Bank tizimida axborot kompleksi va texnologiyalari - Informatika va AT - Referatlar

Bank tizimida axborot kompleksi va texnologiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB

Ko'chirib olish

Bank tizimida axborot kompleksi va texnologiyalari Reja: 1.Bank faoliyatini axborotlashtirish tamoyillari. 2.Bank elektron tizimiga qo’yiladigan talablar. 3.Axborot texnologiyalarining hayotiylik sikli. 4.Bank elektron tizimining axborot ta’minoti. 5. Bank elektron tizimlarining texnik ta’minoti.

Bank faoliyatini axborotlashtirish tamoyillari. Bugo`ngi kunda banklarning asosiy muammolaridan biri bu - bank elektron tizimiga yo’naltiriladigan investitsiyalarni boshqarishdir. Chunki ban elektron tizmida bank industriyasi o’zgarishlari va bank faorliyati haqida zamonaviy tasavvur to’liq aksetishi lozim. Biznesning strategik yo’nalilaridagi muvaffaqiyat to’lig’icha yangi tizimlar realizatsiyasiga bog’liq. Bu muammoni echa olgan raqobatlashayotgan banklar 2000 yilda etakchilik orasida bo’ladi. Bankning muvaffaqiyatli ishlashi axborotlashtirishga jiddiy munosabatsiz iloji yo’q. Avtomatlashtirilgan tizimlar bankni muvaffaqiyatga olib keluvchi bank faoliyatini rivojlantirish yo’llari izlanishni qo’llab-quvvatlashi lozim. Lekin ko’pincha bu tizimlar mehnatning “qo’l texnologiyasi”ni to’liq takrorlaydi (bunday vaziyatni anglatuvchi maxsus inglizcha atama “electronic concretc” ham paydo bo’ldi). Ayni vaqtda zamonaviy bank texnologiyalaridan foydalanish bankka mijozlar bilan ishlash, bozor tadqiqoti, moliyaviy boshqaruv kabi asosiy sohalarda yordam berishi, hisbo va hisobot bo’yicha bank ichki operatsiyalarini mutlaqo ishonchli qilishi, yanada foydali xizmatlar joriy etishi mumkin. Qator etakchi banklar amaliyoti ko’rsatadiki, avtomatizatsiya stixiyali harakterga ega bo’lib, ayrim tasodifiy funktsiyalar majmui avtomatlashtirilgan bo’lib chiqadi. Axborotlashtirishni o’tkazish strategiyasiga ega bo’lish muhim: nimani avtomatlashtirish va qanday vositalar bilan, buni yaqqol tasavvur etish lozim. Xato tanlov qimmatga tushadi. Nafaqat texnika va dasturiy ta’minot harid etish uchun pul bekorga sarflanadi, balki ularni o’zlashtirish uchun sarflangan inson resurslari ham behuda ketadi. Optimal bo’lmagan tanlov bankni yangi xizmatlar bilan bozorga chiqishni qiyinlashtiradi yoki bank ishining har bir yangi yo’nalishi uchun tizimni qayta ishlashga majbur qiladi. Bankda axborotlashtirish to’g’ri olib borilayotganligini baholashga imkon beruvchi tamoyillar mavjud.

Muvofiqlik tamoyili.Bu tamoyilga rioya etish axborotlashtirishni shunday tarzda bajaralishini ta’minlaydiki, tizimni qisman bilish qolganlarini oldindan aytib berishga imkon beradi, ya’ni butun tizim bir asosga qurilishi zarur. Moslik va ortogonallik tamoyili tizimga qo’yilgan talablarga mos funktsiyalargina o`nga kiritilishini talab qiladi.Kiritilgan funktsiyalar mustaqil bo’lishi lozim. Tejamkorlik va to’liqlik tamoyil tizimda funktsiyalar ikkilantirilishi mumkin emas, lekin texnologik va iqtisodiy cheklanishlarni hisobga olgan holda kiritilgan funktsiyalar foydalanuvchining istak va extiyolariga to’liq javob berishi lozimligini anglatadi. Ochiq oshkoralik tamoyili. Dasturiy majmualar ishlab chiqish va ekspluatatsiyasi jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, tizimlarni yaratishda qator kelishuvlarga erishish lozim.Bunday kelishuvlar ishlab chiqilgan va ular bajarilayotgan tizimlarni ochiq oshkora deb atash qabul qilingan. Oshkora (ochiq) tizimlar standartiga rioya qilish tizimlar eksplulatatsiyasi va modernizatsiyasiga harajatlarni qisqartirishga, ishlanmalar sifatini oshirishga imkon beradi.Bu kelishuvlar quyidagilarni nazarda tutadi: Bank elektron tizimiga qo’yiladigan talablar . Kompyuter tizimiga talablarni ifodalashdan avval tizimdan kim foydalanishi, bundan kim foyda olishi, tizimda qanday axborot ishlanishini aniqlab olish zarur. Agar komp’yuter tizimi kutubxona kitobxonlariga xizmat ko’rsatishni avtomatlashtirish uchun tashkil etilsa, aviachiptalar sotishni avtomatlashtiruvchi tizimga qaraganda boshqaroq talablar qo’yiladi. Shu nuqtai nazardan bank elektron taxlil qilamiz. Tizim foydalanuvchilari bank xodimlari bo’lib, ular hisoblash texnikasi va informatika bo’yicha mahsus kasbiy ta’limga ega emas. Ular uchun komp’yuter asosiy ishi uchun qo’shimcha yordamchi instrument. Shuning uchun asosiy talablardan biri – nokorrekt harakatlardan himoyalanganlik (nokorrekt arakat deganda mutaxassislar tizim dasturiy ta’minotidagi nuqtai nazaridan xato hisoblangan apparatura va harakatlanish, masalan, boshqa tugmani bosish tushuniladi). Lekin ayni vaqtda bunday tizimlar foydalanuvchi bilan do’stona

