ALT ta’minoti turlarining komponentlari - Informatika va AT - Referatlar

ALT ta’minoti turlarining komponentlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz ALT ta’minoti turlarining komponentlari Rejas: 1. ALT matematik ta’minoti (MT). 2. ALT dasturaviy ta’minoti (DT). 3. ALT informatsion ta’minot. 4. ALT texnikaviy ta’minoti. 5. ALT lingvistik ta’minoti.

www.arxiv.uz Tayanch so‘zlar va iboralar Umumtizimiy DT, ixtisoslashgan DT, so‘rovlar tili, ma’lumotlarning fizikaviy modeli, ma’lumotlarning sanaviy modeli. Loyihalashni avtomatlashtirish vositalarini avtomatlashtirilgan loyihalash turlari bo‘yicha guruhlarga ajratish mumkin. ALT matematik ta’minoti (MT) ALT matematik ta’minoti asosini algoritmlar tashkil qiladi; bu algoritmlar bo‘yicha ALTning dasturaviy ta’minoti ishlab chiqiladi. ALTda matematik ta’minotning elementlari har xil bo‘ladi. Ular ichida invariant elementlar – funktsional modellarni tuzish printsiplari, algebraik va differentsial tenglamalarning sonli yechimi metodlari, ekstremal masalalarni qo‘yish, ekstrimumni qidirishlar mavjud. Matematik ta’minotni ishlab chiqish ALT yaratishdagi eng murakkab bosqichdir; ALT unumdorligi va ishlashining samaradorligi ko‘p jihatdan unga bog‘liq. ALT DTsi vazifasi va amalga oshirish usullari bo‘yicha ikki qismga bo‘linadi: 1) matematik metodlar va ular asosida tuzilgan, loyihalash ob’yektlarini tavsiflovchi matematik modellar; 2) avtomatlashtirilgan loyihalash texnologiyasining formalashgan bayoni. Matematik ta’minot birinchi qismini amalga oshirishning usullari va vositalari turli ALTlarda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi va loyihalash ob’yektlarining xususiyatlariga bog‘liq. Matematik ta’minotning ikkinchi qismiga kelsak, avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlarini formalashtirish majmui, alohida loyihalash masalalarini algoritmlash va dasturlashga nisbatan ham murakkab masala ekan. Bu masalani yechishda loyihalashtirish texnologiyasining mantiqi butunligicha, jumladan avtomatlashtirish vositalaridan foydalanish asosida loyihalovchilarning bir-biri bilan muloqoti mantiqi, formalashtirilishi kerak. Ushbu turdagi masalalarni yechishga mos keladigan tizimlar umumiy nazariyasining metodlari va holatlari ko‘rilayotgan sohada hozircha qo‘llanilishini topmadi. Loyihalashni avtomatlashtirish bo‘yicha ishlar ko‘p holatlarda loyihalash metodologiyasining takomillashmaganligini namoyon qildi va bir vaqtning o‘zida loyihalash jarayonlarini takomillashtirish bo‘yicha masalalarni yechish zaruratiga olib keldi. Loyihalash metodologiyasini takomillashtirish va rivojlantirish

