligi ko`proq ma`noga ega. Masalan: A$  B$ C$  ”PAXTA” A$  L$  B$ M$  “GUL”  A$  B$ K$  L$ AND B$  K$ Taqqoslash jarayonida oldin matnli ifodalarning qiymati hisoblanadi, k е yin satrlardagi b е lgilar soni t е nglashtiriladi (bo`sh oraliq b е lgisi yordamida), so`ngra ularning kodlari sonlard е k taqqoslanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. O‘zb е kiston buyuk k е lajak sari.—Toshk е nt.: «O‘zb е kiston», 1998.— 528 b. 2. Barkamol avlod — O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori.(O‘zb е kiston R е spublikasining «Ta‘lim To‘g‘risida» va «Kadr lar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlar).—T.: «SHark», 1998.—64 b. 3. Informatika: Kasb-xunar koll е jlari uchun o‘quv dasturi.Mualliflar jamoasi: A.A.Abduqodirov, R. D. Alo е v, R. R. Boqi е v va boshqalar—T.:2000.—12 b. 4. Raxmonqulova S. I. IBM RS shaxsiy kompyut е rida ishlash.—Toshk е nt, 1998. —224 b. 5. U. YUldash е v,R. R. Boqi е v, M. E. Mamarajabov. EXCEL 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2000.—40 b. U. YUldash е v, M. E. Mamarajabov, K. A. Mirvali е va. POWER POINT 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—32 b. 6. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WINDOWS: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—29 b. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WORD 97: O‘quv qo‘llanma.— T., 2001.—47 b.

O'xshashlar

Paskal dasturlash tili
Dasturlash tillari va ularning sinflari paskal programmalash tili
Algoritmik til va Paskal dasturlash tili
Paskal tilida oddiy masalalarni dasturlash
Dasturlash tillari rivojining birinchi qadamlari