interfeysga ega bo’lishi, ya’ni foydalanuvchilar uchun maksimal tushunarli va qulay bo’lishi lozim. Bank tizimlarida saqlanuvchi va qayta ishlanuvchi axborot o’zida real pullarni aks ettiradi. Bank tizimlaridagi axborot katta sondagi odamlar va tashkilotlar - bank mijozlari manfaatlariga aloqadordir. Qoida bo’yicha u konfidentsial va bank o’z mijozlari oldida talab qilingan darajadagi mahfiylikni ta’minlash uchun javobgarlikka ega bo’ladi. Tabiiyki, mijoz bank uning manfaatlari haqida qayg’urishi shartligini ko`tishga haqli, aks holda bundan kelib chiqadigan oqibatlar tufayli bank o’z nufo`zini yo’qotadi. Shuning uchun bank tizim turli to’xtalish va qasddan harakatlardan maksimal himoyalangan bo’lishi lozim. Axborot texnologiyalardan foydalanish strategiyasini metodlar belgilaydi, ular yordamida zamonaviy biznes va bu o’zgarishlarni boshqarish yo’llari o’zgartiriladi. Zamonaviy bank faoliyatining foydaliligi ko’p jihatdan yuqori boshqaruvning o’z vaqtida va to’liq axborot bilan ta’minlanishiga bog’liq. Axborot boshqaruvi tizimi bankning o’z faoliyatidagi haqiqiy yordamchilari bo’lib, bozordagi holat bank operatsiyalari foydaliligi, mijozlar hisobi holati va boshqalarga oid axborotlarni ta’minlaydi. Ular yordamida olingan axborotlar bank tomonidan mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash va shaxsiy maqsadlar uchun foydalanilishi mumkin. Shuningdek banklarga faoliyat risklilik darajasi haqida doimiy axborot ham zarur. Riskni baholash – zamonaviy texnologiyalar yordamida tubdan o’zgartirish mumkin bo’lgan jarayon. O`nga kredit stavkalari, valyutalar kursi, mijozlarning kreditga qobilligini baholay oladigan «intellektual» tizimlar jalb etilishi mumkin. Bunda ehtimoliy ta’sirlar va ularning natijalariga nisbatan tavsiyalar berib boriladi. Kompyuter tizimi hajmi va murakkabligidan qat’iy nazar uchta komponentdan tashkil topadi texnik ta’minot, dasturiy ta’minot, axborot ta’minoti. Bu uch komponent majmuaviy tarzda axborot texnologiyasini belgilab beradi. Axborot texnologiyasi deganda hisoblash texnikasi vositalarini qo’llash asosida axborotni qayta ishlash, qidirish, to’plash, saqlashning metod a usullari tushuniladi. Axborot texnologiyasi birdaniga emas, balki bo’lib-bo’lib iste’mol

qilinuvchi ixtiyoriy tovar yoki hayotiy omil singari o’ziga tegishli hayot sikliga ega. Axborot texnologiyalari hayot sikli rasmda tasvirlangan. Savdo hajmi Vaqt Rasm. Axborot texnologiyalarining hayot sikli. Rasmda ko’rinib turibdiki, hayot sikli davomida texnologiyalardan foydalanish hajmi va o`nga talab o’zgarmaydi. Odatda hayot siklining besh davri ajratiladi. Birinchi davr – berilgan texnologiyaning tug’ilishi. uning tarqalishi katta emas, lekin samaradorlik ma’lum, shuning uchun foydalanish ko’lami ortib boradi. Ikkinchi davrda – texnologiyaga talab barqaror va taklifdan o’zib ketadi. Bu o’sish tezlashuvi fazasi. Uchinchi davr – o’sish sekinlashuvi davri, chunki taklif asta-sekin talabni ortda qoldiradi. To’rtinchi davr – Etuklik davri, talab to’yinganligiga erishiladi. Beshinchi davr – bu davrda pasayish yo`zaga kelib, berilgan texnologiyaga talab pasayadi va uning o’rniga boshqa, yanada samarali, jamoatchilik ehtiyojini yaxshiroq qondiruvchi texnologiya keladi. Shunday qilib, muayyan texnologiyaga talab to’yinishi va pasayishi – iqtisodiy rivojlanishning qonuniyati. Bu fazalarda berilgan texnologiyadan foydalanayotgan ishlab chiqaruvchilar muhim qaror qabul qilishi kerak: yangi texnologiyaga o’tish yoki eskiiga butun imkoniyatlaridan foydalanib, keng qamrab olishga erishish masalasi hal etiladi.

Bank elektron tizimi yaratuvchilari texnologiyalarining haridorlari sifatida gavdalanadi va EHM hamda boshqa jihozlar turlari va modellarini tanlaydilar. Keng miqyosli tizim yaratishda foydalanayotgan texnologiya istiqbolliligi vaqtincha o’rinlardan birini egallash lozim. Texnologiyalar hayot sikli qisqaroq hayot sikli qisqaroq hayot sikliga ega bo’lgan mahsulot (tovar)lar bilan tutib turiladi. Masalan, foydalanuvchining ish joyida axborot-hisoblash xizmatlari taqdim etish texnologiyasini qator mahsulotlar – IBM AT-3865 X IDX, IBM AT 486 sxIDX, Pentium, lokal hisoblash tarmoqlari ishchi stantsiyalari, mini EHM terminallari va boshqalar tutib turadi (qo’llabg’quvvatlaydi). Ko’rib chiqilgan siklik qonuniyatlar kompyuter tizimining barcha komponentlari uchun adolatli. Ularning loyihalashda, xususan hozirgi hisoblash texnikasi vositalari amalda to’liq xorijdan keltirilayotgan paytda ularni nazarda to`tish zarur. Doimiy ravishda ortda qolmaslik uchun tizimga o’rnatilishi taxmin qilinayotgan kompyuter yoki dasturiy paketi hayot siklining qaysi bosqichida ekanligini bilish zarur. Ishlab chiqaruvchi uchun texnologiyaning foydali umri texnologik taraqqiyot pastroq darajada bo’lgan boshqa mamlakat bozoriga o’tkazish hisobiga o`zaytirilishi mumkin. Bu bizning davrimizda shaxsiy EHMlarmiqyosida to’la namoyon bo’ladi. Sir emaski, texnologiyalar bozoridagi yirik ishlab chiqaruvchilar 1992 yilda i286 tipdagi, 1993 yilda esa i386 tipdagi mikroprotsessorlar bazasida shaxsiy kompyuterlar ishlab chiqarishni to’xtatgan bo’lsa, bu mahsulotlardan Rossiya va O’zbekistonda professional shk sifatida yuqori talab bilan ko’p vaqt foydalanilgan. Bu bilan jahon bozorida pasayish fazasida bo’lgan texnologiyalar arzonlashuv evaziga hayot sikli va foydaliligini yaratishda uning uchun ko’rib chiqilayotgan texnologiyalar, texnik vositalar va dasturiy ta’minot hayot siklining qanday fazasida ekanini bilish zarur.