www.arxiv.uz kontseptsiyasiga turli mualliflarning qarashlari bir narsada bir-biriga o‘xshash: loyihalash asosida tizimli yondoshuv yotishi kerak. ALTning matematik ta’minoti loyihalashni avtomatlashtirishning ob’yekti, jarayoni va vositalarini o‘zaro bog‘liqlikda bayon qilishi lozim. Hozirgi paytda ushbu masalani yechish uchun tayinli nazariy baza bo‘lmaganligi uchun, amalda turli matematik metodlarning murakkab tizimlarini modellash vositalari yagona kompleksga integratsiyalashishi jarayoni bormoqda. Ushbu jarayon rivojida ikkita istiqbolli yo‘nalishni ajratish mumkin: − optimal loyihaviy yechimlarni olish metodlarining, jumladan avtomatlashtirilgan loyihalashga yo‘nalgan metodlarning rivoji; − loyihalanayotgan ob’yektlarning turlariga invariant avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlarining o‘zini takomillashtirish va tipiklashtirish. Davlat standartlarining « САПР . Типовые функционалные схемы проектирования изделий в условиях функционирования систем » metodik ko‘rsatmalarni ishlab chiqish loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirishni takomillashtirish va tipiklashtirishda ahamiyatli natija bo‘ldi. Unda loyihalashni avtomatlashtirish jarayoni tarkibi va protseduralar ketma-ketligi, loyihaviy hujjatlarning mazmuni va shakllari bo‘yicha an’anaviy loyihalash jarayonidan keskin farq qiladi. Shu bilan birga avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida loyihalash ob’yektlariga invariant bo‘lgan ma’lum sondagi protseduralarni ajratish mumkin. Loyihalashning namunaviy jarayonini modellashning matematik apparatini markazlashtirilgan holda ishlab chiqish va bunday modellarni amalga oshiruvchi bazaviy dasturaviy-metodik komplekslarni chiqarish avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlari texnologiyasini takomillashtirish va tipiklashtirishda istiqbolli yo‘nalishdir. 2. ALTning dasturaviy ta’minoti (DT) ALTning dasturaviy ta’minoti avtomatlashtirilgan loyihalashni bajarish uchun zarur bo‘lgan hamma dasturlar va ekspluatatsion hujjatlaridan iborat. Dasturaviy ta’minot umumtizimiy va maxsus (amaliy)larga bo‘linadi. Umumtizimiy DT texnikaviy vositalar funktsiyalarini tashkil qilish uchun, ya’ni hisoblash jarayonini rejalashtirish va boshqarish, mavjud resurslarni taqsimlash uchun mo‘ljallangan va EHM hamda hisoblash komplekslari (HK)ning operatsion tizimlari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi

www.arxiv.uz Umumtizimiy DT odatda ko‘p ilovalar uchun yaratiladi va ALT spetsifikasini aks ettirmaydi. Maxsus (amaliy) DT da loyihalash protseduralarini bevosita bajaradigan matematik ta’minot realizatsiya qilinadi. Maxsus DT odatda amaliy dasturlar paketi (ADI) ko‘rinishida bo‘ladi; ulardan har biri loyihalash jarayonining ma’lum bosqichini yohud turli bosqichlar ichidagi bir turdagi masalalar guruhini boshqaradi. ALTni tashkil qilish hamda uni yaratish va undan foydalanish samaradorligiga ta’sir qiluvchi DTning printsipial xususiyatlari. EHM rivojlanishi va takomillashgani sari umumtizimiy DTning operatsiontizim (OT) kabi komponentining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Zamonaviy hisoblash tizimi (HT)ning foydalanuvchilar ixtiyoriga berayotgan imkoniyati texnikaviy qurilmalarga nisbatan ko‘proq operatsion tizimlar bilan aniqlanmoqda. OT EHMda turli masalalar yechilishini, ma’lumotlarni uzatish kanallarini va tashqi qurilmalarni masalalar orasida dinamik taqsimlashni,masalalar oqimini rejalashtirishni va ularni belgilangan mezonlarni hisobga olgan holda yechilishining ketma-ketligini, hisoblash kompleksi xotirasini dinamik taqsimlashni bir vaqtning o‘zida tashkil qiladi. Lekin OT o‘z faoliyati uchun ma’lum resurslarni: protsessor, tashqi va asosiy xotiralarni talab qiladi. OTning imkoniyati qanchalik ko‘p bo‘lsa, unga shunchalik ko‘p resurslar talab qilinadi. Bazaviy DT umumtizimiy DT ning ahamiyatli komponentidir. ALT dasturaviy ta’minoti yaratilayotganda bazaviy DT ishlab chiqiladigan ob’yektlar qatoriga kirmaydi. Geometrik va grafik informatsiyalarga ishlov berish, ma’lumotlar bazasini shakllantirish va undan foydalanish uchun mo‘ljallangan bazaviy DT bunga misol bo‘la oladi. Quruvchining avtomatlashtirilgan ishchi joyi (QAIJ) mashina grafikasining bazaviy DT yaratildi va tasdiqlandi. Uning asosini grafik kiritish-chiqarish amaliy dasturlar paketi tashkil qiladi; bu paket amaliy dastur bilan va grafikaviy qurilmalar to‘plami orasida funktsional interfeysni qurilmalar drayveri va grafikaviy drayverlar yordamida ta’minlaydi. Uning asosida ishlab chiqilgan grafikaviy hujjatlashtirishning amaliy dasturlar paketi esa maxsuslashgan dasturaviy ta’minot tarkibiga kiradi. Grafikaviy hujjatlashtirishning