4. Bank elektron tizimining axborot ta’minoti bank elektron tizimi kompaniyalari tahlilini axborot ta’minotidan boshlaymiz. Axborot ta’minoti – foydalanuvchilar samarali ishlashi uchun zarur va etarli barcha axborotlarning tizimda saqlanishi hamda taqdim etilishidir. Ko’rsatilgan axborotni ko’plab usullarda sinflarga bo’lish mumkin, jumladan: - asosiy va qo’shimcha; - matn va raqamli. Asosiy axborot predmeti sohadagi ob’ektlarni tavsiflaydi, unda kompyuter tizimidan foydalaniladi (bizning holatda, bank sohasi). Tizimda asosiy axborotni yoki uni qayta ishlash algoritmlarini tasvirlovchi qo’shimcha axborot ham mavjud bo’ladi. Predmetli sohadagi ob’ektlar turli usullar bilan tavsiflanishi mumkin. Iqtisodchilarni qoida bo’yicha ob’ektlarning miqdoriy tavsifi, ya’ni raqamli axborot qiziqtiradiyu Ayni vaqta iqtisodiy makondagi o’zaro aloqalar va munosabatlar matn bilan – boshqaruv ta’siri hisoblanuvchi qonunlar, hukumat qarorlari, yo’riqnomalar bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari, tizim foydalanuvchilari o’zaro erkin matn xabarlari, so’rovnomalar va o’z faoliyatiga taalluqli xatlar almashtirishlari mumkin. Bankni muvaffaqiyatli axborotlashtirish uchun bank axborot modelini qurish va uning tahlilini bajarish zarur. Hatto tayyor dasturiy mahsulot sotib olganda ham muayyan bank xususiyatini tushunish lozim. Bu bilan harid qilinayotgan tizim imkoniyatini to’g’ri baholash mumkin bo’ladi. Axborot modeli tarkibida quyidagi mohiyatlar tavsifi mavjud: - boshqaruv tizimining real ob’ektlari - ob’ektlar o’rtasida va tashqi muhit bilan axborot aloqasi; - axborot aloqalariga mos ravishda uzatilayotgan hujjat yoki massivlar; - uzatilayotgan axborot hajmi va almashuv seanslari chastotasi. Axborot modelini taqdim etishning shakli bo’lib graf. xizmat qiladi. Ularning yuqori nuqtasi axborot bloki hisoblanib, tizim ob’ektlariga mos keladi va qora quti sifatida, ya’ni axborotni qayta ishlash jarayonlar tavsifisiz ko’rib chiqiladi.

Grafikning yuqori nuqtalari axborot almashish tartibiga mos yo’nalgan kuchlar bilan o’zaro bog’langan. Graf ….. larida yoki ilova qilingan spetsifikatsiyada uzatilayotgan hujjatlar va massiflar nomlanishi ko’rsatiladi. Bundan tashqari, hujjatlar shakli yoki ularda mavjud axborotlar tavsifi, shuningdek, massivlar tarkibi ilova qilinishi lozim. Dasturiy boshqaruv apparat qarori tanlashda muayyan bank bilan ishlash qo’llanilayotgan ishlash texnologiyasi bilan tanishuvdan boshlanadi. Bank o’tkazadigan operatsiyalar ro’yxati, bankda aylanayotgan hujjatlar ro’yxati bankning ma’muriy chizmasi, bo’linmalar bo’yicha operatsiyalar taqsimoti boshlang’ich axborot hisoblanadi. Bankning axborot modelini tashkil etishda avvalo tizim ob’ektlari va ularning munosabati, axborot oqimlari yo’nalishi va harakteri (shuningdek, bu axborotlarni tashuvchilar shakli va harakteri – qog’oz hujjatlar, telefon yoki elektron habarlar va h.k.z), axborot oqimlari ustidan amlaga oshiriluvchi operatsiyalarsha e’tibor qaratish lozim. Boshqa loyiha materiallari kabi axborot modeli ham ishlab chiqarishning bir necha bosqichidan qatadi. Birinchi bosqichda tizim ob’ektlari va ular o’rtasida hamda tashqi muhit bilan aylanishi lozim bo’lgan axborotlash hajmi aniqlashtirilishi muhim. Bu texnik vositalar va ma’lumot o’tkazish tarmoqlarini tanlashga kirishishga imkon beradi. Keyingi bosqichlarda axborot modeli detallashuvi darajasi ortadi: unifikatsiya va kodlash (ma’lumotlarning tashqi tasavvuri) qoidalari hisobiga olingan holda hujjatlar shakli bayon qilinadi, axborot bazasi strukturasi ishlab chiqariladi (ma’lumotlarning ichki tasavvuri), axborot bazasiga tipik so’rovnomalar aniqlanadi. Bankning axborot tizimi – murakkab va o’zgaruvchan struktura. Sho`nga bog’liq ravishda yaratilayotgan axborot modeli qisman noaniqlik sharoitida to`ziladi. Shuning uchun u egiluvchan bo’lishi, bank tizimining o’zgaruvchan talablariga mos ravishda oson o’zgarishi lozim. Lekin bir vaqtning o’zida model real hayotning ayrim sohalariga adekvat (mos) bo’lishi darkor. Nomuvofiqlik sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin:

- to’g’ri xabarlar mavjudligi, axborot eskirishi ( miqdoriy kriteriy – noto’g’ri xabar berish chastotasi); - axborot to’liq emasligi (miqdoriy kriteriy – rad etishlar chastotasi); - sukut (tizimda axborot real mavjudligida rad etish); - axborot tizimi shovqini (tizimda to’g’ri axborot mavjudligi noto’g’ri javoblar). Tizimdagi axborot oqimlari tahlili «tor joylar» (axborotni qayta ishlashda eng ko’p yo`qlama tushadigan jabhalar) va «tinch zavodlar» (personal ortiqchaligi va axborot kam talab etiladigan tarmoqlar (jabhalar))ni aniqlashga imkon beradi. Bunday tahlil asosida operatsion xodimlarni ishga jalb etish, texnik jihozlash va hujjat aylanmasini optimallashtirish bo’yicha tavsiyalar berish, axborot tashuvchilar shaklini o’zgartirishni taklif etish mumkin. Zamonaviy texnik vositalar axborotni qayta ishlashning «qog’ozsiz» texnologiyasiga o’tishga imkon beradi. Ma’lumotlarni qayta ishlashda elektron ko’rinishda taqdim etilgan ma’lumotlarga asosiy urg’u berilgan. axborotni qog’oz tashuvchilari ham, albatta, saqlab qolinadi. Ular auditorlar va nazoratchi tashkilotlar, bank ichki aylanmasini hujjatda aks ettirish va hamkorlar bilan ishlash uchun zarur. Faqat alohida, ya’ni elektron hujjatning yuridik maqomi hujjat maqomiga tenglashtirilganda, qog’oz hujjatlar aylanmasidan to’laligicha voz kechiladi. Qog’ozsiz texnologiyalar afzalligiga quyidagilar kiritiladi: - ma’lumotlarni bir zumda jo’natilishi; - saqlash mukammalligi; - yaxshilangan himoya; - hujjatni qayta ishlashga mehnat sarfining keskin pasayishi. Biroq qog’ozsiz texnologiyaga o’tish muayyan muammolarga bog’liq. Birinchi navbatda bu ma’lumotlar avtorizatsiyasi va ularning haqiqiyligini isbotlash muammosi. Qog’ozsiz texnologiyaga o’tish axborot bilan ishlashning ommaviy madaniyatini talab etadi. ba’zan esa bank tashkiliy strukturasini ham qayta

tuzishga olib keladi. ikkinchi muammo axborotning qog’oz va elektron tashuvchilar o’rtasida optimal taqsimlash bilan bog’liq. Shu nuqtai nazardan bank axboroti uch toifaga ajratiladi: 1. Hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi ma’lumotlar (majburiy ravishda elektron ko’rinishda bo’lishi lozim); 2. Tez-tez foydalanuvchi va shaklga solinadigan qo’shimcha axborot (uni ham elektron ko’rinishda saqlagan ma’qul); 3. Batafsil va shaklga solish murakkab, xususan, matnli axborot (qog’oz tashuvchida saqlash, lekin elektron tarzda ro’yxatga olgan yaxshi). Axborot modelini ishlab chiqishda nafaqat istiqbolni ko’rish, balki qanday qaror minimal zarurligini tasavvur qilish ham muhim. Kompyuter tizimi ichida axborot ma’lumotlar bazasi ko’rinishida saqlanadi. Bunda aloyuida ish joylarida bajarilgan hisob-kitoblar o’zaro axborot bog’lanishi taqozo etiladi. Ma’lumotlar bazasi EHMda axborot saqlashning boshqa usullaridan farqlanadi. • Ma’lumotlar bazasida ko’plab ilovalarning axborotlari integratsiyalanadi va undan ko’p maqsadli birgalikda foydlanish ta’minlanadi; • Aniq amaliy dasturlardan mustaqil ravishda ma’lumotlar bazasi mavjud; • Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar ortiqchaligining minimal zaruriy darajasini o’rnatishga imkon beradi; ya’ni turli foydalanuvchilar foydalanishida ma’lumotlar ikkilanmaydi; • Malumotlar bazasida ma’lumot taqdim etishning standartlariga riyao etish ta’minlanadi. Bu uni yaratish va xizmat ko’rsatishni soddalashtiradi. • Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni, jumladan, so’rov yuborish tili va himoya vositalarini markazlashgan boshqaruvi ta’minlanadi. Ma’lumotlar bazasining sanab o’tilgan barcha xususiyatlarining amalga oshirilishini ta’minlaydigan dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga birlashtirilgan. (MBBT). Ular kirishni boshqaruvi va ma’lumotlar yaxlitligi ham amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’lumotlarning muayyan modeli va struktalariga yo’naltirilgan. Oldingi tizimlar