www.arxiv.uz amaliy dasturlar paketi translyatsiya qilish, vizuallashtirish, chizmalar namunaviy elementlari (ChNE) bayonini saqlash uchun alohida masalalar to‘plami hamda amaliy dasturlar paketi (ADP)ni yaratish uchun modullar kutubxonasi, kutubxonadan (ChNE) bayonlarini tanlab olish va ularning tasvirini olish to‘plamlaridan iborat. Standartlashtirilgan loyihalash protseduralarini amalga oshiradigan, tarkibiga shunday bazaviy DT kiritilgan APJlaridan foydalanish ALT dasturaviy ta’minotini yaratish mehnatini sezilarli darajada yengillatadi. Lekin hamma hollarda ham ALTni yaratuvchilar amaliy DTni ishlab chiqishlari lozim bo‘ladi. Hisoblash texnikasi qo‘llaniladigan soha kengayib borishi va loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish masalalari murakkablashib borishi bilan dasturlashning murakkabligi mehnati ortib boradi. 2.3. ALTning informatsion ta’minoti Loyihalovchilar loyihalash jarayonida loyihaviy yechimlarni bevosita ishlab chiqish uchun foydalanishadigan ma’lumotlar ALT informatsion ta’minoti (IT) asosini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlar turli olib yuruvchi ( носитель )lardagi u yoki bu ko‘rinishdagi hujjatlar ko‘rinishida taqdim qilinishi mumkin; bu olib yuruvchilarda materiallar komplektlovchi (butlovchi) buyumlar, namunaviy loyihaviy yechimlar, elementlar parametrlari haqidagi ma’lumot ( справка ) tavsifidagi axborotlar hamda oraliq va natijaviy loyihaviy yechimlar, loyihalanayotgan ob’yektlar strukturasi va parametrlari va shu kabilar ko‘rinishidagi joriy ishlamalarning holati haqidagi ma’lumotlar bo‘ladi. Bunda bir o‘zgarish natijasi bo‘lgan ma’lumotlar boshqa jarayon uchun boshlang‘ich ma’lumot bo‘lishi mumkin. ALTning hamma komponentlari tomonidan foydalaniladigan ma’lumotlar majmui ALT informatsion fondini tashkil qiladi. ALT ITning asosiy funktsiyasi – informatsion fondni boshqarishdir, ya’ni ma’lumotlarga kira olishni hosil qilish, qo‘llab-quvvatlash va tashkil qilishni ta’minlaydi. Shunday qilib ALT IT – informatsion fond va uni boshqarish vositalarining majmuidir. ALT informatsion fondi tarkibiga quyidagilar kiradi: − dasturaviy modullar; ular belgi ( символ ) ob’yektaviy matn ko‘rinishida saqlanadi. ALTning hayotiy sikli davomida bu ma’lumotlar kam o‘zgaradi, belgilangan o‘lchamlarga ega