ierarxik modelga yo’naltirilgan bo’lib, unda yuqoriroq darajadagi ob’ektlar quyi darajadagi ob’ektlarni ishga tushirgan. Real predmetli sohada shunday ob’ektlar mavjudki, ularda bo’ysunuvchi element yuqoriroq darajadagi bir nechta element bilan bog’langan. Bunday aloqalar ma’lumotlar tarmoq modeliga mos keladi. So’nggi yillarda yaxshi nazariy bazasi nisbatlar algebrasi va ularni shaxsiy EHMlarda realizatsiyasi tufayli ma’lumotlarning relyatsion modellari jadal rivojlandi. Ma’luotlar relyatsion modelda jadvallar to’plami sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Jadvallar bilan ularni birlashtirish, ularning ayrim shartlarga mos satr va ustunlarini tanlashga imkon beruvchi operatsiyalarni hosil qilish mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari 1960 - yillarda tijoriy tarqaldi va kompyuter tizimlari hamda dasturiy vositalarning yirik ishlab chiqaruvchilari tomonidan etkazib berildi. Tizimlarning har biri qoida bo’yicha bir platformada operatsion tizim bilan birga EHM turi ishlaydi. O’sha vaqtlar MBBTsiga ADABAS, MARK-IV, SPECTRA kabilar kiradi. Biroq 1980 yillargacha MBBT katta loyihalar uchun instrument va qaramliligicha qoldi, chunki ular yuqori malakali personal, kuchli EHM talab qilgan, ishlanmalar qimmatlashib, ularning muddati o`zaygan. Hozirgi ma’lumotlar bazasi g’oyasi mamlakatlarda 1980 yilning ikkinchi yarmidan, shaxsiy EHMlar miqdori sezilarli ko’payib, ularga mos dasturlar paydo bo’lgandan so’ng tadbiq etila boshlandi. Bu paketlar relyatsion turdagi individual ma’lumotlar bazasidan foydalanish va loyihalashtirishga imkon beradi. Do’stona interfeysga ega, foydalanish va o’zlashtirish oson, buning ustiga nisbatan arzon. Ularning eng mashhurlari dunyoda minglab instalyatsiyaga ega. Bunday turdagi keng tarqalgan tizimlardan quyidagi turli variant va versiyalarni tilga olish mumkin: * d BASE, Ashton-Tate Cotp. Firmasiga tegishli (PARADOX ishlab chiqaruvchi Borland firmasiga 1991 yilda qo’shilib ketgan); * R: BASE, Microrim Inc firmasiga tegishli; * PARADOX, Borland International firmasiga tegishli;

* FoxBase va FoxPro, FoxSoftware Inc firmalariga tegishli; * Slipper, Nuntacket Corp. firmasiga tegishli; * Clarion, Clarion Software Corp. firmasiga tegishli va b. Bu tizimlar orasidan yaxshisini ajratish qiyin. Ixtirochilar iloji boricha tez- tez qo’shimcha imkoniyatlarga va texnologik qarorlarga ega Yangi versiyalar chiqarib, raqobatdoshlaridan o’zib ketishga intiladilar. Shuning uchun aynan bir xil MBBT larning turli vaqtdagi oxirgi versiyalarini qiyosiy bahosi farqlanadi. O’zbekiston banklari uchun sanab o’tilgan MBBT asosida Amaliy bank tizimlaridan foydalanish harakterli hisoblanadi. Biroq bunday dasturlar faqat uncha katta bo’lmagan banklar uchun samarali bo’lib, ularda har kuni 5000dan ortiq bo’lmagan hujjat qayta ishlanadi. Bankning asosiy mijozlari yuridik shaxslarbo’lib, ularga tor doiradagi xizmatlar to’plami ko’rsatilgan vaqt o’tib bormoqda. Hozirda banklar e’tibori mayda ommaviy omonatchilar bilan ishlashga qaratilgan. Lekin mijozlarni jalb etishning asosiy vositasi yuqori fondlar bo’lgan davr ham o’tib bormoqda. Xizmat ko’rsatish sifati va xizmatlar to’plami birinchi darajaga chiqmoqda. Bank tizimlari uchun bu o’n yoki yo`z minglab hujjatlarni har kuni real vaqt rejimida qayta ishlashni, ma’lumotlar bazasida konfidentsialligi kafolatlangan axborotlarni ta’minlashni, ma’lumotlar bazasining yuqori darajali xavfsizligi va ishonchliligini anglatadi. Bu shartlarni bajarish uchun «mijoz- server» texnologiyasi qo’llanilishi zarur. O`nga esa maxsus MBBTlar kerak, chunki yuqorida sanab o’tilgan MBBTlar keng ko’lamli ma’lumotlar bazasi ishlab chiqaruvchilarni to’liq qanoatlantira olmaydi. * Ma’lumotlar bazasining sezilarli hajmida amaliy dasturlari tezkorligi pasayadi. * Uskuna to’xtab qolganda yoki personal harakatiga bog’liq ravishda axborotlar saqlanganligini ta’minlash vositalari yo’q yokim kam rivojlangan. * Noqonuniy kirish va ta’sirdan himoya vositasi etarlicha samarador emas. * Bir nechta foydalanuvchi ishlaganda axborot yaxlitligini ta’minlash vositalari rivojlantirilmagan.

* MB bilan ishlashda «mijoz-server» texnologiyasini amalga oshiruvchi zamonaviy MBTTlar murakkab va qimmat dasturiy mahsulotlar hisoblanadi, shuning uchun bank uchun aniq MBBTlar tanlovi yaxshi asoslangan bo’lishi lozim. MBBTlarning jahon bozori etakchilarni - «katta to’rtlik»ni aniqlanadi: Bular - Oracle, Sybase, Informix, Ingres. Bizda qo’llash mumkin bo’lganlar sirasiga Progres, Coptaba Interbase ni ham kiritish mumkin. Bu MBBTlar keng tarqalgan ko’plab kompyuterlarda ishlatiladi, chunki MBBT ishlab chiqaruvchilar o’z tizimlarini, turli platformalarga o’tkazuvchanligini ta’minlaydi. O’zining texnik tavsifiga ko’ra ular taxminan bir xil, shuning uchun tanlashda texnik tavsifiga emas, boshqa masalalarga e’tibor qaratiladi. * Rasmiy texnik qo’llab-quvvatlashni kim amalga oshiradi (Moskvada yoki Nyu-Yorkda)? * Ushbu MBBTlar bo’yicha mutaxassislar bormi? (aks holda o’z hisobidan ularni tayyorlash zarur)? * MBBTning tarqalganligi qay darajada va uning uchun qancha dasturiy ta’minot yaratilgan? Turli MBBTlarda amalga oshirilgan ma’lumotlar bazasining o’zaro ta’siri kuzatiladi. Bo`nga AQShda 1986 yilda qabul qilingan ma’lumotlar bazasiga so’rovnoma jo’natish tili standarti SQS (Structured Qvery Language) imkon berdi. MBBTning asosiy ishlab chiqaruvchilari o’z tizimlarida SQL orqali tashqi interfeysni ta’minlaydilar. 5. Bank elektron tizimlarining texnik ta’minoti Bank faoliyatini avtomatlashtirishning mavjud tizimlarini to’rt avloddan biriga kiritish mumkin. 1. Lokka tarmoqqa ulanmagan IBM PC turidagi shaxsiy EHM asosida qurilgan tizimlar. Ma’lumotlar alohida fayllarda saqlanadi, ma’lumot ayirboshlash disket darajasida amalga oshiriladi. 2. Lokal tarmoqqa ulangan, «intellektual ishchi stantsiyalar - fayl- server»

sxemasi bo’yicha tashkil etilgan. IBM PC rusumli shaxsiy EHM Lar tizimi. Intellektual terminal rejimidagi ShEHMlar oddiy terminalning barcha funktsiyalarini ta’minlaydi, lekin axborotni joyida qayta ishlash qobiliyatini saqlab qoladi va hatto ishlashning avtomat rejimiga chiqadi (ya’ni o’z resurslariga ega avtomatlashtirilgan ishlash joylari (AIJ)). 3. Ixtisoslashtirilgan ilovalar serveri asosiga qurilgan tizimlar, ya’ni ko’p vazifalari, ko’p foydalanuvchili tizimlar ta’siri ostida ishlab, «mijoz-server» rejimida ishchi stantsiyalarga xizmat qiluvchi yuqori mahsuldor EHMlar. 4. Taqsimlangan ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi tizimlar, ularda, masalan, Asosiy idora va filial EHMdagi axborotlarni qayta ishlash yagona faylda olib boriladi. Elektron hisoblash mashinalaridan foydalanishning boshlang’ich davrida ularning ishi bu mashinalarni qo’llagan mutaxassislar vaqtidan sezilarli qimmat bo’lgan. Shuning uchun hisoblash jarayonini tashkil etishda EHM bo’sh turib qolmasligiga katta e’tibor qaratilgan. Topshiriqlarni bajarish uchun mashina tashuvchilarida paketlar shakllantirilgan, ular o’z ichiga dasturlarni yoki ularning tashqi xotiraga oluvchi qurilmadan chaqirib olishni, shuningdek, bu dasturlarga boshlang’ich ma’lumotlar va masalani bajarishda ishtirok etuvchi EHM qurilmalari bo’yicha ko’rsatmalarni olgan. Bunday topshiriqlar birin-ketin minimal ehtimoliy vaqt yo’qotish bilan bajarilgan. Ularni ishga tushirish va ijrosi murakkab tizim dasturlarini talab qilmagan, EHM pultidagi zaruriy manipulyatsiya esa dasturchi yoki operator tomonidan amalga oshirilgan. Vaqtning har bir lahzasida EHMda faqat bir vazifa (dastur) bajarilgan, operatsiyaga mutanosib faqat bir qurilma ishlagan, qolganlari esa mos dastur komandasini kutib turib qolgan. Natijada topshiriqlar birin-ketin pao`zasiz ijro uchun qo’yilsada, apparaturadan foydalanish darajasi pastligicha qolgan. Ishlashning bunday tartibi bir dasturli deb yuritiladi. Uskunalar yo`qlamasini oshirishga intilish, o’z navbatida, axborotni qayta ishlashni arzonlashtirish EHM arxitekturasida muayyan o’zgarishlarga olib keldi. Buning evaziga unda bir vtning o’izda bir nechta dastur bilan ishlash imkoni

paydo bo’ldi. Kompyuter qurilmalariga kiruvchi - kiritish, chiqarish, xotira prtsessorlarning har bir vaqtning har bir momentida faqat bir dastur komondalarini bajargan. Mashina yaxlit olganda bir necha dastur bajarilishi uchun yo`qlangan. Bir dastur ma’lumot kiritish bilan band bo’lganda, bu ma’lumotlarni qayta ishlash komandalari bajarilishi mumkin bo’lmagan. Protsessor boshqa dastur bajarilishi bilan chop etish qurilmasi esa uchinchi dastur bo’yicha hisob-kitoblar natijasini chiqarish bilan band bo’lishi mumkin edi. Bunday ishlash tartibi multidasturli deb nom oldi. EHM ishonchliligi ortishi bilan ular nafaqat muhandislik va ilmiy hisob- kitoblarda, balki texnologik uskunalarni, ob’ektlar harakati va boshqa jarayonlarni boshqarish uchun qo’llanila boshladi. Bunday qo’llash axborot kiritish, qayta ishlash va chiqarish jarayonlari mos jarayoni sur’atida sodir bo’lishini talab qildi. Vaqtning real masshtabi rejimida ishlash ehtiyoji yo`zaga keldi. Apparatura qiymati pasayishi, EHM arxitekturasi taraqqiyoti va ularning operatsion tizimi takomillashuvi foydalanuvchining dastur bilan uning bajarilishi jarayonida o’zaro munosabatlashuvi uchun manba hosil qildi. Dastur bajarilishi jarayonida foydalanuvchining EHM bilan (dastur bilan) muloqot qilishi uchun imkoniyat paydo bo’ldi. U o’z terminali klaviaturasidan boshlang’ich ma’lumotlarni kiritib, shu terminaldan hisob-kitoblar natijasini olishi, dastur bilan kelgusida ishlash haqida qaror qabul qilishi mumkin bo’ldi. Foydalanuvchilar mehnat samaradorligi, xususan, dasturlar ishlab chiqarishda tartibotdan kam bo’lmagan darajada o’sdi. Muloqot rejimi texnologiyasi shaxsiy EHMlar yaratish va foydalanish uchun manba (asos) bo’ldi. Tabiiyki, multidasturli rejimda ishlovchi EHM resurslari bir foydalanuvchi bilan muloqot rejmini ushlab turish uchun ortiqchalik qilardi va uning uchun juda qimmatga tushardi. Shuning uchun ko’p foydalanuvchili rejim qo’llanilib, unda hisoblash tizimi resurslari ko’plab foydalanuvchilar o’rtasida taqsimlanadi. Foydalanuvchining masalani echish jarayonida ishtirok etish-etmasligiga nisbatan EHM ishlash rejimini paket va muloqot turlariga ajartish mumkin.