www.arxiv.uz bo‘ladi va informatsion fond yaratilishi bosqichida paydo bo‘ladi. Bu ma’lumotlarning iste’molchilari – ALT turli nimtizimlarining monitorlaridir; − boshlang‘ich va natijaviy modullar; ular bir ko‘rinishdan ikkinchisiga o‘zgarish jarayonida dasturaviy modullarni bajarishda zarur. Loyihalash jarayonida bu ma’lumotlar tez-tez o‘zgarib turadi, lekin ularning turi o‘zgarmas bo‘lib, bu tur mos dasturaviy modul bilan aniqlanadi. Oraliq ma’lumotlarni tashkil qilishda turli turdagi ma’lumotlarni o‘zaro muvofiqlashtirish jarayonida tafovutli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin; − me’yoriy ma’lumotnomaviy loyihaviy hujjatnoma (MMLH) o‘z ichiga materiallar, sxemalar elementlari, unifikatsiyalashgan uzellar konstruktsiyalar haqidagi so‘rov ( справочным ) ma’lumotlarni oladi. Odatda bu ma’lumotlar yaxshi strukturlangan va faktografik ma’lumotlar qatoriga kiritish mumkin. Davlat va tarmoq standartlari, amal qilinadigan materiallar va yo‘riqlar, namunaviy loyihaviy yechimlar, qat’iy belgilangan (reglamentlangan) hujjatlar (bo‘sh strukturlangan hujjatli ma’lumotlar) ham MMLHga kiradi; − loyihalashning borishida dialogni tashkil qilish maqsadida informatsiyani displey ekranida tasvirlash imkonini beradigan va kadr shaklini belgilaydigan o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar majmuini ifodalaydigan displeylar ekranlarining mazmuni. Odatda bu ma’lumotlar ALT hayotiy tsikli davomida o‘zgarmaydi; qat’iy belgilangan o‘lchamga ega bo‘ladilar va o‘zlarining xarakteristikalari bo‘yicha dasturaviy modullar va boshlang‘ich ma’lumotlar orasida o‘rin egallaydi; berilgan dialog grafi realizatsiyasi jarayonida ALT dialogli tizim tomonidan foydalaniladi; − joriy loyihaviy informatsiya; loyiha holati va bajarilishining borishini aks ettiradi. Odatda bu informatsiya bo‘sh strukturalangan, loyihalash jarayonida tez-tez o‘zgaradi va matnli hujjatlar shaklida ifodalanadi. ALT informatsion fondini boshqarish usullarini tanlashda printsiplarni ta’riflash va informatsion fond, ma’lumotlarni strukturalash vositalarini aniqlash, ma’lumotlar massivlarini boshqarish usullarini tanlab olishning ahamiyati katta. ALT informatsion fondini boshqarishning quyidagi usullarini farqlashadi: − fayl tizimidan foydalanish; − kutubxonalarni qurish; − ma’lumotlar bankidan foydalanish; − adapterlar informatsion dasturlarini yaratish. Faylli tizimlardan va

www.arxiv.uz kutubxonalarni qurishdan foydalanish hisoblash tizimlarining ITni tashkil qilishda keng tarqalgan, chunki OT vositalari tomonidan qo‘llab quvvatlanadi. ALT ilovalarida bu usullar dasturaviy modullarni simvolli va ob’yektli kodlarda saqlashda, loyihalash jarayonini qo‘llab-quvvatlashning dialogli stsenariylarini, boshlang‘ich ma’lumotlarning yirik massivlarini birlamchi kiritishini, matni hujjatlarni saqlashda qo‘llaniladi. Lekin ular so‘rovli ma’lumotlarga tez kirishni ta’minlashda, o‘zgarib turuvchi ma’lumotlarni saqlashda, joriy loyihaviy hujjatlarni boshqarishda, zarur bo‘lgan matnli hujjatlarni qidirishda, har xil tilli modullar orasida o‘zaro muloqotni tashkil qilishda ishga kam yaraydi. Uzluksiz ortib borayotgan informatsiya hajmini umumlashtirishning maqbul bo‘lgan usullarini qidirib topish bo‘yicha olib borilgan ishlar 60-yillar boshida «Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari» (MBBT) deb ataluvchi maxsus dasturaviy komplekslar yaratilishiga olib keldi. MBBTning asosiy xususiyati – nafaqat ma’lumotlarni o‘zini, balki ular strukturasining bayonini ham kiritish va saqlash uchun protseduralarning mavjudligidir. Ularda saqlanayotgan ma’lumotlar bayoni bilan jihozlangan va MBBT boshqaruvi ostida bo‘lgan fayllar «Ma’lumotlar banki» deb, so‘ngra esa «Ma’lumotlar bazasi» (MB) deb atala boshlandi. Misol: Samolyotlar harakatining jadvalini va Aeroport ishini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan qator boshqa ma’lumotlarni saqlash talab qilinsin. Buning uchun zamonaviy MBBTlarning biridan foydalanib jadvalning quyidagi bayonini tayyorlash mumkin: Jadval Jadvali tuzilsin (Reys_nomeri Butun Hafta_kunlari Matn Jo‘nash_punkti Matn (24) Uchish_vaqti Vaqt Borish_punkti Matn (24) Borish_vaqti Vaqt Samolyot_turi Matn (8) Chipta_narxi Valyuta) va u ma’lumotlar bilan birga «Aeroport» MBsiga kiritilsin. Eng to‘liq variantda MBBT quyidagi tarkibiy qismlarga ega bo‘lishi kerak: − foydalanuvchi muhiti – klaviatura yordamida ma’lumotlarni bevosita boshqarish imkonini beradi; − interpretator sifatida realizatsiya qilingan, ma’lumotlarga ishlov berish amaliy tuzilishini dasturlash uchun algoritm tili;

www.arxiv.uz interpretator dasturlarni tez tuzish va sozlash imkonini beradi; − kompilyator – tayyor bo‘lgan dasturga mustaqil EXE-fayl shaklida tayyor kommertsiya mahsuloti ko‘rinishini beradi; − utilit-dasturlar – o‘zgarmas, oddiy operatsiyalarni tez dasturlashga xizmat qiladi (hisobotlar, ekranlar, menyu va boshqa ilovalar generatorlari). MBBT – bu foydalanuvchi qobig‘idir. Bunday muhit foydalanuvchining so‘rovlarini tezlik bilan qonistirishga yo‘nalganligi sababli, bu – doim intepretator-tizimdir. MBBTda dasturlash tilining mavjud bo‘lishi muayyan masala va hatto muayyan foydalanuvchiga mo‘ljallangan ma’lumotlarga ishlov berish murakkab tizimlarini yaratish imkonini beradi. Faqat tilga ega bo‘lib foydalanuvchi qobig‘i bo‘lmagan MBBTlar ham mavjud. Ular faqat dastur tuzuvchilarga mo‘ljallangan; ular kompilyatsiyalovchi turdagi tizimlardir. Bunday paketlar faqat shartli ravishda MBBT deb atalishi mumkin. Odatda ularni kompilyatorlar deb atashadi. MBBT so‘rovlar tili ma’lumotlar bo‘yicha ham dasturga va ham terminalga murojaat qilish imkonini beradi So‘rovni shakllantirib TANLANG Reys_nomeri, Hafta_kunlari, Uchish_vaqti JADVALDAN Jadval BU YERDA Jo‘nash_punkti = 'Toshkent' VA Qo‘nish_punkti = 'Kiev' VA Uchish_vaqti > 17; kechki vaqtga «Toshkent – Kiev» jadvalini olamiz, quyidagi so‘rov bo‘yicha esa SONINI TANLANG (Reys_nomeri) JADVALDAN Jadval BU YERDA Jo‘nash_punkti = 'Toshkent' VA Qo‘nish_punkti = 'Minsk' «Toshkent – Minsk» reyslari sonini olamiz. Lekin MBBT orqali ma’lumotlarni almashtirish uchun, u yoki bu ilovalar uchun maxsus yaratilgan fayllardan shunday ma’lumotlarni almashtirishga nisbatan, ko‘proq vaqt talab qilinadi. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qiluvchi tillar yaratilgan; ular relyatsion algebraning hamma operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. Ular orasida eng ko‘p tarqalganlari – SQL (Structured Query Language – so‘rovlarning strukturlangan tili) va QBE (Quere-By-Example – namuna bo‘yicha so‘rovlar). Ikkala til ham juda yuqori darajadagi tilga kiradi; ular yordamida foydalanuvchi ularni olish protsedurasini aniqlamay turib olinishi zarur bo‘lgan ma’lumotlarni ko‘rsatadi. 2.1-rasm. MBBTdan foydalanganda dasturlar va ma’lumotlar orasidagi bog‘lanish MBBT hamma foydalanuvchilarga jumladan: − ma’lumotlarning