Paket rejimida echiladigan iqtisodiy masalalar quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: • masala echish algoritmi shaklga solingan, uni echish jarayoni inson aralashuvini talab qilmaydi; • kirish-chiqish ma’lumotlarining ulkan hajmi mavjud, ularning salmoqli qismi magnit tashuvchilarda saqlanadi; • hisoblash kirish fayllarining ko’pchiligi uchun bajariladi; • masala echishning ko’p vaqt olish ma’lumotlarning katta hajmliligi bilan shartlangan; • reglamentlilik, ya’ni masalalar berilgan davriylik bilan bajariladi. Muloqot rejimi paket rejimi muqobili emas, balki uning taraqqiysi hisoblanadi. Agar paket rejimini qo’llash masala echish jarayonida foydalanuvchi aralashuvini kamaytirishga imkon bersa, muloqot rejimi ma’lumotlarni qayta ishlash operatsiyalarining qat’iy belgilangan ketma-ketligi yo’q bo’lishini taqazo etadi. Foydalanuvchilar o’rtasida EHM resurslarini taqsimlash usullaridan biri vaqt bo’linishi rejimi sanalib, unda o’ta kritik resurs – protsessor vaqti kvantlarga bo’linadi va har bir foydalanuvchiga protsessor vaqti kvanti beriladi. Vaqt kvanti kattaligi, kompyuter tezkorligi, tizimda ishlaydigan foydalanuvchilar miqdori va dasturlar murakkabligi har bir foydalanuvchi uchun o’z vazifasi tezkologini sub’ektiv his qilishga imkon beradi. Ayni vaqtda foydalanuvchi tizimning barcha resurslariga kirish imkoniga ega bo’lib, boshqa foydalanuvchilar ishini kuzatadi. Vaqt bo’linishiga ega tizimlar on-line tizimlarning toifalaridan biri sanaladi. Unda foydalanuvchi EHMga (markaziy protsessorga) to’g’ridan-to’g’ri kira oladi va dastur bajarilishi jarayonini boshqarishi, ma’lumotlar hamda ularga javob olishi mumkin. On-line rejmini ko’pincha axborotlarni markazlashgan qayta ishlashga ega tizimlarda amalga oshirish oson. Bu holatda foydalanuvchilar bir operatsion tizim boshqaruvi ostida bo’lgan va bir EHM singari ishlayotgan hisoblash majmuasiga

yoki EHMning o’ziga bevosita kirishga ega bo’ladi. Bunda foydalanuvchilarning umumiy baza bilan ishlashni tashkil etish kifoya. Ma’lumotlar bir butunligini nazorat qilish, ularni majmua personali tomonidan amalga oshiriladigan saqlanishi va tiklanishi soddalashadi. Ayni vaqtda markazlashgan qayta ishlash har bir foydalanuvchi bilan aloqaning real va virtual kanalini, agar o`ngacha masofa minglab kilometrni tashkil etsa ham, ta’minlovchi sifatli kommunikatsiya tizimini talab etadi. Boshqa, teskari variant taqsimlangan qayta ishlash sanalib, unda bir-biridan o`zoqlikda joylashgan EHMlardan iborat taqsimlangan hisoblash texnikasida amalga oshiriluvchi ma’lumotlar qayta ishlanadi. Ular turli operatsion tizimlar va bir OTning turli nushalari boshqaruvida bo’lib, o’zaro aloqa ma’lumot uzatish tarmog’i bo’yicha xabarlar almashish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday tizim foydalanuvchilarini bir ma’lumotlar bazasiga kirishini tashkil etish va bu baza dolzarbligini ta’minlash markazlashgan qayta ishlash holatiga qaraganda murakkabroq muammoni o’zida aks ettiradi. Ikkala turdagi tizimlar uchun transaktsiya tushunchasi dolzarb. Transaktsiya qisman bajarilishi kerak bo’lmagan bir yoki bir nechta ma’lumotlar bazasidagi o’zgarishlar bilan bog’liq jarayon. Agar jarayonni bajarilishi borishida uskunaning ishdan chiqishi yoki boshqa sabablar tufayli o’zgarishlar to’liq hajmda kiritila olinmasa, u holda ma’lumotlar bazasi boshlang’ich holatga qaytarilishi lozim. Ma’lumotlar bazasining ixtiyoriy oraliq holati zid bo’ladi. Transaktsiya tushunchasi moliyaviy axborotni qayta ishlashda ayniqsa muhim. Masalan, bank tizimida muayyan summani biridan boshqa hisobga ko’chirish transaktsiya hisoblanadi. Mijoz bilan do’konda plastik karta bo’yicha hisob-kitobda kompyuter avtorizatsiyasi jarayoni ham transaktsiyaga misol bo’la oladi. Bank va boshqa sho`nga o’xshash tizimlar mahsuldorligi ko’pincha vaqt birligida transaktsiyalar miqdori bilan o’lchanadi. Zamonaviy operatsion tizimlar transaktsiyalarni qayta ishlash mexanizmini ham o’z ichiga oladi. So’nggi vaqtlarda mukammal va kuchliroq bo’lgan “mijoz-server” texnologiyasi “fayl-server” texnologiyasini almashtirdi.