www.arxiv.uz xotirada fizik joylashuvi va ularning bayoni; − so‘ralayotgan ma’lumotlarni qidirib topish mexanizmi; − bir xil ma’lumotlarni, amaliy dasturlarni ko‘p foydalanuvchilar bir vaqtning o‘zida so‘raganda hosil bo‘ladigan muammolar; − ma’lumotlarni noto‘g‘ri yangilashlar va (yoki) ularga ruxsatsiz kirishdan himoyalashni ta’minlash usullari; − ma’lumotlar bazasini dolzarb holda ushlab turish va h.k.lar haqida tushunchaga ega bo‘lmagan yoki ega bo‘lishni istamagan foydalanuvchilarga ham, ma’lumotlarga kirish imkonini berish kerak. MBBT o‘zining ushbu funktsiyalaridan asosiylarini bajarayotganda ma’lumotlarning turli bayonlaridan foydalanishi kerak. Bu bayonnomalar qanday yaratiladi? Ma’lumotlar bazasi loyihasini predmet (mavzu) sohasini tahlil qilishdan va alohida foydalanuvchilarning (tashkilot xizmatchilari; ma’lumotlar bazasi ular uchun yaratiladi) unga qo‘yadigan talablarini aniqlashdan boshlash zarur. Bu jarayon keyinchalik batafsilroq ko‘riladi, bu yerda esa quyidagini qayd qilamiz – odatda loyihalash bir odamga (bir guruh odamlarga) – ma’lumotlar bazasi adminstratorlariga (MBA) topshiriladi. U – tashkilot tomonidan maxsus ajratilgan xodim yoki ma’lumotlarga mashina ishlovi berish bilan yaxshi tanish bo‘lgan, ma’lumotlar bazasidan kelajakda foydalanadigan odam bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining mazmuni haqida foydalanuvchilar fikrini jamlash natijasida olingan hamda bo‘lajak ilovalarda zarur bo‘lib qolishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar haqida o‘zining tushunchalarini birlashtirib, MBA dastlab yaratilayotgan ma’lumotlar bazasining umumlashgan noformal bayonini yaratadi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash ustida ishlayotgan hamma odamlar uchun tushunarli bo‘lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalardan foydalanib bajarilgan bu bayonnoma ma’lumotlarning infologik modeli deb ataladi Bunday insonga yo‘nalgan model ma’lumotlar saqlanadigan muhitning fizik parametrlaridan batamom mustaqil bo‘ladi. Borib-borib bunday muhit EHM emas, balki inson xotirasi bo‘lishi mumkin. Shuning uchun real dunyodagi qandaydir o‘zgarishlar infologik modeldagi qandaydir o‘zgarishni taqozo

www.arxiv.uz qilmaguncha, bu model o‘zgarmasligi kerak; qandaydir o‘zgarishdan murod – model predmet sohasini aks ettirishni davom ettirishi lozim. ko‘rsatilgan boshqa modellar kompyuterga yo‘nalgan. Ular yordamida MBBT dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan ma’lumotlarga ularning fizik joylashishini o‘ylab o‘tirmasdan, faqat ularning nomi bilangina kirish imkonini beradi. Zarur bo‘lgan ma’lumotlarni MBBT tashqi xotirada saqlash qurilmalarida ma’lumotlarning fizikaviy modellari bo‘yicha qidirib topadi. Ko‘rsatilgan kirish muayyan MBBT yordamida amalga oshirilgani uchun, modellar ushbu MBBTning ma’lumotlarni bayon qilish tilida bayon qilingan bo‘lishi kerak. Ma’lumotlarning infologik modeli bo‘yicha MBA yaratayotgan bunday bayonnoma ma’lumotlarning datalogik modeli deb ataladi. Ma’lumotlar modellarining darajalari Uch darajadagi arxitektura (infologik, datalogik va fizik darajalar) saqlanayotgan ma’lumotlar mustaqilligini ulardan foydalanayotgan dasturlardan saqlash imkonini beradi. Zarurat bo‘lganda MBA saqlanayotgan ma’lumotlarni boshqa informatsiya tashuvchilarga ko‘chirib yozib berishi va (yoki) ularning fizikaviy strukturasini qayta tashkil qilishi (ma’lumotlarning faqat fizikaviy modelini o‘zgartirib) mumkin. 16 Soda tashkil qilinganligi, mohiyatlar orasida oldindan belgilangan bog‘lanishlarning mavjudligi, ma’lumotlarning fizikaviy modellari bilan o‘xshashligi, xotira hajmi cheklangan, sekin ishlaydigan EHMlarda ierarxik MBBTlar unumdorligi qabul qilsa bo‘ladigan darajada bo‘lishi imkonini beradi. Lekin, agar ma’lumotlar daraxtsimon strukturali bo‘lmagan holda ierarxik modelni qurishda va zarur bo‘lgan unumdorlikka erishishda talay qiyinchiliklar tug‘ilardi. Paradox (Borland firmasining dasturaviy mahsuloti) – ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bozorida tan olingan lider. Oxirgi besh yil davomida (3,0 versiyasidan boshlab) Paradox mutaxassislar tomonidan personal kompyuterlar uchun eng yaxshi relyatsion MBBT deb tan olinmoqda. Paradoxning ko‘p xususiyatlari orasida juda soddaligi va shaffofligining ma’lumotlarni boshqarishning funktsional tugal tizimining ulkan imkoniyatlari unikal hamohang ekanligini ajratishadi («paradoks» ham ana shunda). Bunday paradoksli birikma natijasida baquvvat MBBT nafaqat professional dasturchiga,

www.arxiv.uz balki dasturlash yoki kompyuterda informatsiyaga ishlov berish haqida tushunchaga ega bo‘lmagan foydalanuvchiga ham bo‘ysunadi. Tarmoqli modellar hamda kam resursli EHMlar yaratilar edi. Ular – «to‘plamlar» – deb nomlangan ikki darajali daraxtlardan tarkib topgan yetarli darajada murakkab strukturalardir. «To‘plamlar» «yozuv-bog‘lamlar» yordamida birikib zanjirlar hosil qiladi. Tarmoqli modellar ishlanganda MBBT unumdorligini oshirish imkonini beradigan ko‘p «kichik ayyorliklar» o‘ylab chiqilgan edi; lekin ular MBBTni sezilarli darajada murakkablashtirgan edi. Amaliy dasturchi ko‘p atamalarni bilishi va MBBTning bir nechta ichki tillarini o‘rganishi, turli nusxalar, to‘plamlar, yozuvlar va h.k. orasida navigatsiya uchun ma’lumotlar bazasini mantiqiy strukturasini ikir-chikirigacha ko‘z oldiga keltirishi lozim. UNIX operatsion tizimini ishlovchilardan biri: «Tarmoqli baza – ma’lumotlarni yo‘qotishning eng ishonchli usuli» degan. Ierarxik va tarmoqli MBBTdan amalda foydalanishdagi qiyinchiliklar ma’lumotlarni ifodalashning boshqa usullarini qidirishga majbur qildi. 60-yillar oxirida inventirlangan fayllar asosidagi MBBTlar paydo bo‘ldi; ular tashkil qilishning osonligi va ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishning juda qulay ishli mavjudligi bilan farqlanadi. Lekin bunday MBBTlarda ma’lumotlarni saqlash, ma’lumotlar orasidagi bog‘lanishlar miqdori, yozuv uzunligi va uning maydoni miqdori uchun fayllar miqdori cheklangan. Modullararo interfeysni tashkil qilish muammosi adapterlarning informatsion dasturlarni yaratishiga sabab bo‘ldi; bu ixtisoslashgan (maxsus) tizimlar va dasturaviy texnologiya ishlab chiqilishiga olib keldi. Tayyor modullardan yirik dasturaviy komplekslarni tuzishga yo‘nalgan tizimlar bularga kiradi. Bu tizimda oraliq ma’lumotlar yagona protsessor va ixtisoslashgan modellararo informatsion dastur-adapterlar yordamida unifikatsiyalanadi; dastur – adapterlar quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi; 1) har bir alohida modul uchun boshlang‘ich ma’lumotlar mavjudligini nazorat qilish;

www.arxiv.uz 2) yetishmaydigan boshlang‘ich ma’lumotlarni berish; 3) ma’lumotlar turlari, strukturasi va ketma-ketligininng chaqirilayotgan modulda qabul qilingan ma’lumotlarning o‘xshash xarakteristikalariga muvofiqligini tekshirish; 4) turlar muvofiq bo‘lmagan holda ma’lumotlarni qaytadan tashkil qilish; 5) almashinish turiga mos ravishda chaqirilayotgan modulga ma’lumotlar uzatilishini ta’minlash; 6) modulni dasturlash tili belgilaydigan muhitni tashkil qilish; 7) natijalarni tekshirish; 8) oraliq natijalarni saqlash uchun qabul qilingan ko‘rinishga ma’lumotlarning qaytadan o‘zgartirilishini bajarish; 9) modul ishi natijalarini keyinchalik foydalanish uchun saqlash. Dasturlari katta miqdorda kiruvchi, oraliq va natijaviy o‘zgaruvchilar bilan ishlaydigan yirik ALTlarda almashish jabhasini qandaydir ma’lumotlar banki ko‘rinishida tashkil qilish qulay. Bu adapter bajaradigan funktsiyalarning bir qismini MBBTga yuklash imkonini beradi; natijada ALT informatsion va dasturaviy ta’minotini ishlab chiqishga sarflanadigan vaqt qisqaradi Shunday qilib adapter dasturaviy modullar orasida informatsion o‘zaro ta’sirni tashkil qilish bo‘yicha operatsiyalar majmuini bajaradi. 2.4. ALTning texnikaviy ta’minoti ALTning texnikaviy ta’minoti – avtomatlashtirilgan loyihalashni bajarish uchun mo‘ljallangan o‘zaro bog‘langan va o‘zaro ta’sir qiluvchi texnikaviy vositalar majmuidir. ALTning istalgan hisoblash komplektlari quyidagilarni yetarli miqdorda o‘z ichiga olishi kerak: informatsiyani kiritish va chiqarish periferiya qurilmalari, grafik klanshetali va elektron peroli grafikli va alfavitli-raqamli displeylar (GD va ARD), har xil formatli yuqori aniqli rulonli va planshetali grafquruvchilar, grafik informatsiyani kodlovchilar, skanerlar, printerlar, magnitli disklarda to‘plovchi ( накопител )lar (MDT), lazerli disklarda to‘plovchilar,