U bir foydalanuvchili tizim afzalligini (muloqot dialogi qo’llab- quvvatlanishining yuqori darjasi, do’stona interfeys, past narx) yirikroq kompyuter tizimlari afzalligi bilan (ma’lumotlar yaxlitligini saqlash, ularning himoyasi, ko’p vazifalik) qo’shimcha imkon berdi. “Mijoz-server” texnologiyasining asosiy g’oyasi shundan iboratki, serverlar kuchli mashinalarga, mijozlar ilovalari esa uncha kuchli bo’lmagan mashinalarga joylashtiriladi. Bazaga murojaat ma’lumotlarni jismoniy bo’linishi emas, balki mantiqiy bo’linishiga asoslangan. Ya’ni server mijozlarga bazaning to’liq nusxasini emas, balki mantiqan zaruriy portsiyalarni jo’natadi va bu bilan tarmoq trafigini qisqartiradi. Texnik platformaga bog’liqlikda “mijoz-server” texnologiyasini amalga oshirishning turli variantlarini ko’rib chiqamiz. 1. Avtonom kompyuterga yo’naltirilgan “mijoz-server” texnologiyasi, ya’ni mijoz va server bir EHMga joylashtirilgan. Funktsional imkoniyatlari bo’yicha bunday tizim markazlashtirilganga o’xshash. Na taqsimlangan ish, na taqsimlangan MBBT qo’llab-quvvatlanmaydi. 2. “Mijoz-server” texnologiyasi markazlashgan taqsimotga yo’naltiriladi. Bu texnologiyadan foydalanganda mijoz berilgan yagona masofadagi serverga kirish uchun ruxsat oladi. Ma’lumotlarni faqat o’qish mumkin, ma’lumotlarga dinamik kirish masofaviy transaktsiya va so’rovnomalar vositasida amalga oshadi. Ularning soni tizim samaradorligi pasaymasligi uchun katta bo’lmasligi lozim. 3. Lokal hisoblash tarmog’iga yo’naltirilgan “mijoz-server” texnologiya. Bu texnologiya quyidagi xususiyatlar bilan harakterlanadi: bazaga kirishni yagona server ta’minlaydi; mijoz ma’lumotlarni mazmuniy qayta ishlashga javob beruvchi jarayonni, ularning taqdimoti va bazaga mantiqiy kirishni shakllantiradi; mijoz va server lokal tarmoq orqali bog’langani uchun ma’lumotlar bazasiga kirish sekinlashadi. 4. “Mijoz-server” texnologiyasi ma’lumotlarni bir joyda o’zgartirishga yo’naltirilgan. Bu texnologiya qo’llanilgan holatda taqsimlangan transaktsiya qayta ishlanishi amalga oshadi; masofaviy server EHM tarmog’i bilan o’zaro

bog’lanmagan, ya’ni server koordinator yo’q; mijoz ma’lumotlarni faqat o’zining lokal bazasida o’zgartirishi mumkin; 1) “ajal og’ushi” xavfi yo`zaga keladi, ya’ni shunday vaziyat keladiki, A masala V masala tomonidan blokirovkalangan yozuvni kutadi. V masala esa A masala tomonidan blokirovkalangan yozuvni kutadi. Shuning uchun taqsimlangan MBBT zid so’rovnomalar ustma-ust tushishini nazorat qiluvchi vositaga ega bo’lishi lozim. Ma’lumotlar taqsimoti bo’laklash metodi bilan amalga oshadi. 5. Bir necha joyda ma’lumotlar o’zgarishiga yo’naltirilgan “mijoz- server” texnologiyasi. Oldingi texnologiyalardan farqli ravishda bu erda server- koordinator mavjud bo’lib, turli serverlar o’rtasida ma’lumot uzatilishi protokolini yuritadi. Turli masofaviy serverlarda taqsimlangan transaktsiyalarni qayta ishlash mumkin. Bu taqsimlangan MBBT ishlab chiqishga manbalar hosil qiladi. MBBT yordamida nushalarni uzatish yo’li bilan aralash taqsimlash strategiyasi amalga oshadi. 6. Taqismlangan MBBTga yo’naltirilgan “mijoz-server” texnologiyasi. U qayta urish va ikkilantirish strategiyasini ta’minlaydi, ma’lumotlarga yanada tezkor kirishga imkon beradi. Taqsimlangan MBBT mijozning server joylashuvidan, musatqilligini, global optimallashtirish, baza yaxlitligining taqsimlangan nazorati, taqsimlangan ma’muriy boshqaruvni ta’minlaydi. Bank elektron tizimi uchun texnik platforma tanlashda quyidagi parametrlarni hisobga olish maqsadga muvofiq: • standart testlar bilan mutanosiblikda EHM mahsuldorligi; • operativ va disk xotirasi resurslari; • texnik platforma darajasida rezervlash imkoniyati; • yagona protsessorga asoslangan shu EHM oilasi mavjudligi; • joriy yilda EHMning ushbu modelini xorijiy va Rossiya banklari tomonidan sotib olinganligi haqida axborot mavjudligi; • “narxlar mahsuldorlik” va sekundiga transaktsiyalar miqdori nisbatiga oid ma’lumot mavjudligi;

• harid qilib bo’lingan dasturiy ta’minot bilan apparat va dasturiy ta’minot darajasida mutanosibligi; • ishlab chiqaruvchi firmada servis-markaz va unda xizmat ko’rsatish sharoitlari mavjudligi; o’qitish markazlari mavjudligi va ularning tashkiliy va moliyaviy nuqtai nazardan ommabopligi; • ishlab chiqaruvchi firmaning barqaror texnik va moliyaviy holati. Bank elektron tizimlari super EHMini EHM platformasiga yoki lokal tarmoqlarni qo’llagan holda EHMga joylashtirilishi mumkin.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New York, 2016. Page 669. 2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.- T.: “Fan”. 2010.- 628 bet. 3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof. V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2016.- 482 s. 4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2015. -399 s. 5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet. Internet sayti: www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron kutubxonasi ;

O'xshashlar

G’aznachilikda axborot kompleksi va texnologiyalari

Menejment sohasi axborot kompleksi va texnologiyalari

Sug‘utra faoliyatida axborot kompleksi va texnologiyalari

Buxgalteriya hisobida axborot kompleksi va texnologiyalari

Axborot tizimlari va texnologiyalari