www.arxiv.uz 200...500 Gbayt hajmli «Vinchester» tipidagi disklardagi to‘plovchilar (2003 yilgi holat), funktsional klaviaturalar, informatsiyani mikrofilm va mikrofishlarga chiqaruvchi qurilmalar, yuqori darajadagi EHM bilan bog‘lanish qurilmalari. ALTning lingvistik ta’minoti ALT lingvistik ta’minoti asosini maxsus til vositalari (loyihalash tillari) tashkil qiladi; ular avtomatlashtirilgan loyihalash protseduralarini va loyihaviy yechimlarni bayon qilish uchun mo‘ljallangan. Lingvistik ta’minotning asosiy qismi – insonning EHM bilan muloqot qilish tillari. Loyihalashning muammoli-yo‘nalgan tillari (MYT) loyihalashning algoritmik tillariga (Visual Basic, Visual C++, Delphi, Java, Visual Fox Pro va sh.k.) o‘xshash. Ba’zi masalani yechish topshirig‘i asosan fizikaviy va funktsional mazmundagi original atamalarni o‘z ichiga oladi. Masalaning fizikaviy va funktsional bayonidani EHM uchun dasturlarga o‘tish so‘ngra translyator yordamida avtomatik ravishda amalga oshadi. Boshqa hollarda masalan, muhandislik tipidagi masalalarni yechishda, DT o‘zida hisobiy matematik masalalarni yechish uchun yuqori darajali algoritmik til vositalarini va geometrik ob’yektlarni modellashning maxsus til vositalarini birlashtiradi. Yuqori darajali algoritmik til translyatori zarur bo‘lgan maxsus dasturlar bilan to‘ldiriladi. DTlar tillar deb nomlansa ham, amalda lingvistik va dasturaviy vositalar kompleksini ifoda etadi. Ular quyidagi vositalarni o‘z ichiga olishi kerak: MYT terminal simvollarining to‘plami; MYTdan interpretatsiya qiluvchi; sintaksistik tahlil vositalari; direktivalarni paketlash vositalari; MYT bazaviy funktsiyalarining kutubxonalari; MBBT bilan bog‘lanish interfeysi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR Двигатели внутреннего сгорания. В 3 кн. Кн. 3. Компьютерный практикум: Учеб./ В. Н. Луканин, М.Г. Шатров, А. Ю. Труш и др.; Под ред. В.Н. Луканина. М.: “Высшая школа”. 1995. 2. Корячко В.П., Курейчик В.М., Норенков И.П. Теоретические основы САПР. Минск.: “Вышэйшая школа”. 1987. 3. Максимей И.В. Имитационное моделирование на ЭВМ. М.: 1988. 4. Норенков И. П. Введение в автоматизированное проектирование технических устройств и систем. Минск.: “Вышэйшая школа”. 1986. 5. Норенков И.П. Принципы построения и структура САПР. Минск.: “Вышэйшая школа”. 1986. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (alt) haqida tushuncha

Intranetning dasturli ta’minoti

Elektr ta’minoti qurilmalari

Avtomatlashtirilgan loyihalash ta’minoti

ALTni yaratish printsiplari, tarkibi va strukturasi